Машиналар ишончлилигининг физик асослари, ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик усуллари - Машиностроение - Рефераты

Машиналар ишончлилигининг физик асослари, ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

268 KB

Машиналар ишончлилигининг физик асослари, ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик усуллари Режа : 1 Ишончлилик назариясидаги узликли (дискрет) ва тўхтовсиз тасодифий катталиклар, уларнинг тақсимот қонунлари ва сонли тавсифномалари. 2.Машиналар ишончлилигининг индивидуал ва комплекс кўрсаткичларини статистик баҳолаш. 3.Машина деталлари ва йиғма бирикмаларининг ейилишини тахлил қилиш усуллари ва воситалари 4.Машиналарнинг таъмирлаш технологиясининг назарий асослари

Умумий тушунчалар Мавзуни ёритиш учун асосий калит сў злар 1.Радлар. 2.Тажриба. 3.Вокеалик. 4.Тасодифий қиммат 5.Такрорланиш. 6.Нисбий такрорланиш. 7.Узуликли. 8.Узлуксиз. 9.Гистограмма. 10.Полигон. 11.Математик кутиш.12.Дисперция. 13.Ўртача квадрати четланиш 14.Вариация коэффициенти. Машиналарни мустахкамлиги, уларни рад бериш миқдори билан ўлчанади. Рад тасодифий бўлиб қачон бўлиши номаълум, демак олдиндан айтиш кийин. Шунинг учун радлар эхтимоллик назарияси билан баҳоланади, демак ўз навбатида мустахкамлик эхтимоллик назариясини формулалари билан ҳисобланади.

Мўлжалдаги фикрни амалда бажарилишини таъминлаш синаш дейилади. Синашда олинган натижалар ёзиб қўйилади. Тажриба натижасида олинган ходисаларни вокеа деб аталади. Эхтимоллик назариясида вокеа деб ҳ ар қандай фикр (далил тушинилади), бу тажриба натижасида ё содир бўлади ёки бўлмайди. Демак қишлоқ хўжалиги техникасини маълум даврда Нисбий такрорланиш Такрорланиш Эхтимоллик Тасодифий қимматВо қ еаликСинаш (тажриба) Эхтимоллик назариясида ва математик статистикада ўзига хос тушунчалар

синаганда (эксплуатация даврида) радлар бўлиши мумкин ёки бўлмаслиги ҳ ам мумкин. Агар ўтказилган тажриба натижасида вокеа албатта содир бўлса, уни ишончли вокеа деб, агар содир бўлиши мумкин бўлмаса уни мумкин бўлмаган вокеа деб аталади. Агар тажрибада содир бўлиши ва бўлмаслиги ҳам мумкин бўлса бундай вокеани мумкин бўлган вокеа деб аталади. Агар тажрибада битта содир бўлган вокеа иккинчсини содир бўлишини рад этса Баробар имкониятли Бирдан бир мумкин бўлган Бир вақтда бўладиган Бир вақтда бўлмайдиган Мумкин бўлганМумкин бўлмаганИшончли ВОҚЕАЛАР ТУРЛАРИ

буни иккита вокеа бир вақтда бўлмайдиган вокеалар деб аталади. Агар тажрибада вокеа ягона бўлса ҳам содир бўлиши мумкин бўлса бундан вокеани бирдан бир мумкин бўлган вокеа деб аталади. Агар тажрибада бир неча мумкин бўлган вокеалар содир бўлса, бунда бошқа мумкин бўлган вокеалар ҳам содир бўлиши мумкинлиги аниқ бўлса, у баравар имкониятли вокеалар деб аталади. Юқоридаги вокеалар қишлоқ хўжалик техникасини ишлатиш даврида содир бўлиши турган гап. Улар радларга боғлиқ тасодиф вокеалардир. Бундай вокеаларни ўрганиш, тахлил қилиш учун эхтимоллик назариясига мурожат қилиш керак. Эхтимоллик назарияси конуниятларини тасдиклайди, бу қонуниятлар жуда катта, кўп сонли вокеаларни содир бўлишидан келиб чиқади. Вокеалар статистик йўл билан конуниятларга бўйин сундирилади. Статистик қонуниятлар вокеаликларни жуда яхши тахлил қилиб, уларни кетма-кетлилигини айтиб беради. Эхтимоллик – тасодиф кимматларни тартибга солувчи ва қўлланиши мумкинлигини кўрсатувчи математик баҳолашдир. Тасодифий қимматларни маълум ораликдаги сони, уни такрорланиши дейилади. Демак у бир хил вокеани маълум муддатдаги сонини билдиради. Умумий кузатиш сонига нисбатан тасодиф қимматни тақрорланиши нисбий такрорланиш дейилади. 2.Тасодифий микдорларни ўсиб боришини эхтимоллик билан кўрсатилиб бутун бир шаклда ёзилиши уларни тақсимланиши дейилади. Тасодиф қийматлар узлукли ва узликсиз бўлади. Бу тасодиф қийматлар маълум бир қонун билан тақсимланади. Узликли тасодиф қийматларни тақсимланиш қонуни деб уларни мумкин бўлган миқдорларини эхтимоликка мослигини кўрсатишига айтилади. Бу қонунни жадвал ёки формула ва график шаклида кўрсатиш мумкин.

Узуликли тасодиф кийматларни тақсимланиш конуни жадвалда берилганда биринчи каторга мумкин бўлган миқдорлари, иккинчи каторга эса уларни содир бўлиши эхтимоллиги берилади, яъни Х: P: Р 1 , Р 2 , ..., Р n Бу узуликли тасодиф қийматларни чизик кўринишдаги тақсимланиши куйдагича бўлади. P i P 2 P 1 P n  1  2  3 Узуликли тасодиф қийматларни чизмадаги тақсимланиши. Узуликли тасодиф қийматларни эхтимоллигини йиғиндиси бирга тенг, яъни,       n i n P Р Р Р 1 2 1 1  Узлуксиз, тасодиф қ ийматларни тақсимланишини узлукли тасодиф киймати билан ифодалаб бўлмайди. Чунки узлукли тасодиф қиймат учун вокеийлик Р i (х=х i ) билан белгиланиб, узуликсиз тасодиф қиймат учун вокийлик эхтимоллиги P ( x < x ) бўлади. Бу дегани тасодиф миқдорни қиймати кузатилганда олинган олдиндан номаълум х кийматдан эхтимол кичик дегани. Бу F (х) билан белгиланиб, х ни ўзгариши билан ўзгаради ва функция тақсимланиши дейилади. Демак функция та қ симланиши таърифга асосан        х P F Баъзида функция тақсимланишини интеграл функция тақсимланиши ҳ ам дейилади. Бу тақсимланиш узуликсиз тасодиф кийматга тегишлидир.  1 ,  2 , ...,  n

Функция та қ симланиши куйидаги чизма кўринишига эга. F ( x +  x ) F ( x ) 1,0 0,5 x x +  x x Узуликсиз тасодиф қ ийматни функция тақсимланиши. Функция та қ симланиши ўсиб борувчи функция бўлиб, у 0 дан 1 гача ўзгаради, яъни х хар қандай бўлганда 0<F(x)<1. Тажрибага ёки синашда тасодиф олиниши мумкин бўлган қийматларни эмпирик (амалий) тақсимланишни такрорланиши ёки нисбий такрорланиш билан баҳоланади. Демак тасодиф қийматларни амалий тақсимланиши деб уларни ҳисобга олинган яхлит қийматини такрорланишига ёки нисбий такрорланишини ўсиб боришига айтилади. Бу тақсимланиш тасодиф қийматларни сочилиш қонуниятини аниқлашда фойдаланилади. Тажрибада узуликсиз тасодиф кийматларни ўрганиш учун уларни қийматларини интервалларга ва разрядларга бўлинади. Шундан кейин такрорланишни хақиқий қиймати билан эмас, балки разрядлар билан ҳисобланади, яъни тақрорланишни қ ийматлари белгиланган разряд чегараси ёки орали қ билан аниқланади. Бўлакча қилиб айтганда тасодиф  қийматни усиб N тага етган сони орали қ бўлакларга бўлинади яъни  1 ...  2 ;  2 ..  п -1 ...  n2 . Агар оралик бўлакларни ўртачаси  ур 1 ,  ур 2, ...,  ур n билан белгиланса , шу орали қ бўлакларидаги тасодиф қийматни такрорланиш , m 1 , m 2 ..., m n билан белгиланади . Демак оралик бўлаклардаги такрорланишларни йиғиндиси N га тенг бўлиши керак .

Нисбий такрорланиш ; ; ; 2 2 1 1 N m W N m W N m W n n    бўлади. Нисбий такрорланишни тажрибадаги эхтимоллик деб ҳ ам аталади. Нисбий такрорланишдан интеграл амалий функция тақсимланишини олиш мумкин. Бунинг учун биринчи устунга W 1 , иккинчисига W 1 +W 2 ва охиргисига W 1 +W 2 +...+W n ларни ёзилади. Демак интеграл амалий функцияни тақсимланиши нисбий такрорланишни йиғиндиси бўлади яъни   N m i Нисбий такрорланишни йиғиндиси охирги устунда бирга тенг бўлиши керак. Бу ҳисоботни жадвалда бериш мумкин жадвал Тасодиф қ ийматларни амалий та қ симланиш қ атори Тасодифий  кийматни микдори  1 …  2  2 …  3 . .  n-1 ...  n Орали қ кийматни ўртачаси,  сур i  ур1  ур2 . .  ур n Такрорланиш m i M 1 m 2 . m n Нисбий такрорланиш N m i Wi 1 1 W N m = 2 2 W N m = . . . . . . Wn N mn= Нисбий такрорланишни йиғиндиси N m i  W 1 W 1 +W 2 . . . . . . W 1 +W 2 +...+W n =1 Жадвалга асосан амалий тақсимланишни погонали графигини олиш мумкин. Буни тақсимланишни гистограммаси дейилади. Погонали чизиқни ўрталари (  ур1 , χ ур2 ,...,  ур n ) туташтирилса полигон тақсимланиш бўлади. W i , m i

Гистограмма Полигон  1  2 . . . . . . . . .  n  i Тасодиф қийматни гистограмма ва полигон тақсимланиши. Жадвалдаги маълумотга асосан нисбий тақрорланишни амалий тақсимланишини ҳам чизиш мумкин, буни бўлакча қилиб айтганда интенграл функцияни амалий тақсимланиши дейилади. F Э  1  2 ......…….  n  i Интеграл функциясини амалий тақсимланиши. Узуликсиз тасодиф қийматни тақсимланиш зичлигини чизма кўриниши куйдаги чизмада берилган f ( x ) -  dx x Узуликсиз тасодиф кийматни тақсимланиш зичлиги.

Эгри чизик ичидаги кичик юза f ( x ) dx га тенг бўлиб, эхтимолликни бўлакчаси дейилади. P ( x < x ) эхтимолликни топиш учун, эгри чизик остидаги юзани -  дан x г a ча хисоблаш керак. Бунинг учун эхтимолликни бўлакчаларини юзасини -  дан x г a ча ораликда йиғиш керак, яъни          d f F Тақсимланиш зичлиги куйидаги асосий хоссаларга эга . 1. Бу функция х киймати бўйича манфий эмас, F(x) ўсиб борувчи функция. 2. f (  ) эгри чизиги остидаги юза абцисса ўқи орасида бирга тенг, яъни      1   d f Гистограмма ёки полигон тақсимланишни олиш учун абсцисса ўқига оралик тасодиф қийматлар , ордината ўқига такрорланиш ёки нисбий такрорланиш қўйилади . Интеграл функциясини амалий тақсимланишини чизиш учун ордината ўқига тасодиф қийматларни орали қ миқдорларини ўртачаси кўйилади . Интеграл функцияни тақсимланиш чизиғи орали қ боши х 1 дан бошланиб х n да тугайди. Шундай қилиб, функция тақсимланиш эхтимолиги узлукли ва узуликсиз тасодиф қийматларни хусусиятларини кўрсатиб, у юксалувчи функциядир ва О дан 1 гача ўзгаради. Узликли тасодиф қийматни ихтиёрий олинган ну қ тадаги ёки бўлакдаги хусусияти тақсимланиш зичлигининг эхтимоллиги билан кузатиш мумкин. Узуликсиз тасодиф қийматни функциясини биринчи даражали хосиласи уни тақсимланиш зичлиги дейилади:        d dF f  Узликли тасодиф қийматни тақсимланиш зичлигининг функцияси бўлмайди .

Эхтимоллик назариясида тасодиф кийматларни математик кутиши мухим ўринни эгаллайди. Чунки агар тақсимланиш қонуни номаълум бўлганда буни қўллаш қулайрок. Математик кутиш ёрдамида тасодиф қийматни миқдори кўрсатилади. Демак кўп масалаларни ечиш учун математик кутишни аниқлаш етарли бўлади. Мисол учун, агар биринчи машинани иш сифатини математик кутиши иккинчисиникидан кўп бўлса, биринчиси яхши ишлаган бўлади. Демак бу ерда икки машинани ишини баҳолаш учун уларни ишларини математик кутишларини солиштириш етарли. Узуликли тасодиф қийматларни математик кутиши деб уларни мумкин бўлган ўлчамларини эхтимолликларига кўпайтмасининг йиғиндисига айтилади. Агар тасодиф кийматни х билан белгилаб, мумкин бўлган ўлчамлари 1 ,  2 , ...,  n бўлса, уларни содир бўлиш эхтимоллиги P 1 , P 2 , ..., P n га тенг. Математик кутишни коидасига асосан куйидагини ёзамиз.            n i i i n P Pm P P x M 1 2 2 1 1      Агар узуликли тасодиф қийматни ўлчамлари кўп сонли миқдорларга эга бўлса, унда математик кутиш куйидагича топилади        1i i i P х М  Мисол-1. Тақсимланиш қонуни маълум бўлса тасодиф қийматни Х математик кутишини топинг.  : 3; 5; 2ТА Қ СИМЛАНИШНИНГ БОШ (ПАРАМЕТРИ) ХАРАКТЕРИСТИКАЛАРИ Математик кутиш Дисперсия коэффициенти Вариация коэффициенти

Р: 0,1; 0,6; 0,3 Ечиш: М(х)=3  0,1+5  0,6 +2  0,3=3,9 Мисол-2. Агар вокейликни эхтимоллиги А=Р бўлса, бир марта синагандаги вокейлик эхтимоллигини сонини математик кутишини топинг. Ечиш: Бир синашда вокийликлар сони иккита кийматга эга бўлиб х 1 =1 (вокийлик А содир бўлди) эхтимоллик Р ва  2 = 0 (вокийлик А содир бўлмади), эхтимоллиги q=1-Р. Кидирилган математик кутиш куйидагича бўлади. М(х)=1  Р+0  q=P Математик кутиш маълум шароитда ў ртача арифметик киймат ва ў ртача ў лчамли кийматлар ёрдамида аникланади. Ў ртача арифметик киймат куйидагича топилади: N N X n i n       1 2 1      бу ерда: Х - N марта синашдан олинган ўртача арифметик қиймат;  1 ,  2 , ...,  n - алохида улчанган 1, 2 ва n-тасодиф кийматлар;. N- ўтказилган синовлар сони. Агар олинган кийматлар ичида бир хил бўлганлари бир неча марта маълум такрорланишдан иборат бўлса, уларни ўртача киймати ўртача ўлчамли дейилади. Ў ртача ў лчамли киймат куйдаги формула билан топилади.               n i n i i n n n m m m m m m m m X 1 1 2 1 2 2 1 1       бу ерда:   т i i N m 1 - ў тказилган синовлар сони ; m i - хар бир тасодиф кийматларни такрорланиши. Агар формуладаги m 1 , m 2 , ... m n ларни N га б ў лсак куйдагини оламиз.

2 1 1     N m х n N m   2 N m n Юкоридаги формуладаги ;1 1 W N m = n n W N m W N m = = ;2 2 нисбий такрорланишини билдиради. Агар синашлар сони N  б ў лганда нисбий такрорланиш эхтимолликга тахминан тенг б ў либ колади, яъни W 1  P 1 ; W 2  P 2 ;... W n  P n б ў лади. Шунинг учун ў ртача ў лчамли тасодиф киймат математик кутишга тенг деса б ў лади, яъни  X M Х  Узуликсиз тасодиф кийматлар учун математик кутиш куйидагича топилади.               dxx Xf X XdF X M бу ерда: х- тасодиф кийматни мумкин б ў лган микдорлари F   - тасодиф кийматни функция таксимланиши; f   - тасодиф кийматни таксимланиш зичлиги. D   - элементар тaсодиф киймат. Демак ў ртача киймат тасодиф кийматларнинг грухдаги марказини к ў рсатади. Агар N  ў ртача киймат x математик кутишга интилиб боради. Дисперция - Тажрибада купинча олиниши мумкин б ў лган тасодиф микдорларни сочилишини бахолашга т ўғ ри келади. Масалан кишлок х ў жалик техникасини сифатли ишлаши м ў лжалдагига нисбатан ў згариши кандай майдонни ташкил килади. Буни билиш катта ахамиятга эга. Ана шу сочилиш даражасини дисперция ва ў ртача квадратик четланиш билан ў лчанади. Узуликли тасодифий кийматни назарий таксимланишини дисперцияси шундай топилади .      i n i P x M X x D  2 1   Узуликсиз тасодиф кийматни берилган эхтимолликдаги зичлиги f(x) билан эса

       dxx f M x D i 2       Ў ртача микдор атрофидаги кузатилган микдорнинг сочилишини амалий дисперcия S 2 дейилади. Агар кузатишлар сони N<25 б ў лса амалий дисперция куйидагича       n i i m X x N S 1 2 2 1 1 A гар N  25 булса      n i i m X x N S 1 2 2 1 билан топилади. Мисол: Куйидаги таксимланиш конуни маълум б ў лса тасодиф х микдорни дисперцияси топилсин:  : 1 2 5 Р: 0.3 0.5 0.2 Ечиш. Аввал математик кутишни топамиз М(х)=  х = 1.03 + 2.05+5.0.2 = 2.3 Барча мумкин б ў лган микдорларни квадрат четланишини топамиз. {  1 - М(  ) } 2 = (1-2.3) 2 = 1.69 {  2 - М(  ) } 2 = (2-2.3) 2 = 0.09 {  3 - М(  ) } 2 = (5-2.3) 2 = 7.29 Квадрат четланишни таксимланиш конуни ёзамиз. {  - М(Х)} 2 : 1.69 0.09 7.29 Р : 0.3 0.5 0.2 Дисперцияни формуласига асосан: Д(Х) = S 2 = 1.69  0.3+ 0.09  0.5+ 7.29  0.2 = 2.01 б ў лади. Ў ртача квадратик четланиш  (стандарт) ва амалий ў ртача квадратик четланишларни топиш учун дисперциялардан илдиз чикарамиз. Кузатишлар сони N<25 б ў лса

         N im X И S 1 2 1 1 1  агар N  25 булса         N i i i m X x N S 1 2 1 Кузатишлар сонини N  оширилса S =  б ў лади. Шунинг учун S =  (x)=  D(x) Юкоридаги мисолга асосан ў ртача квадратик четланиш   42.1 01.2    x S  б ў лади. Кишлок хужалик техникасини синаганда мустахкамликларининг к ў рсаткичлари хар хил б ў лиши мумкин. Агар уларни таксимланиши ва параметрлари турлича ў лчамда б ў лса, бир - биридан фаркини, яхши ёки ёмонлигини математик кутиш, ў ртача квадратик четланиш билан солиштириш мумкин эмас. Шунинг учун ў лчамсиз, б ў лак к ў рсаткич ёрдамида параметрларининг ў згаришларини аниклаш керак. Бу ў ринда вариация коэффициенти ишлатилади. Назарий таксимланиш учун вариация коэффициенти куйидагича топилади.           M  Амалий вариация коэффициенти эса хисоблаш учун тажрибада чекланиб олинган параметрлар ёрдамида топилади      X S  Вариация коэффициенти купинча процентда олинади. Шунинг учун             M 100 %      X S  100% Юкоридаги формулалардан к ў риниб турибдики агар таксимланиш каторини четланишлари катта б ў лса, вариация коэффициенти хам катта б ў лади.

Мисол. Янги сеялкани экиш чукурлигини ў ртача квадратик четланиши S 1 = 0.550 см математик кутиши Х 1 = 5.30 см. Сеялка 75 га иш бажаргандан кейинги холати учун S 2 = 0.605 см ва Х 2 = 4.10 см. Икки холатдаги сеялка учун вариация коэффициенти куйидагича б ў лади. % 37, 10 % 100 30,5 55,0 1 = = Бундан маълум буладики сеялкани эскигани хисобига вариация коэффициенти ортган. Демак экиш сифати камайган. P i  x f a ) б) Mo x Mo x Тасодиф микдорларни модаси Мо; а- узуликлиги; б-узуликсиз. Узуликсиз тасодиф микдорларни назарий таксимланишини модаси деб таксимланиши зичлигиниf(x) максимал кийматига т ўғ ри келган ў лчамига айтилади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Омаров А., Қаюмов А. Машинасозлик технологияси. -Тошкент: Фан 2003. -380б 2. Ф.П. Гурин ва бошқалар. Автомобилсозлик технологияси. /С.М. Қодиров тахрири остида таржима қилинган -Тошкент:ТАДИ. 2001.-250б 3. Ф.В. Гурин, В.Д.Клепиков, В.В.Рейн. Технология автотракторостроения. - М.: Машиностроение, 1981.-295с. 4. В.Ф. Гурин, М.Ф. Гурин. Технология автомобилестроения –М.: Машиностроение, 1986. -286с 5. А.А. Маталин. Технология машиностроения -М.: Машиностроение, 1985. – 496с. 6. Г.Н. Мельникова, Дальский А.М. Технология машиностроения. I и II часть. -М: МГТУ им. Н.Э. Баумана. 1998. Iчасть-563с, IIчасть-640с 7. Абдусатторорв Т., Лебедев О.В., Ахмедов Б.Ш. Транспорт машинасозлиги технологияси. –Тошкент: 2003 й.-115б 8. Справочник технолога машиностроителя../ под редакцией Р.К. Мирзорякова и др. -М.: Машиностроене, 1985г.Том 1-451с. и 2-423с

Похожие

Машиналар ишончлилигининг физик асослари, ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик усуллари. Машина ва жихозларнинг техник ҳолатини баҳолаш меъзонлари

Машиналар ишончлилиги асослари

Машиналарни ишончлилик кўрсаткичларини синаш ва сифатини оширишнинг асосий омиллари

Машиналар лойихасини тузишнинг методологик асослари

Машиналар лойиҳасини тузишнинг методологик асослари