Elektr motorlari bilan birga ishlash - Машиностроение - Рефераты

Elektr motorlari bilan birga ishlash

Загружено в:

14.09.2023

Скачано:

0

Размер:

700.0322265625 KB

Kirish Mamlakatimizning bugungi kuni va kelajagi ilm - fan rivojlanishi, ijodiy, innovatsion faoliyat yuritishga tayyor, iimiy-texnikaviy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini ta’minlashga qodir, yuqori darajadagi sifatlarga ega bo’lgan malakali mutaxassislar tayyorlash bilan bog’liq. Ushbu masala, ya’ni respublikamiz ta’lim tizimida yuqori malakali kadrlar tayyorlash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan. Qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasiwda ta’kidlanganidek, amaldagi malaka talablari, o’quv rejalari va dasturlari mazmun jihatdan bitiruvchilarda amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga yo’naltirilmagan, oliy ta’lim muassasalari va kadrlar buyurtmachilari bilan o’zaro hamkorlikda kadrlar tayyorlash bo’yicha ishlar samarali yo’lga qo’yilmagan, ish beruvchilaming oliy ta’lim mazmunini shakllantirishdagi ishtiroki yetarli emas. Shuningdek, talabalarda tanqidiy fikrlash, axborotni mustaqil izlash va tahlil qilish ko’nikmalarini shakllantirishga kam e’tibor berilgan. Ushbu muammolarni hal etish o’qitish va bilim darajasini nazorat qilish bo’yicha aniq talab va uslubiy maslahatlarni o’z ichiga olgan me’yoriy hujjatlar, o’quv va uslubiy qo’llanmalar ishlab chiqishni taqozo etadi. Avtomobilsozlik, traktorsozlik va qishloq xo’jalik mashinasozligi sohalari ishlab chiqarishda zamonaviy loyihalash usullari va dasturlarini qo’llashni talab qiladi. Shu sababli avtomobillar, traktorlar va qishloq xo’jalik mashinalarini loyihalashda avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT)dan foydalanish masalalari muhim o’rin tutadi. Hozirgi kunda malakali mutaxassislar bilimini namoyish qila olishda kompyuterda loyihalash ko’nikmalari, ALT (SAD, CAM, CAE) dasturlarida ishlash qobiliyati asosiy o’rin tutadi. Mutaxassislaming raqobatbardoshlik darajasi shu orqali ishlab chiqarishda asosiy o’rinda bo’lmoqda. Ushbu o’quv qo’llanma bevosita kadrlar buyurtmachilari - avtotraktorsozlik va qishloq xo’jalik mashinasozligi tarmog’i yetakchi 4 korxonalari - «SamAuto» MChJ, «Toshkent qishloq xo’jalik texnikasi zavodi» AJ, «Qishloq xo’jalik mashinasozlik konstruktorligi texnologik markazi» MChJ va boshqalarda mashina va agregatlarni loyihalashda qo’llanilayotgan ALTdan foydalangan holda talabalarga kurs loyiha (KL) va bitiruv malakaviy ishi (BMI)ni bajarish bo’yicha bilim va amaliy ko’nikmalami shakllantirishga qaratilgan. ALT (SAD, CAM, CAE) dasturlarida ishlay olish bugungi kun talabidir.

Chunki ALT har qanday loyihalash jarayoni vaqtini yuz martalab qisqartiradi, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. Ushbu o’quv qo’llanmaning asosiy maqsadi 5310700 -Elektr mexanikasi, Elektr texnikasi va Elektr texnologiyalari ta’lim yo’nalishi talabalarida bitiruv malakaviy ishini to’g’ri va sifatli tayyorlash jarayonlarida ALT (CAD, CAM, CAE) dasturlaridan foydalanishning juda keng imkoniyatlarini ko’rsatishdan iborat.

Asosiy qism Men Bozorqulov Jamol O’ktamovich hozirgi kunda Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat Texnika Universiteti talabasiman. Men IV-kurs bitiruv amaliyotini “Geologiya Fanlar Universitetida (GFU)” da o’tadim. Bitiruv amaliyotimiz 2023- yilning 3- aprelidan 2023- yilning 29 – apreliga qadar 28 kun mobaynida bo’ldi. U yerda men sohamga oid ishlar bilan tanishdim, amaliyotda bo’ldim va xattoki ishlatib ham ko’rdim. Masalan; elektr motorlari bilan birga ishladim. Geologiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlar natijalarini amaliyotga joriy etish, o’qitishning zamonaviy uslublaridan keng foydalanish, geologiya sohasida yuqori malakali kadrlarni tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish, shuningdek, ta’lim jarayonining moddiy-texnika bazasini ilg’or xorijiy texnologiyalar asosida mustahkamlash maqsadida 2020 yil 8-iyundagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat geologiya va mineral resurslar qo’mitasi tizimida Geologiya fanlari universiteti faoloyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4740-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. Universitet bakalavriat bo’yicha 8 ta yo’nalishda va magisstratura bo’yicha 9 ta yo’nalishda geologiya sohasidagi kadrlarni tayyorlaydi.

O’zg Var hujjat № sana imzo TDTU , kaf: “Elektr mashinalari ”, guruh________, KL Varaq Bajardi: 1 Harakatdagi AC Generator Armatura mexanik mexanik manba tomonidan boshqariladi (masalan, tijorat energiya ishlab chiqarishda bug' turbinasi bo'ladi). Ushbu yara rotori aylanishida uning sim korpusi statordagi doimiy magnitlardan o'tadi va armatura simlari ichida elektr tokini hosil bo'ladi. Biroq, sargudagi har bir dumaloq dastlab shimoliy qutbdan o'tib, har bir magnitning janubiy qutbini o'z o'qi atrofida aylanayotganda, indulged oqim doimiy ravishda va tezlik bilan yo'nalishni o'zgartiradi. Har bir yo'nalishni o'zgartirish sikl (tsikl) deb ataladi va u soniyada yoki Hertz (Hz) da aylanadi. Qo'shma Shtatlarda aylanish tezligi 60 Hz (sekundiga 60 marta), dunyoning boshqa ko'plab rivojlangan qismlarida 50 Hz. Rotorning dastlabki ikkita uchidan har biriga alohida slip uzuklar o'rnatilgan bo'lib, ular oqimning armatura tashlanishiga yo'l beradi. Brushes (aslida uglerod kontaktlari), qaymoqqa qarshi chiqishadi va oqimning yo'lini generatorni biriktirilgan devorga to'ldiradi. AC vosita harakatda Dvigatel harakati (mexanik quvvatni etkazib berish) aslida jeneratör harakatining teskari tomonida. Akkumulyatorni elektr toki bilan almashtirishning o'rniga, oqim cho'tka va

qaymoq halqalari va armatura orqali bir elektron tomonidan oziqlantiriladi. Bu sariq burg'ulash rotoridan (armatura) oqib chiqadigan oqma uni elektromagnitga aylantiradi. Statordagi doimiy magnitlar bu elektromagnit ta'sirni kuchaytirib, armaturani aylanishiga olib keladi. Elektr orqali elektr oqimi uzilguncha vosita ishlaydi. Texnoparkda yana shuningdek, transformatorlarning tuzilishini va elektr mashinalarini ham o’rganib, bir qanchasini ochib ham ko’rdim. Elektr mashina — mexanik energiyani elektr energiyasiga va elektr energiyasini mexanik energiyaga hamda elektr energiyasini boshqacha kuchlanish, tok kuchi, chastotaga ega boʻlgan va boshqalar parametrli elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilma. Ishi elektromagnit induksiya hodisasiga hamda elektr toklari va magnit maydonlarning oʻzaro taʼsirlashuvini belgilaydigan qonunlarga asoslanadi. Mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirishda elektrmashina generatori, elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirishda esa elektr dvigatel qoʻllanadi. Bu mashinalar ham generator, ham dvigatel rejimida ishlashi mumkin (yana qarang Asinxron elektr mashina , Kollektorli mashina ).

Elektr mashinalarining tasnifi. Aylanuvchi qismli elektr mashinalari tokning turiga ko’ra o’zgaruvchan va o’zgarmas tok mashinalariga boiinadi. O’zgaruvchan tok elektr mashinalari ishlash prinsipiga bog’Iiq holda asinxron, sinxron va kollektorli mashinalarga bo’linadi. Asinxron mashinalar tuzilishi, ishga tushirish va texnik xizmat ko’rsatishning oddiyligi hamda yuksak ishonchliligi kabi afzalliklari tufayli turli xo’jalik sohalarida asosan elektr motorlari sifatida ishlatiladi. Sinxron mashinalar elektr stansiyalarida sanoat chastotali (f = 50 Gz) 0’zgaruvchan tok ishlab chiqaruvchi generatorlar va mustaqil elektr energiya iste’molchilari (samolyotlar, katta kemalar va boshq.) uchun yuqori chastotali generatorlar sifatida qo’llaniladi. O’zgaruvchan tok kollektorli mashinalari asosan elektr motorlari sifatida ishlatiladi. Ularning konstruksiyasi murakkab va cho’tkakollektor qurilmasining tez-tez profilaktik ko’zdan kechirish (yoki ta’mirlash) zaruratining tug’ilib turishi tufayli ulardan amalda kam foydalaniladi. Avtomatika qurilmalarida hamda maishiy xizmat va uy xo’jaligi elektr uskunalarida universal, ya’ni o’zgaruvchan va o’zgarmas toklarda ishlay oladigan kollektorli mashinalar qo’llaniladi. O’zgarmas tok mashinalari ko’pchilik hollarda elektr motorlari sifatida aylanish chastotasi keng koMamda o’zgartirilishi talab qilinadigan elektr yuritma qurilmalarida ishlatilib, avtomatik rostlash sistemalarida esa ijrochi motorlar va taxogeneratorlar sifatida keng foydalaniladi. Elektr mashinalari quyidagicha tasniflanadi, ya’ni quvvatiga ko’ra: 1) 500 W gacha - elektr mikromashinalari; 2) 0,5< P<P< 200 kW — o'rta quvvatli; 4) quvvati P>200 kW — katta quvvatli; aylanish chastotasiga ko’ra: a) n = 300 ayl/min. gacha — kam tezlikli; b) n =300 + 1500 ayl/min — o’rta tezlikli; d) 1500 < n < 6000 ayl/min — katta tezlikli; e) n > 6000 ayl/min —o’ta katta tezlikli elektr mashinalari. Elektr mashinalarida rotor va stator magnit maydonlarining o’zaro qo’zg’almasligi hamda elektr mashinalarining generator va motor rejimlarida ishlash mumkinligi elektr mashinalari nazariyasining asosiy qoidalaridir.

Elektr mashinalariga qo’yiladigan umumiy texnik talablar . Umumiy maqsadli elektr mashinalariga qo’yiladigan asosiy talablar xalqaro yoki MDH standartlari tomonidan belgilanib, ular quyidagilardan iborat: 1) ishda ishonchliligi yuksak bo’lishi; 2) energetik ko'rsatkichlari yuqori bo’lishi; 3) gabarit o'lchamlari, massasi va narxi imkon qadar minimal bo’lishi; 4) konstruksiyasi ishlab chiqarishda oddiy va ularga texnik xizmat ko’rsatish hamda ishlatishda o’ng’ay bo'lishi zarur. Har qaysi elektr mashina ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarida (yuklamaning rejimi, ruxsat berilgan o ‘ta yuklama, kuchlanish, o’zgaruvchan tok chastotasi, aylanish chastotasi’ sovitish muhitining temperaturasi, dengiz sathidan balandligi, namlik va boshqalarda) ishlashga hisoblangan bo’ladi. Bu sharoitlarda mashina belgilangan (davriy ta ’mirlashlar orasidagi) vaqt mobaynida avariyasiz va buzuqliklarsiz nominal quvvatda ishlay olishi zarur. Mashinaning ishda ishonchliligini ta’minlash maqsadida uni 6 loyihalashda hisobga olish, ishlab chiqarishda yuksak sifatli texnologiyani qoMlash va ishlatishni to’g’ri tashkil qilish (loyihada belgilangan rejimda isblatish va profilaktik ta’mirlami o’z vaqtida bajarish) zarur bo’ladi. Yana shuningdek transformatorlar haqida ham tanishib chiqdim. Transformatorlar Mazkur bo’limda transformatorlarning bajaradigan vazifalari va qo'llanish sohalari; ularga qo’yiladigan talablar; magnit sistemasi va chulg'amlarining tuzilishi; tfansformatorning nazariyasi; barqaror simmetrik va nosimmetrik rejimlarida hamda o'tish rejimlarida bo’ladigan jarayonlar; transformatorlar chulg'amlari ulanishining guruhlari va parallel ishlashi; rejim va elektr parametrlarini tajriba yo'li bilan aniqlash; ekspluatatsion xarakteristikalari; avtotransformatorlar va uch chulg’amli transformatorlarning o’ziga xos xususiyatlari bayon etilgan. Elektr stansiyalaridan iste’molchilarga elektr energiyani uzatishdagi cncrgiya isroflari liniya simlaridan o’tadigan tok kuchiga bog’liq bo'ladi. Elektr stansiyalaridagi sinxron generatorlar kuchlanishining kattaliklari (U < 24 kV) uzoq masofada joylashgan iste’molchilaiga elektr energiyani tejamli uzatish uchun ancha kamlik qiladi. Elektr energiyaning ma’lum quwati (S= U I)ni iste’molchiga uzatishda transformator yordamida kuchlanish U qanchaga oshirilsa, tok kuchi I shuncha marta kamayadi. Bunda: l) liniya uchun ko’ndalang kesim yuzasi nisbatan kichik bo'lgan sim tanlanib, elektr uzatish

liniyasini qurishda_rangli metallar tejaladi; 2) liniyadagi quvvat isroflari (P '= 3 I2 R,) kamayishi tufayli iste’molchilarga yetkazib beriladigan aktiv quwat oshadi. Ayrim issiqlik elektr stansiya (IES)larida o'rnatilgan kuch transformatorlari uzatilayotgan elektr energiyaning kuchlanishini 20 kV dan 500 kV ga, ya’ni 25 marta oshirib beradi. Natijada, liniya simlaridagi energiya isroflari transformatorsiz uzatilganiga nisbatan 252 = 625 marta kamayadi, ya’ni katta iqtisodiy samaraga erishiladi. Har qaysi elektr stansiyasida kuchlanishni oshiruvchi katta quwatli transformatorlar o’rnatilgan bo'ladi. Elektr uzatish liniyasi uzoq masofali va uzatilayotgan quvvat qancha katta bo’lsa, texnikiqtisodiy jihatdan asoslangan kuchlanish shuncha yuqori bo’ladi. Masalan, 103 MW quwatni 1000 km masofaga uzatish uchun deyarli 500 kV kuchlanish zarur bo'ladi. O’zgaruvchan tok iste’molchilarining ko’pchiligi 220, 380 va 660 V kuchlanishlarda, nasos stansiyalarda o'rnatilgan suv nasoslarini yuritadigan sinxron elektr motorlari 10 kV; metallurgiyada qo'llaniladigan katta quvvatli faza rotorli asinxron elektr motorlari 6 kV, shu sohada ishlatiladigan yirik sinxron elektr motorlari esa 6 va 10 kV kuchlanishlarda; elektrlashtirilgan temiryo’l transportida qo’llaniladigan elektr motorlari 3,3 kV kuchlanishda ishlaydi. Shuning uchun elektr uzatish liniyasining yuqori kuchlanishi markaziy va mintaqaviy podstansiyalarda hamda elektr energiya iste’molchilariga yaqin joyda o’rnatilgan kuch transformatorlari orqali ular uchun zarur bo’lgan kuchlanish qiymatiga qadar pasaytiriladi. Shu xususda 1-rasmda, kuchlanish klassi 35 kV, quvvati esa 1000 - 6300 kV A konstruksiyasiga mos keladigan pasaytiruvchi kuch transformatori ko’rsatilgan. Elektr stansiyasidan iste’molchilarga elektr energiyani uzatish jarayoni besh-olti bosqichda, asosan ikki chulg’amli katta quwatli transformatorlar vositasida amalga oshiriladi. Shuning uchun kuch transformatorlarining soni hamda ulaming quvvati elektr energiyani uzatish masofasiga qarab elektr stansiyálaridagi elektr generatorlarining soni va o’rnatilgan quvvatiga nisbatan taxminan olti marta ko’p bo’ladi. Magnit o ‘tkazgich transformatorning muhim tarkibiy qismi bo ‘lib, u chulg’amlararo magnit bog’lanishni kuchaytirishdan tashqari, chulg’amlari va yordamchi qismlarini o’matish hamda mahkamlash uchun konstruktiv asosdir. Magnit sistemaning chulg’am joylashtirilgan qismini «steijen», ularni ulab, berk magnit zanjir hosil qiladigan qismini «yarmo» deyiladi. O’ Va hujjat № sana imz TDTU , kaf: “Elektr mashinalari ”, Varaq

zg r o guruh________, KL

1-Rasm Kuchlanish klassi 35 kVquvvati 1000+6300 kVA konstruksiyasiga mos keladigan pasaytiruvchi kuch transformatori: 1- bak; 2 - moy uchurt ventil; 3 — zaminlash uchun qistirma; 4 — tertnosifonli filtr; 5 - radiator; 6 - kuchlanishni rosílash qayta ulagichi; 7 - kcngaytirgich; 8 - moy ko ‘rsatkich; 9 ~ havo quritgich; 10 - chiqaruvchi (saqlovchi) truba; 11 - gaz rele; 12 - YK chulg’am uchun o ‘tish izolatori; 13 - qayta ulagich dastagi; 14 - PKchulg’amga oid o ‘tish izolatori; 15 - transformatorni ko’tarish uchun ilgich; 16 — PK chulg’amni o ‘tish izolatori hilan boglovchi o ‘tkazgich; 17 — magnit o ‘tkazgich; 18 — YK chulg'amni o ‘tish izolatori hilan bog’lovchi o ‘tkazgich; 19 - yuqorgi va pastki yarmo balkalari; 20 - YKchulg’am rostlash tarmog’iningsimlari; 21 - YKchulg’am; 22 — aravacha g ‘ildiragi. Transformatorlarning chulg’amlari va ularning konstruksiyasi Chulg’amlar transformatoming muhim tarkibiy qismi bo’lib, ular elektr energiyani o’zgartirish uchun zarur bo'lgan magnit maydonni vujudga keltirishni hamda transformatorni amalda ishlatish uchun muhim bo’lgan EYKlar hosil qilishni ta’minlaydi. Chulg'amlarni tayyorlashdagi sarflanadigan materiallar narxi va ularni o’rash uchun to’lanadigan ish haqi transformator narxining taxminan 50 foizini tashkil etadi.

joylashishiga ko’ra chulg’amlar konsentrik va almashinuvchi turlarga bo’linadi. Almashinuvchi chulg’amlarda YK va PK g’altaklar o’zak balandligi bo’yicha navbatma- navbat o’zaro almashingan bo'ladi. Almashinuvchi chulg’amlar asosan maxsus transformatorlar uchun qo'llaniladi. Umumiy maqsadli kuch transformatorlarida va maxsus transformatorlarning ayrimlarida, odatda, konsentrik chulg’amlar qo'llaniladi. Bunda o'zak yaqiniga PK chulg'am, uning tashqarisiga esa YK chulg'am joylashtiriladi. Konstruksiyasi va o ‘rash usuliga ko ‘ra konsentrik chulg'amlar silindrik, g'altakli va vintsimon turlarga bo'linadi. Katta quvvatli transformatorlarda parallel simlaming soni bir necha o’nlargacha yetishi mumkin. Shu sababli bunday transformatorlarning PK chulg’ami uchun bir necha to’g’riburchak kesimli simlardan parallel bajarilgan ko’p yo’lli vintsimon chulg ‘amlar qo’llaniladi. Vintsimon chulg’amda (2.b-rasm) parallel simlar konsentrik ravishda chulg’am o’qidan har xil uzoqlikda joylashganligi tufayli o’zakka yaqinroq joylashgan simlarga nisbatan undan uzoqda joylashganlari uzunroq bo’ladi. Bu farq shu simlar aktiv va induktiv qarshiliklarining tengsizligini vujudga keltiradi va ularda toklar bir tekis taqsimlanmaydi. Vintsimon chulg’amlarda parallel simlardagi tokning bir tekis taqsimlanishi uchun bir o’ramni hosil qiluvchi simlarni ma’lum sxemada o'rin almashtirib (transpozitsiya qilib) joylash talab qilinadi (2 rasm). Bunda har bitta sim bitta o’ram chegarasida mumkin bo’lgan hamma holatlarni navbatma-navbat egallashi lozim bo’ladi.

2-rasm. Kuch transformatorining: a —vintsimon chulg’amida simlarning o 'rin almashinish (transpozitsiya) sxemasi; b — biryo ‘lli vintsimon chulg ‘am: (1 — o ‘ramlar; 2 — tenglashtiruvchi segmentlar; 3 — ustki tayanch halqasi; 4 — vertikal sovitish kanallari; 5 — izolatsion silindr; 6 — parallel simlar; 7 — qistirma); d — ko’p qatlamli silindrik chulg’am: (8 — vertikal reykalar; 9 — chulg’am uchlari; 10 — izolatsion silindr); e — 35 kV kuchlanish uchun uzluksiz g ‘altakli chulg ‘am: (11 — izolatsion silindr; 12 — vertikal reykalar;13 — chulg'amning kuchaytirilgan izolatsiyali g ‘altaklari; 14 — qistirma; 15— simlaming o ‘rnini almashtirish uchun o ‘tishlar). Quvvati S N < 630 kV A va kuchlanishi U N < 35 kV gacha bo'lgan transformatorlarda PK chulg’am uchun dumaloq kesimli simdan yasalgan ko’p qatlamli silindrik chulg'amlar qo’llaniladi (2,d-rasm). Uzluksiz g'altakli chulg'amda bitta g’altakdan ikkinchisiga simni uzmasdan o’tiladi (2,e-rasm). Bunday chulg’amning afzalliklariga tayanch yuzasining kattaligi sababli qisqa tutashuvda vujudga keladigan bo’ylama kuchlarga nisbatan katta chidamlilik va sovitish yuzasining kattaligi kiradi. Shu afzalliklari tufayli uzluksiz chulg’am keng ko’lamda qo'llaniladi. Transformator chulg’amlarining uchlari bak qopqog'ida o’matilgan maxsus chinni izolatorlar ichidan o'tgan kesim yuzasi nisbatan katta bo'lgan o’tkazgichlarga ulanib tashqariga chiqariladi. Moy bilan sovitiladigan («moyli») va havo bilan tabiiy ravishda sovililadigan («quruq») transformatorlarning chulg’amlari A (105 °C) qi/.ishga chidamlilik klassidagi kabel qog’ozi tasmasi bilan izolatsiyalangan PB markali mis va APB markali aluminiy o’rov simlaridan hamda mis va aluminiy tasmasidan yoki o’lchami chulg’am balandligiga teng bo’lgan folgadan tayyorlanadi. Quruq transformatorlarda «V» va «F» klasslariga kiruvchi izolatsiyali o’rov simlarini ham keng qo’llaydilar. Chulg’amlarning yo’l qo’yiladigan (me’yoriy) temperaturasi transformator moyining temperaturasi (105 °C) bilan, ya’ni «A» klassidagi izolatsiya bilan belgilanganligi sababli, bundan katta temperaturaga mo’ljallan tayyorlangan izolatsion material moyli transformatorlarda qo’llanilmaydi. Zamonaviy transformatorsozlikda kuchlanish klasslari 110+1200 kV bo’lgan so’nggi yillarda ishlab chiqilgan transformatorlarda YK chulg’am uchun to’qima chulg’amlar keng qo’llanila boshlandi.

Transformatorning tashqi xarakteristikalari va kuchlanish o ‘zgarishi 5.1-rasmdagi vektor diagrammalar yuklama ulangan transformatorning barqaror rejimdagi ish jarayonini to’la aks ettiradi, lekin ular bo’yicha amalda taxminiy tekshirishlar uchun hisob o'tkazish qiyin. Shu sababli katta quvvatli transformatorlarda I# tokining juda ham kamligidan uni 0 ga tenglaganda toklaming muvozanat tenglamasi (I(»—1'2) hamda yuklama ulangan transformatorning almashtirish sxemasi ancha sodda ko’rinishga ega bo'ladi (3a-rasm) va transformator ish jarayonini taxminiy hisoblashni ancha osonlashtiradi. Bunday holdagi vektor diagrammani soddalashtirilgan vektor diagramma deyiladi va u amalda keng foydalaniladi (3.b -rasm). Aktiv-induktiv yuklama uchun qurilgan soddalashtirilgan vektor diarammani qurish uchun tok 1,=—1'2, kuchlanish U '2 va ular orasidagi burchak <p2 hamda transformator chulg'amlarining qarshiliklari yoki qisqa tutashuv kuchlanishi uning aktiv va reaktiv nuqta.) tashkil etuvchilari ma’lum bo’lishi lozim. 3-rasm. Yuklama ulangan transformatorning soddalashtirilgan almashtirish sxemasi (a) va uning vektor diagrammasi (b) Transformatorda kuchlanish o’zgarishi. Transformatorning birlamchi chulg’amiga berilgan kuchlanish U 1 = U 1N =const va tok chastotasi ham f=f N — const bo’lganda salt ishlashidagi va yuklama tokining nominal qiymatidagi ikkilamchi chulg’am kuchlanishlari ayirmasiga transformator kuchlanishining o ‘zgarishi (AU) deyiladi. Umumiy maqsadli kuch transformatorlari asosan aktiv-induktiv yuklamada ishlagani tufayli, mazkur o’zgarish kuchlanish tushishi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bu kattalik transformatorni ishlatishda muhim xarakteristikalardan biridir. O’ Va hujjat № sana imz TDTU , kaf: “Elektr mashinalari ”, Varaq

zg r o guruh________, KL Bajard 10

Transformatorning tashqi xarakteristikalari . Birlamchi chulg ’ amga berilgan kuchlanish U t = U 1 N , tokning chastotasi f = f N va yuklamaning quvvat koeffitsienti coscp 2 o ' zgarmagan holda transformatorning ikkilamchi kuchlanishi U 2 ning shu chulg ’ amdan o ’ tadigan yuklama toki I 2 ga yoki yuklama koeffitsienti ga bog ’ liqligi U ' 2 = /( K ^) transformatorning tashqi xarakteristikasi deyiladi . Transformatorning birlamchi chulg ’ amiga nominal kuchlanish berib ikkilamchi chulg ’ amiga yuklama ulanmagan ( I 2 =0) holdagi kuchlanish uning EYK ga teng ( E 20= U 2 N ) bo ’ ladi va uni ikkilamchi chulg ’ am nominal kuchlanishi deb qabul qilinadi . Yuklama ulanganda ikkilamchi chulg ’ amdan tok o ’ tib Lens qoidasiga binoan birlamchi chulg ’ amdagi tok ham oshadi . Bu toklar chulg’amlarning aktiv va induktiv qarshiliklarida kuchlanish pasayishlarini vujudga keltiradi. Transformatorlarda kuchlanishni rostlash usullari va vositalari Transformatorlarning ish jarayonida ikkilamchi chulg’am kuchlanishini rostlash zarurati quyidagilarga binoan vujudga keladi. 1. Elektr uzatish liniyasidagi kuchlanishning pasayishidan vujudga keladigan holda birlamchi kuchlanish qiymatini kam (5-10%) miqdorda o’zgartirib, ikkilamchi kuchlanish U 2 ning qiymatini o’zgartirmay (U 2 = const) turish. 2.Birlamchi kuchlanish Uj= const bo'lganda ikkilamchi kuchlanish U2 ning qiymatini keng ko'lamda rostlash. Bu ikkala holda ham ikkilamchi chulg’am kuchlanishi U 2 transfonnatsiyalash koefFitsienti “k ” ni o’zgartirish yo’li bilan rostlanadi. Bu ikkala holda ham ikkilamchi chulg’am kuchlanishi U 2 transformatsiyalash koeffitsienti “k ” ni o’zgartirish yo’li bilan rostlanadi. 1-holda U 2 ni rostlash uchun birlamchi chulg’amning o’ramlar soni w, ni yoki ikkilamchi chulg’am o’ramlar soni w2 ni o’zgartirish mumkin. Masalan, tarmoq kuchlanishini pasaytiruvchi transformatorlarda U, pasayganda wt ni mos ravishda shunday kamaytirish kerakki, bunda bitta o’ramga to’g’ri kelgan EYK E0, =-,E[ / w2 » U, / w2 = const bo’lishi, ya’ni o’zgarmay qolishi kerak. Bunda w2 o’zgarmaganligidan ikkilamchi chulg’am EYK ham o’zgarmaydi va, shu sababli birlamchi kuchlanish Uj oshsa, mos ravishda w, ni oshirish zarur bo’ladi. 2-holda, ya’ni U 1 = const boiganda ikkilamchi chulg’am kuchlanishi U 2 ni rostlash uchun w2= ni o’zgartiradilar. Bu holda w2 ni o’zgartirish mumkin emas, chunki bunda transformator magnit oqimi F ning qiymati o’zgarib, zararli hoi vujudga keladi.

Kuchlanishni rostlash vositalarining quyidagi turlari mavjud : 1. Trans/ormatorni tarmoqdan uzib birlamchi va ikkilamchi chulg’amlaming rostlash uchun mo’ljallangan shoxobcha pog’onasini o’zgartirish yo’li bilan kuchlanishni rostlash (MDH hududida buni qisqacha “PBV — переключение без возбуждения ” deb yuritiladi). Buning qayta ulagichi pastdagi-rasmda ko’rsatilgan. 2. Transformatomi tarmoqdan uzmay uning kuchlanishini rostlash. Buni MDH hududida qisqacha “RPN ( регулирование под нагрузкой )” deyiladi. 4-Rasm. Yuqori kuchlanishli chulg’amda kuchlanishni rostlashning PBV turida shoxobchalami bajarish sxemalari: a, b — ko’p qatlamli silindrik chulg'amlar uchun; d— k о ’p qatlamli g ‘altakli silindrik va uzluksizg'altakli chulg’amlar uchun; f — uch fazali qayta ulagich, bunda: 1 — yuritish dastagi; 2 — mahkamlash flanetsi; 3 — bak qopqog'i; 4 — qog'oz-bakelitli silindr; 5 — tayanch valning qog’oz-bakelitli izolatsiyasi; 6 — tirsakli val; 7, 8 —qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas kontaktlar . Chulg’am o’ramlari sonini o’zgartirish kontaktli qayta ulagich yordamida amalga oshiriladi. U bakning ichiga joylashtiriladi, boshqariladigan qismi esa PBV turida bak qopqog’iga chiqarilgan bo’ladi. RPN turida qayta ulagich maxsus yuritma yordamida boshqariladi. PBV turida umumiy maqsadli katta quvvatli kuch transformatorining YK chulg’am tomonida 5 ta (+5, +2,5, 0, —,5, —5 %) rostlash pog’onasi bo’lib, bunda kuchlanish nominal qiymatiga nisbatan ± 5 % ga rostlanadi. Bajard 12

5-Rasm . Kuchlanishi RPN usulida rostlanadigan kuch transformatorlari: a) quvvati 2500 kV-A bo’lgan birfazali (1 — bak; 2 — termosifonli filtr; 3 — rostlash qurilmasini yuritish mexanizmi; 4 kontaktorlar joylashtirilgan bak; 5 — mufta; 6 — kengaytirgich; 7 - saqlovchi truba; 8, 9 — tegishlicha PK va YK o’q o ‘tkazgichli izolatorlar; 10 — radiatorlar); Kuchlanishni rostlashning RPN turida iste’molchini energiya bilan ta ’minlashning uzilmasligi, uning PBV turiga nisbatan katta afzalligidir, lekin RPN turidagi qayta ulagichning murakkabligi va, shu bilan birga, tannarxining qimmatligi uning kamchiligidir. Quvvati 400 - 630000 kV A bo’lgan zamonaviy transformatorlarda ishlatiladigan kuchlanishni rostlashning RPN turida rostlanishi ±(10+16) foizlarda amalga oshiriladi. Transformator chulg’amlarining ulanish guruhlarini aniqlash Bir fazali transformatorning bitta o’zagida joylashtirilgan ikkita (1 va 2) chulg’amni bir xil magnit oqim (<f>) kuch chiziqlari tomonidan kesib o’tayotgan hol ko’rsatilgan. Agar chulg’amlaming o’ralish yo’nalishi va uchlarining belgilanishi bir xil bo’lsa (6.1,a- rasm), ularda hosil bo’lgan EYK lar (masalan, tekshirilayotgan payt uchun chulg’amning oxiridan boshiga) bir xil yo’nalgan bo’ladi va, demak, faza bo’yicha mos tushadi. Agar shu chulg’amlardan bittasida, masalan, PK (2) chulg’am uchlarining belgilanishi almashtirilsa, undagi hosil bo'lgan EYK ning chulg'am uchlariga nisbatan yo'nalishi teskariga o'zgaradi, ya’ni bu holda “ a ” dan “x” ga yo'nalgan bo’lib, YK va PK chulg’amlar EYK lari E1 va E2 faza bo’yicha 180° ga siljigan bo’ladi. Chulg’am uchlarini o'zgartirmasdan bironta (masalan, PK) chulg'amning o’ralish yo’nalishini o’zgartirganda ham E1 va E2 EYKlarning o'zaro siljish fazasi 180° bo'ladi. shunday

Mazkur chulg'amlar bitta o’zakda joylashtirilganda bu siljish 0 yoki 180° ga teng bo’lishi mumkin. Uch fazali transformatorlarda chulg’amlaming ulanish guruhlari YK va PK chulg’amlarga tegishli bir xil liniyaviy kuchlanishlari vektorlarining o’zaro siljish burchagini ifodalaydi. Chulg'amlarning ulanish guruhini odatdagi (siferblatli, ya’ni doirachada 1 va 12 raqamlar ko’rsatilgan) soatdan foydalanib aniqlash usuli amalda o’ng’ay hisoblanadi (bu usul standartda ham belgilangan). 6-Rasm. Bir fazali transformator chulg’amlarining ulanish guruhini aniqlashga oid chizmalar . Buning uchun, dastavval, soatni tasvirlovchi doira chizilib, uning raqamlari aylanaga teng taqsimlab belgilanadi. Uch fazali transform atorning ulanish guruhi YK va PK chulg’amlarning liniyaviy EYK vektorlari orqali aniqlanganligidan doiraga YK chulg’am uchun EYK lar vektor diagrammasi chiziladi. Buni quyidagi sxemalar uchun ko’rib chiqamiz: 1. Transformatorning chulg’amlari Y /Y sxemaga ulanganda YK chulg’am fazaviy EYK larining vektor diagrammasi bir-biridan faza jihatdan 120° siljigan uchta bir xil vektordan iborat bo’lib, ulaning uchlari o’zaro to’g’ri chiziqlar bilan ulanganda tomonlari liniyaviy (fazalararo) kuchlanishni beradigan teng tomonli uchburchak hosil bo’ladi. Uchburchakning bitta (masalan, AB) tomoni YK chulg’amning liniyaviy EYK vektoriga modul jihatdan teng (AB= EAB) va soatning “12” raqamiga doimiy ravishda yo’naltirilgan bolishi kerak. Shu sababli YK chulg’amining vektor diagrammasiga oid uchburchakni doiraning markazidan “12” raqamga yo’naltirilgan AB radiusni chizishdan boshlanadi (6.2,a-rasm). Shu uchburchakka oid boshqa ikki tomonining holatini aniqlash uchun uzunligi AB radiusga teng bo’lgan BC vatarni B nuqtadan o'tkazamiz. A, B va C nuqtalarni o'zaro to’g’ri chiziqlar bilan birlashtirib, teng tomonli uchburchak hosil qilinadi. Bu uchburchak medianalarining kesishgan nuqtasidan uning uchlarigacha bo’lgan oraliq (chizmada vektor) YK chulg’am fazaviy EYK larni beradi. O’ Va hujjat № sana imz TDTU , kaf: “Elektr mashinalari ”, Varaq

zg r o guruh________, KL Bajard 14 YK chulg'am uchun aniqlangan fazaviy EYK vektorlari transformatorning PK chulg'ami uchun vektor diagrammani qurishda zarur bo'ladi. Bunda YK va PK chulg’amlaming o'ralish yo’nalishi hamda fazaviy chulg’amlarning boshi va oxirlarining belgilanishi bir xil bo’lganida bir o’zakka joylashtirilgan chulg’amlami bitta faza magnit oqimining kuch chiziqlari kesib o'tganligi tufayli chulg’amlarning EYK lari fazaviy chulg’amlarining oxiridan boshiga bir xil (musbat) yo'nalgan holati tekshiriladi. Ikkilamchi chulg’am liniyaviy EYK vektori E ab (bir fazali transformatorda fazaviy EYK vektori Exa) YK chulg’amning liniyaviy EYK vektori E ab , ga (bir fazali uchun fazaviy EYK vektori E ab ga) nisbatan 0 dan 360° oralig’ida burchaklarga siljigani uchun 360° ni 12 ga bo’lgandan chiqqan natija (30°) ulanish guruhining birligi qilib qabul qilinadi. “Yulduz” sxemasiga ulangan PK chulg’am EYK lari vektor diagrammasini qurish uchun YK chulg’amning A fazaviy chulg’am EYK vektori Е XA bilan mos tushadigan yo’nalishda yordamchi MN punktir chiziq chiziladi (6.2-rasm) va uning doiradan yuqori qismida birorta nuqtani belgüab, shu nuqtadan PK chulg’amning fazaviy EYK vektorlari (EM va Eub) ni YK chulg'am “A” va “B” fazalarining tegishli EYK vektorlari (E ab va Е те ) ga mos ravishda yo'naltiriladi. Ularning uchlarini birlashtirib, liniyaviy EYK vektori Eab hosil qilinadi. Guruhni aniqlash uchun shu vektorning yo’nalishini aniqlash kifoya bo'ladi. PK chulg’am liniyaviy EYK vektori Eab ning YK chulg'am liniyaviy EYK vektori E ab ga nisbatan siljishini aniqlash maqsadida PK chulg’amuchun qurilgan vektor diagrammaning Eab vektorini o'ziga parallel ravishda doiraning ichidagi YK chulg'am vektor diagrammmasi tomon siljitishda uning “a” nuqtasi EAB vektorning “A” nuqtasi ustiga tushishi zarur. E xa va E XA fazaviy EYK vektorlar MN chizig'i ustida yotganligidan “a” nuqtani “A” nuqta tomon surishda juda ham qulaylik yaratadi. Chulg’amlar Y/Y ulangan hol uchun qurilgan vektor diagrammalar shu tartibda birlashtirilganda PK chulg’amning liniyaviy EYK vektori Eab YK chulg’amning liniyaviy EYK vektori EAB bilan ustma-ust tushadi. Ularning orasidagi siljish burchagi 0 bo’lgani uchun chulg’amlarning ulanish guruhi 0 (0 : 30°= 0) bo’ladi (mazkur usuldagi sanoq sistemasi 0 dan boshlanishi uchun “12” ni “0” bilan almashtirish tavsiya qilinadi). Uch fazali transformatorning ulanish guruhini

O’ zg Va r hujjat № sana imz o TDTU , kaf: “Elektr mashinalari ”, guruh________, KL Varaq Bajard 15

bilan belgilanadi va chulg'amning ulanish guruhlariga qarab, soatning bu mili 12 (0) dan 11 gacha bo’lgan turli butun sonlarni ko’rsatishi mumkin (6.2-rasm).

Podstansiyaning umumiy yuklamasi oshganda parallel ishlayotgan transformatorlarning soni oshirilib, yuklama kamayganda esa transformatorlaming bir qismi tarmoqdan ajratib qo'yiladi. Transformatorlar yuklamasining shu tarzda optimallanishi, ularning energetik ko’rsatkichlari (FIK va cos(p)ni yaxshilaydi. Transformatorlarni parallel ishlashga ulash shartlari. Transformatorlarni parallel ishlashga ulashda ularning chulg'amlarida tenglashtiruvchi toklarning vujudga kelmasligi va umumiy yuklama parallel ulangan transformatorlarning quwatiga mos holda taqsimlanishi zarur bo’ladi. Buning uchun quyidagi shartlar bajarilishi talab qilinadi: 1) parallel ulanadigan va ishlab turgan transformatorlarning birlamchi nominal kuchlanishlari o’zaro teng (U 1N(I) = U 1N(II) = ••• ) va ikkilamchi nominal kuchlanishlari ham teng bo’lishi, ya’ni liniyaviy transformatsiyalash koeffitsientlari (k?) bir xil bo’lishi lozim: 2) parallel ulanadigan va ishlab turgan transformatorlarning qisqa tutashuv kuchlanishlari bir xil bo’lishi kerak, ya’ni Uqt. I ~ Uqt. II ~~ U qt. III ~ ” 3) transformatoríar chulg’amlarining ulanishi sxemalari va guruhlari bir xil bo’lishi lozim. Parallel ishlashga ulangan ikkita uch fazali kuch transformatorining sxemasi 6.5- rasmda ko'rsatilgan. Transformatsiyalash koeffitsientlari k,, ularning o’rtacha arifmetik qiymatlaridan farqi + 0,5 foizgacha, qisqa tutashuv kuchlanishlari u esa (±10) foizgacha farqli bo’lgan hollarda ham transformatorlarrning parallel ishlatish mumkinligi standartda belgilangan. Undan tashqari parallel ishlaydigan transformatoríar nominal quwatlarining farqi uch martadan oshmasligi kerak, chunki transformatorning qisqa tutashuv 7-rasm. Parallel ishlashga ulangan ikkita uch fazali kuch transformatorining sxemasi.

kuchlanishi U ( uning nominal quwati va kuchlanishi oshgan sari oshib boradi. Chulg'amlarining ulanish guruhlari har xil bo’lgan holda transformalorlarni parallel ulash mumkin emas, chunki bu holda ularning chulg’amlaridan qiymati taxminan qisqa tutashuv tokining qiymatiga yetadigan tenglashtiruvchi toklar o’tadi. Bu esa transformatorlar uchun xavflidir. Yuqorida ko'rsatilgan shartlardan birortasi to’la bajarilmagan hollarda transformatorlarning parallel ishlashini ko’rib chiqamiz. Men yozgi bitiruv malakaviy amaliyotida juda ko’p narsalarni o’rgandim. Shu yuqori sanaganlarimdan tashqari elektr sxemalarini ulashlarni va qanday ishlatishlarini ulanish guruhlarini, miyalar bilan ishlashlarni, xullas elektr va texnologiyaga oid juda ko’p narsalarni. Yozgi amaliyotim 2022-yil 20-avgust Shanba kuni tugadi…

Xulosa Elektr energiyani ishlab chiqarish va undan foydalanish sohalarida o ' zgaruvchan tok mashinalari hozirgi zamon elektr energetikasining asosini tashkil etadi . Bu elektr mashinalarining deyarli barchasi (asinxron va sinxron m ashinalar) kollektorsizdir. Bu m ashinalar ish xossalari bilan farq qilsa ham konstruksiyasida va ishchi chulg’am i — stator chulg’am I bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va hodisalarga tegishli ulam ing nazariyasi asosida ayrim um um iy masalalar yotadi. Shu sababli asinxron va sinxron mashinalarni batafsil o’rganishdan oldin, mazkur mashinalar nazariyasining umum iy masalalari bilan tanishish maqsadga muvofiqdir. Asinxron motorning rotori stator ichiga o ‘rnatiladi. Rotor — val, po’lat o ‘zak va uning pazlariga joylashtirilgan qisqa tutashgan chulg’am yoki uchta fazaviy chulg’am dan iborat. Stator — tana, p o ‘lat o ‘zak va uning pazlarida joylashgan bir, ikki yoki uch fazali chulg’am dan iborat. Stator va rotorlam ing po’lat o’zaklari maxsus elektrotexnik po’latdan tayyorlangan yupqa plastinalardan yig’iladi. Transformator funktsiyalari va profilaktika sinovlari Transformerlar har doim energetika qurilishida asosiy vosita bo'lib kelgan va elektr tarmoqlarini taqsimlash va taqsimlash tartibini ta'minlashda muhim rol o'ynagan. Transformator - bu AC kuchlanishini o'zgartirish uchun elektromagnit induksiya printsipidan foydalanadigan qurilma. Asosiy tarkibiy qismlar birlamchi lasan, ikkilamchi lasan va temir yadrodir. Elektr jihozlarida va simsiz kontaktlarning zanglashida, ko'pincha kuchlanishning ko'tarilishi va pasayishi, empedansning mos kelishi va xavfsizlik izolyatsiyasi uchun foydalaniladi. Transformatorning vazifalari quyidagilardan iborat: kuchlanishni konversiyalash; joriy konversiya, impedans konversiyasi; izolyatsiya; kuchlanish stabilizatsiyasi (magnit doygunlik transformatori) va boshqalar. Transformatorlarda keng tarqalgan yadro shakllari odatda E va C yadrolari, XED, ED va CD hisoblanadi. Transformatorlarni quyidagilarga bo'lish mumkin: tarqatish transformatorlari, quvvat transformatorlari, to'liq yopiq transformatorlar, estrodiol transformatorlar, quruq turdagi transformatorlar, moyli o'tkazgichlar, bir fazali transformatorlar, elektr o'choq transformatorlari, rektifikator transformatorlari, reaktorlar, shovqinlarga qarshi transformatorlar va chaqmoq. himoya qilish transformatorlari, quti

qo'zg'alish transformatorlari. Transformatorning eng asosiy shakli simga o'ralgan va indüktif ravishda bir-biriga tortiladigan ikkita to'plamdan iborat. Agar o'zgaruvchan tok (ma'lum chastotaga ega bo'lsa) bobinlardan birida oqsa, xuddi shu chastotadagi o'zgaruvchan kuchlanish boshqa bobinada induktsiyalanadi va induktsiyalangan kuchlanishning kattaligi ikki bobning va magnitning o'zaro bog'liqligiga bog'liq havola darajasi. Ijtimoiy energiyaga talab doimiy ravishda o'sib borishi sababli, energiya tizimidagi elektr uzatish yuki ham sezilarli darajada oshdi va transformatorlarga nosozliklar ko'paydi. Profilaktik testlar uskunada ishlayotgan yashirin xavflarni aniqlash, avariyalar yoki uskunalarning shikastlanishini oldini olish uchun ishlatiladi. Uskunalarni tekshirish, sinash yoki kuzatish, shu jumladan neft yoki gaz namunalarini sinovdan o'tkazish. Profilaktik sinov energetika uskunalarini ishlatish va texnik xizmat ko'rsatishda muhim bo'g'in bo'lib, energetik uskunalarning xavfsiz ishlashini ta'minlashning samarali vositalaridan biridir. Ko'p yillar davomida energetika sektori va yirik sanoat va tog'-kon korxonalarining yuqori voltli elektr jihozlari asosan muhim rol o'ynagan sobiq Energetika vazirligi tomonidan chiqarilgan energiya uskunalari uchun profilaktik sinov protseduralari talablariga muvofiq sinovdan o'tkazildi. uskunaning kamchiliklarini o'z vaqtida aniqlash va tashxislashda roli. Transformatorlarning yashirin nosozliklari tufayli kelib chiqadigan salbiy ta'sir Transformerlar o'zgaruvchan tok kuchlanishini maxsus tuzilishi tufayli sozlash jarayonida muhim rol o'ynaydi. Ushbu qurilma AC kuchlanish moslamasini o'zgartirish uchun elektromagnit indüksiya printsipidan foydalanadi. Yadro tarkibiy qismlari birlamchi lasan, ikkilamchi lasan va yadrodir. Umuman olganda, elektr jihozlari va simsiz kontaktlarning zanglashiga olib keladigan kuchlanish, mos keladigan empedans va xavfsiz izolyatsiyalashda transformatorlar rol o'ynashi mumkin. Shu bilan birga, transformatorlarning yashirin muammolari muhandislik qurilishi va energetika uskunalariga ko'plab salbiy ta'sirlarni keltirib chiqaradi.

Rahba Foydalanilgan adabiyotlar: 1.http://srcyrl.tytransformer.com/news/study-on-the-necessity-of-transformer preventi- 33205461.html 2. J.S. Salimov, N. B. Pirmatov “Elektr mashinalari” darslik «START-TRACK PRINT» MCHJ, Toshkent (3-150 betlar 3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Transformator

Похожие

Elektr dvigatel

Shаssining elektr tizimlаri

Transport vositalarining elektr manbalari

Kesib ishlash aniqligi

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish