Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish - Машиностроение - Рефераты

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

13344.368164062 KB

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish  Asosiy tushunchalar  Avtomatlashtirish bosqichlari  Avtomat qatorlarning unumdorligi va ishonchliligi  Texnologik uskunalarni EHM yordamida boshqarish

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish deganda uskunalarni boshqarish va nazorat qilish bo ‘ yicha asosiy va yordamchi vazifalarni ishchining ishtirokisiz bajaradigan tadbirlar majmuasi tushuniladi. Avtomatlashtirish mavjud ilg‘or texnologik jarayonlar asosida umuman yangicha texnika yaratish masalasini hal qiladi. Metall kesuvchi uskunalarni konstruksiyalash va yig‘ish hamda metallga ishlov berishning shunday usullari yaratiladiki, ularni ishchining ishtiroki bilan bajarib bo‘lmas edi. Ishchi harakatlarini osonlashtiradigan, tezlatadigan mexanizmlar va moslamalardan, stanokka xomashyo ortib, undan tayyor mahsulotlarni yig‘ib oladigan qurilmalardan muntazam ravishda va tartibli (tizimli) foydalanishni kichik avtomatlashtirish deb atash mumkin. Qo‘l mehnatini mashinalar va mexanizmlar yordamida bajarish texnologik jarayonni mexanizatsiyalash deyiladi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish mehnat unumdorligini va mahsulot sifatini oshiradi, ishchilarning zaruriy miqdorini kamaytiradi. Shular bilan bir vaqtda uskunalarni qimmatlashtiradi, ularni ta’mirlash, sozlash va texnik ko‘rikdan o‘tkazishni murakkablashtiradi. Avtomatlashtirishning samarasi bunday qimmatlashuvlarni qisqa vaqt ichida qoplashi kerak. Avtomatlashtiruvchi uskunalarning ishonchliligi ham muhim omil hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, har qanday texnologik jarayonlar avtomatlashtirishga yarayvermaydi. Shuning uchun texnologik jarayonlarni avvalo tahlil qilib chiqish kerak, so‘ngra mahsulot aniqligini, sifatini, mehnat unumdorligini-yu kam xarajatlarni ta’minlaydigan avtomatlashtirilgan jarayon topish kerak bo‘ladi. 2. Avtomatlashtirish bosqichlari Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish dastlabki bosqichlari ishlovning ayrim amallarini qamrab olgan edi: yig‘ish, nazorat va idishlarga joylash eskicha usulda (qo‘l bilan yoki mexanizatsiya yordamida) bajarilaverar edi. Bu bosqichda ish sikllarini avtomatlashtirish masalasi hal qilindi, avtomatlar va yarim avtomatlar yaratildi. Uskunaning ish sikli deganda zagotovkaga ishlov berishda ish bajaradigan yoki bajarmaydigan yurishlarga ketgan vaqt yig‘indisi tushuniladi: Òs = ti.yur + tb.yur.

B u y e r d a: t i.yur — ish bajariladigan yurish vaqti; t b.yur. — bo‘sh (bekor — õîëîñòîé) yurish vaqti. Texnologik amallarda ish bajaradigan yurish bevosita kesib ishlov berishda sodir bo‘ladi (zagotovkaning holati, shakli va sifatlari o‘zgaradi). Bekorchi yurishlar ish bajaradigan yurishni tayyorlaydi, lekin ishlov bilan bevosita bog‘liq emas. Masalan, asbobni yaqinlashtirish va uzoqlashtirish, zagotovkani ishlovga o‘rnatish va qotirish, ishlovi tugagan zagotovkani yechib olish va sh.k. ish bajaradigan va bekorchi yurishlar ustma-ust tushib qolishi mumkin. Har qanday stanok ish bajaradigan yurishni mustaqil holda bajaradi. Agar u bekorchi yurishni ham mustaqil bajarsa, bunday stanok avtomat deyiladi. Demak, avtomat, bu — o‘z-o‘zini boshqaradigan stanok bo‘lib, texnologik jarayondagi ishlov shakliga tegishli bo‘lgan hamma ishchi va bekorchi yurishlarni bajaradi, lekin o‘z- o‘zini sozlash va qo‘shimcha sozlash ishlarini bajara olmaydi. Ish siklini grafik ko‘rinishda tasvirlash uchun siklogramma tuziladi. U stanok mexanizmlarining hamma harakatlarini aks ettiradi. Ish siklini quyidagicha tushuntirish mumkin. Stanok ishga tushirilgach, unga zagotovka o‘rnatiladi va qotiriladi, yurgizuvchi tugma bosiladi, asbob zagotovkaga yaqin keltiriladi va h.k. yordamchi harakatlarga t b1 vaqt sarflanadi. So‘ngra kesib ishlov beriladi, uning davomiyligi t n , ketidan yana yordamchi (bekorchi) harakatlar bajariladi (asbobni uzoqlashtirish, harakatni o‘chirish, zagotovkani bo‘shatish, yechish va h.k.), uning davomiyligi t b2 bo‘lsin. Stanok maromida ishlasa, ya’ni buzilib qolmasa, unga yana zagotovka o‘rnatiladi, mahkamlanadi va yuqoridagi amallar takrorlanadi. Muayyan bir amallar bir xil vaqt oralig‘ida takrorlanadi, ana shu oraliqqa ish sikli deyiladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin: Òs = ti + tb.1 + tb.2 Ish siklida stanok bitta yoki bir to‘p (pora, porsiya) detalga ishlov berib tugatadi. Stanokning har bir mexanizmi ish sikli davomida, bitta detalga ishlov berishda bir marta harakat qiladi. Avtomatlashtirish darajasiga qarab stanoklarni bir necha guruhga ajratish mumkin.

Qo‘l bilan boshqariladigan hammabop stanoklar texnologik amalning ishlov berilayotgan zagotovka holatini, shaklini va sifatini o‘zgartirishga qaratilgan qismini bajaradi, bekorchi yurishlar va ish sikli elementlari ketma-ketligini boshqarish ishchi tomonidan bajariladi (tugmachalar, dastaklar, maxoviklar va sh.k. yordamida). Hammabop avtomatlar va yarim avtomatlar qo‘l bilan boshqariladigan stanoklarga qaraganda yuqori unumdorligi va bir yo‘la ko‘p stanokda ishlashning katta imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Yuqori unumdorlik ayrim ish bajaruvchi va be korc hi yurishlarni bir vaqtga to‘g‘ri keltirish hisobiga ta’minlanadi. Masalan, ko‘p shpindelli (gorizontal o‘qli, ketma-ket harakat qiladigan) hammabop tokarlik avtomatida turli vaziyatlarda kesib ishlash bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi va shu bilan vaziyatlar qo‘shilib ketadi. Shuning uchun sikldagi bekorchi yurishlar davomiyligi vaziyatlardagi ishlovlar vaqtining yig‘indisi bilan emas, balki ulardan eng ko‘p davom etgani bilan o‘lchanadi. Bekorchi yurishlar o‘zaro (supportlarni bir vaqtda yaqin keltirish va uzoq- lashtirish) va ish bajaruvchi yurishlar (zagotovkani uzatish va qotirish) bilan qo‘shilib ketadi. Avtomat va yarim avtomatlarni qayta sozlashda (bir necha soat davom etadi) ularning unumdorligi pasayib ketadi, chunki ularning tezkorligi avtomatlashmagan stanoklarnikiga qaraganda ancha past. Shu sababdan hammabop avtomat va yarim avtomatlardan ko‘p guruhli va yalpi ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ixtisoslashtirilgan va maxsus avtomatlar hamda yarim avtomatlar faqat yalpi ishlab chiqaradigan korxonalarda va uzoq muddat o‘zgarishsiz qoladigan detallarni yasashda qo‘llanadi. Ixtisoslashgan stanoklar shundayki, ularni tor doiradagi bir tur detallarni yasashga moslab olish mumkin. Maxsus stanoklar muayyan turdagi detallardan boshqasini yasay olmaydi. Konstruksiya jihatdan va guruhga kirgan stanoklar hammabop uskunalardan ancha sodda, chunki ish bajaradigan yurishlarni ta’minlaydigan mexanizmlar (bir va ko‘p shpindelli avtomatlarning supportlari, kuch uzatuvchi kallaklar va b.) va bekorchi yurishlarga xizmat qiladigan me xanizmlar (o‘rnatish, burish va qotirish mexanizmlari, tashuvchi qurilmalar va b.) kamayadi. Bundan tashqari, ishlovning optimal tartibini qo‘llash, yuqori bikirligi tufayli esa

kesish rejimini ko‘tarish imkoniyati bor. Bularning hammasi mehnat unumini yanada oshiradi. Bu guruh stanoklarni mahsulot tez-tez o‘zgarib turadigan sharoitda qo‘llash kerak emas, shunga qaramay, ular ishlashga qodir. Agregat stanoklarning boshqa stanoklardan farqi shundaki, ular namunaviy mexanizmlar va uzellardan tuziladi, shuning uchun ham ularni juda turli-tuman texnologik jarayonlarga moslab yasab olish mumkin. Eng ko‘p tarqalgani korpuslarni kesib ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, ishlov berishda korpuslar qimirlamaydi. Agregat stanoklarda parmalash, kesib kengaytirish, rezba ochish, frezalash va boshqa texnologik amallarni bajarish mumkin. Agregat stanoklarning ko‘pgina uzellari o‘zining asosiy vazifasini saqlab qoladi va boshqa detallar zagotovkasiga ishlov berishda ham yaraydi: masalan, kuch beruvchi kallaklar, aylanuvchi stollar, kallakni yo‘naltiruvchilar va h.k. Agregat stanoklardagi detallar ichida normallashtirilganlari 70—80% keladi. Bir xilga keltirilgan uzellar va mexanizmlarning mavjudligi maxsus (original) elementlarni yaratmay turib, turli agregat stanoklarni va avtomat qatorlarni yaratish imkonini beradi. Agregat stanoklar, odatda, boshqa detallar zagotovkasiga ishlov berish uchun qayta sozlanmaydi, shuning uchun ular avtomatlashtirish muammosini, birinchi navbatda oqimli-avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishni muhim qilib qo‘yadilar. Dasturli boshqariladigan stanoklar (DBS). Bunday stanoklarda avtomatlashtirish darajasi yuqori va ularning ishini tezlik bilan o‘zgartirish mumkin. Agar avtomat va yarim avtomatlarda o‘ziga xos dastur eltuvchilar kulachoklar, andozalar yoki tayanchlar bo‘lsa, DBSlarda dastur magnit lenta, perfokarta, magnitli lappak kabi eltuvchilarda kodlangan axborot tarzida saqlanadi va uzatiladi. Har qanday avtomatik boshqaruv tizimi oldindan dasturlashtirilib qo‘yilgan amallar majmuasini bajaradi. DBS ga tegishli qilib aytganda, avvaldan ishlab chiqilgan texnologik jarayonga binoan zagotovkalarni kesib ishlashda avtomat, yarim avtomat, avtomatik qatorlarni boshqaradi. Raqamli dastur bilan boshqarish — stanokning mexanizmlariga beriladigan buyruqlar (dastur) raqamlar ko‘rinishida yozib chiqilishi bilan bog‘liq. Bunday dasturlar EHM larning 3—4-avlodlarigacha davom etib keldi. Eng so‘nggi

kompyuterlar uchun tuziladigan dasturlarni raqamlar bilan kodlashga hojat yo‘q, to‘g‘ridan to‘g‘ri so‘zlar bilan ifodalab ketaverish mumkin, shuning uchun «raqamli dastur» deyishga hojat qolmadi. DBS larning bir xili ko‘p amalli deyiladi, ular kesuvchi asbobni ham avtomatik tarzda almashtiradi. Avtomatlashtirishning birinchi bosqichi oqimli avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning yuksak shakli — avtomat va yarim avtomatlardan tashkil topgan oqimli qatordir. Uning asosiy belgisi — avtomatlashtirilgan ish siklidir. Stanoklar orasidagi tashish, zaxira to‘plash, qirindilarni yig‘ishtirish va sh.k. ishlar qo‘l kuchi bilan bajariladi. Yarim avtomatlardan tuzilgan oqimli qatorlarda stanokka zagotovka o‘rnatish va uni yechish amallari ham qo‘l kuchi bilan bajariladi. Avtomatlashtirishning ikkinchi bosqichida kesib ishlov berish, nazorat, yig ‘ ish va sh.k. amallarni bajaradigan avtomatik qatorlar yaratildi. Avtomatik qatorda stanoklar texnologik jarayonga mos holda ketma-ket o ‘ rnatildi. Ular bir-biri bilan transport va boshqarish vositalari yordamida ulanadi, sozlash va qayta sozlashdan tashqari hamma amallarni odamning ishtirokisiz bajaradi. Ishlash tamoyiliga qarab avtomatik qatorlar ikki guruh: sinxronli — qat’iy va asinxronli — erkin (ya’ni, sharoitga moslanuvchan) bo‘ladi. Sinxron avtomatik qatorda ishlov berilayotgan zagotovkalar stanokdan stanokka to‘ppa-to‘g‘ri ishlov uchun uzatiladi, uzatilgan joyda kutib qolmaydi. Qatordagi stanoklar o‘zaro qat’iy transport bilan bog‘langan va to‘ppa-to‘g‘ri yoki irmoqli oqimli qator hosil qiladi. Qatorda bir yoki ikki tomoni ochiq transportga ega bo‘lgan bir yoki ko‘p vaziyatli (pozitsiyali) stanoklar bo‘lishi mumkin. Ikki tomoni ochiq transportli qatorlar keng tarqalgan. Agar qatordagi stanoklarning konstruksiyasi bir tomondan kirib, ikkinchi tomondan chiqib ketadigan transportni qo‘llashga mos bo‘lmasa, bir tomonli transport yaratiladi. Buning kamchiligi shundaki, har bir vaziyatda (pozitsiyada) zagotovkani ortish-tushirish (vaziyatni ish bilan ta’minlash ma’nosida) qurilmasi bo‘lishi kerak. Asinxron avtomatik qatorlarda har bir stanok ishlov berilajak zagotovkalarni yig‘ish uchun bunker yoki zaxira yig‘uvchi va ortish-tushirish qurilmasiga ega bo‘lishi kerak. Qatordagi stanoklar erkin (moslashuvchan) tarzda birbiriga ulangani uchun ham

ularning har biri mustaqil ishlay oladi. Qatorlarni bir chiziqli yoki irmoqli qilib bir yoki ko‘p vaziyatli (pozitsiyali) stanoklar o‘rnatiladi. Qat’iy bog‘lanishli va qat’iy- erkin bog‘lanishli qatorlarni yo‘ldoshmoslamalar bilan yoki ularsiz yaratish mumkin. Metall kesuvchi uskunalarning turiga ko‘ra avtomatik qatorlar hammabop, agregat, ixtisoslashgan va maxsus stanoklardan tuzilishi mumkin. Hammabop avtomat va yarim avtomat stanoklardan tashkil topgan avtomat qatorlar mashinasozlikda ko‘p qo‘llanadi va aksari, aylanuvchi harakat qiladigan detallarga ishlov beradi. Bunday qatorni yaratish uchun mavjud oqimli qatorga avtooperator (zagotovka yuklash va tushirish), transportyor (stanoklararo), yuk ko‘taruvchilar, bunkerlar va boshqa mexanizmlar o‘rnatiladi, asosiy mexanizmlar esa o‘zgarmay qoladi. Bunday avtomatlashtirishning afzalligi — qisqa muddat ichida loyihalash, nisbatan oddiylik va arzonlik. Modomiki, bunday qator ishlab turgan jihozlar zaminida yaratilar ekan, ularning mexanizmlari sinalgan, yaxshi ishlaydi, demak, avtomatik qator ham ishonchli. Hammabop uskunali avtomat qatorlar podshipnik sanoatida, tishli g‘ildiraklar va shunga o‘xshash detallar yasashda qo‘llanadi. Agregat stanokli avtomat qatorlar ko‘p guruhli va yalpi ishlab chiqarishda keng qo‘llanadi. Ularda turli o‘lchamli va shaklli detal zagotovkalariga ishlov beriladi. Bunday qatorlar bir xilga keltirilgan uzellar va mexanizm (agregat)lardan tashkil topishi sababli loyihalash muddati va qatorni yaratish vaqti ancha qisqaradi. Ularda qadamli transportyorlar, qirindini chiqarib tashlovchi transportyorlar, aylanma stollar, ag‘daruvchilar, boshqaruv pultlari bir xilga keltiriladi, nasos stansiyalari esa normallashtiriladi. Qo‘yilgan joyida turg‘un turadigan zagotovkalarga ishlov berishda ular transportyor yordamida tashiladi. Asos yuzasi kichik zagotovkalar ag‘anab ketishi mumkin, shuning uchun ular yo‘ldosh-moslamaga o‘rnatilgan holda pozitsiyadan pozitsiyaga uzatiladi (tashiladi). Har bir pozitsiya (vaziyat)da moslama qat’iy bir holatga keltiriladi va siqib qo‘yiladi. Yo‘ldosh-moslamalarni qo‘llash avtomat qatorning imkoniyatlarini kengaytiradi, biroq qimmatlashtirib yuboradi, chunki bu moslamalar soni qatorda bir vaqtda ishlov berilayotgan zagotovkalar soniga teng bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, ishlov aniqligi kamayadi, yo‘ldosh-moslamalarni

dastlabki joyiga qaytarish uchun transportyor bo‘lishi ham kerak. Ayni shu omil avtomat qatorning konstruksiyasini qandaydir darajada belgilaydi. Ixtisoslashgan stanokli avtomat qatorlar ham yirik guruhli va yalpi ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Bu qatorlar, odatda, seriyali ishlab chiqariladigan stanoklardan tuziladi. Ular oqimli qatorda alohida ishlashi mumkin, lekin avtomat qatorg a o‘rnatish uchun konstruktiv imkoniyatlar ham belgilangan. Ular bir turdagi detallar zagotovkasiga ishlov berish uchun mo‘ljallangan va shunga ixtisoslashtirib loyihalangan. Bunday avtomat qatorlarda aylanma harakat qiladigan va agregat stanoklarda ishlab bo‘lmaydigan detallar zagotovkasiga ishlov beriladi (qo‘yimi katta va yuzasi murakkab zagotovkalar). Maxsus stanokli avtomat qatorlar konstruksiyasi uzoq vaqt o‘zgarishsiz qoladigan detallarni yasashda qo‘llanadi. Bunday qatorlar ko‘p ishlarni bajara oladi: kesib ishlov berish, nazorat, yig‘ish, moylash, idishlarga joylash. Kamchiligi — qimmatga tushishida va uzoq vaqt loyihalanishi va o‘zlashtirilishida. Shuning uchun ular bir turdagi mahsulotni yalpi miqyosda yasashda samara beradi. Bunday qatorlar asosida yana ham murakkabroq avtomatik tizimlar — avtomat sex va zavod qurish mumkin. Maxsus stanoklardan tashkil topgan avtomat qator misoliga rotorli qatorlar kiradi. Ularning konstruksiyasi, aksariyat, normallashtirilmagan uzellar va detallardan tuziladi; asos sifatida rotorli mashinalar va rotorli transport qurilmalar xizmat qiladi. Zagotovkalar bir vaziyatdan ikkinchisiga aylanuvchi transport rotorlari bilan eltiladi va ishlov ham har bir vaziyatda shu aylanish davomida bajarilaveradi. Shuning uchun keskich asboblar rotorli mashinalarning aylanasi bo‘ylab o‘rnatiladi. Shunday qilib, kesib ishlash zagotovka va keskichning uzluksiz harakati davom ida bajariladi. Rotorli qatorlarning afzalligi shundaki, bir nechta zagotovkaga turli pozitsiyalarda (vaziyatlarda) birvarakayiga ishlov berilayotganda bitta transport — mashinaning rotori xizmat qiladi. Bunday sharoitda oddiy avtomat qatorlar bir vaqtda ishlanayotgan zagotovkalar miqdoricha transport vositasiga ega bo‘lishi kerak. Uchinchi bosqichda avtomatlashtirilgan texnologik komplekslar va moslanuvc han ishlab chiqarish tizimlari yaratiladi. Quyida bir nechta misol ko‘ramiz.

Texnologik jarayonlarni kompleks avtomatlashtirish to‘liq avtomatlashtirishni ko‘zda tutadi va tayyorlovchi, kesib ishlovchi, termik ishlov beruvchi, yig‘uvchi sexlar, shuningdek, nazorat ishlarini qamrab oladi. Sex ichidagi transport ishlari, taxlash va boshqarish ham avtomatlashtiriladi. Stanoklar orasida zagotovkalarni tashish uchun manzillarni avtomat tarzda aniqlaydigan konveyerlar xizmat qiladi. Turli materiallardan chiqqan qirindilarni bir-biriga aralashtirmasdan supirib-sidirib olish, ularni briketlash va ortib jo‘natish ishlari ham shu tarzda bajariladi. Kompleks avtomatlashtirishning muhim belgilaridan biri — zamonaviy kompyuter texnikasini qo‘llashdir. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi texnologik uskunalarni va jami ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning eng yuqori shaklidir. Moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari — alohida texnologik uskuna yoki ularning majmuasidan va ular avtomatik tarzda ishlashini ta’minlaydigan maxsus tizimdan tashkil topadi. Maxsus tizim stanoklarni ilgaridan belgilangan turdagi detallardan istalgani uchun avtomat tarzda qayta sozlay oladi. 3. Avtomat qatorlarning unumdorligi va ishonchliligi Vaqt yo‘qotish va unumdorlik formulalari. Avtomat qatorning unumdorligi hamma avtomatlashtirilgan uskunalardagi singari vaqt birligi ichida yasalgan ishga yaroqli detallar soni bilan o‘lchanadi. Shuning uchun har bir stanokning unumdorligini, detallar soni va sifatini oshirish eng muhim omil hisoblanadi. Uskunalarning unumdorligini belgilovchi omillarni tahlil qilish va uni oshirishning istiqbolini aniqlash bu vazifani bajarishda ko‘mak beradi. Qo‘yilgan masalalarni hal qilish uchun quyidagilarni hisobga olish kerak: 1) ishni bajarish uchun vaqt va mehnat kerak; 2) unumli sarflangan vaqtga bevosita ishlov berish vaqti kiradi (kesish, yig‘ish, nazorat va sh.k.). Siklning yordamchi yurishlariga, amallariga ketgan vaqt, sikldan tashqari vaqt, bular unumsiz sarflangan vaqt (yo‘qotish) hisoblanadi; 3) mahsulot yaratish uchun jonli mehnat — ishchi kuchi (texnologik uskunalarga xizmat qilish uchun va buyumga aylantirilgan mehnat — xomashyo — uskunalar, asboblar va turli vositalar kerak; 4) texnika va texnologik jarayonlarning rivoji bitta mahsulotga to‘g‘ri keladigan mehnat sarfini kamaytiradi va bunda buyumlarning hissasi oshib, ishchi kuchining hissasi kamayib boradi; 5) ishlab chiqiladigan texnologik jarayon

texnologik amallarga, amallar asosiy va yordamchilarga hamda ish bajaruvchi yurishlar va yordamchi o‘tishlarga ajratiladi; 6) yangi texnika va ishlangan texnologik jarayonning samaradorligi mehnat unumdorligining o‘sish sur’ati bilan o‘lchanadi. Agarda asboblarning bekor yurishiga (t b ), zagotovkani siqish va bo‘shatish hamda stanoklararo tashishga vaqt (t tsh ) sarflanmaganda edi, qatorning unumdorligi ish bajaradigan yurishlar vaqti (t i ) bilan aniqlangan bo‘lar edi. Bunga texnologik unumdorlik deyiladi. U uzluksiz ish sharoiti (masalan, markazsiz silliqlash stanoklaridan tashkil topgan avtomat qatorlar, uzluksiz sidiruvchi avtomatlar va b.) ta’minlanganda vaqt birligida tayyorlangan detallar sonini bildiradi. Texnologik unumdorlik quyidagicha aniqlanadi: Q t = 60/t n (dona/soat) Misol. Silindr yuzaga ishlov berish misolida texnologik unumdorlikni hisoblaymiz. Ish bajaruvchi yurish: -3 t n = l /(nS o ) = 10 π Dl /(JS o ) B u y e r d a: l — kesish yo‘li, mm; n — shpindelning aylanish chastotasi, ayl/min ; J — kesishdagi asosiy harakat tezligi, m/min; D — ishlov berilayotgan yuza diametri, mm . Texnologik unumdorlik: Qò = 60 ⋅ 10 -3 JS o /( π Dl). Shunga ko‘ra texnologik unumdorlikni oshirish uchun J va S o ni oshirish, kesishdagi samarali texnologik jarayonlarini qo‘llash, texnologik amallarni qo‘shib bajarish va ko‘p asbobli sozlash usullarini qo‘llash kerak. Texnologik unumdorlikdan tashqari siklli (nazariy) unumdorlik ham bor. Agar avtomat qatorning ishi ish bajaruvchi va bekorchi yurishlarning berilgan ketma- ketlikda davriy takrorlanishidan iborat bo‘lsa-yu, to‘xtab qolishlar mutlaqo bo‘lmasa, siklli unumdorlik ta’minlanadi. Ish sikli quyidagicha: Òs = ti + tb + ttsh Avtomat qatorning siklli unumdorligi: Q s = 60/ Ò s = 60/ (t i + t b + t tsh ) Avtomat qator va avtomat uzluksiz ishlaganda t b =0 bo‘ladi, shunda siklli unumdorlik texnologik unumdorlikka teng, boshqa hamma hollarda undan kichik.

Avtomat qator ma’lum muddat uzluksiz ishlagandan so‘ng ta’mir va profilaktika ishlari uchun to‘xtatiladi. Profilaktika ishlari asboblarga va stanok mexanizmlar iga qaratiladi. To‘xtashga sarflangan vaqt sikldan tashqari hisoblanadi, uning hisobiga avtomat qator va avtomatning unumdorligi pasayadi. Sikldan tashqari to‘xtashlarga quyidagilar kiradi: asbobni almashtirish, rostlash va qo‘shimcha sozl ash S t a ; mexanizmlarni ta’mir qilish va rostlash, ya’ni texnik xizmat S t t.x. . Tashkiliy sabablar bilan to‘xtab qolish ham ehtimol. Masalan, qator va avtomat ishga yaroqli, lekin zagotovka va elektr quvvati yo‘q. Shuni ta’kidlash kerakki, unumdorlik nazariyasida o‘lchov birligi uchun minut qabul qilingan, mahsulot miqdori sifatida bir smenadagisi yoki soatdagisi olinadi. Mashinasozlikda vaqt birligida (smena, soat, minut) yasalgan buyumlar miqdori o‘rganiladi. Avtomat qatorlar va avtomat stanoklarni loyihalashda birinchi navbatda sikldan tashqari to‘xtashlar (asboblar va mexanizmlarga texnik xizmat) hisobga olinadi. Sikldan tashqari to‘xtashlarni e’tiborga olib hisoblanadigan unumdorlik hisobiy deb ataladi va u quyidagicha aniqlanadi: Q h = 60/(Ò s + St à + St t.õ. ) Hamma to‘xtashlarni, shu jumladan, turli tashkiliy sabablar bilan bo‘ladiganlarni (t tsh ) hisobga olib aniqlanadigan unumdorlik amaliy (haqiqiy) deb ataladi va u quyidagicha topiladi: Q à = 60/(Ò s + St à + St t.õ. + t tsh ) Sanab o‘tilgan to‘xtashlar asosida avtomatlashgan uskuna unumdorligining muvozanatini prof. G.A.Shaumyan taklif etgan yo‘sinda ko‘rsatish mumkin (1-rasm) . Undan ko‘rinishicha: Qà<Qh<Qs<Qt. Avtomat qatorlarning samaradorligi sikldan tashqari to‘xtashlarni kamaytirish hisobiga ta’minlanadi. Ularning unumdorlikka ta’siri koeffitsientlar yordamida hisoblanadi. Q h /Q s =h t nisbatni qatordan texnik foydalanish koeffitsienti deyiladi. U texnik sabablarga ko‘ra sikldan tashqari to‘xtashlar (St à , St t.õ. ) ni hisobga oladi. Q à / Q g‘ =h um nisbatni qatordan umumiy foydalanish koeffitsienti deb yuritiladi. U vaqt fondining qanday ulushida qator ishlayotganini bildiradi.

Har qanday stanokning unumdorligi asbobni sozlash va ishlash jarayonida qo‘shimcha sozlash (rostlash)ga ko‘p jihatdan bog‘liq. Shuning uchun bu ishlarni mukammal o‘rganamiz. Kesuvchi asbobni sozlash va rostlash. Sikldan tashqari to‘xtashlarning aksari yati kesuvchi asboblar bilan bog‘liq. Ularni almashtirish, sozlash va rost- 1 - r a s m. Avtomat qator ish unumdorligining balans sxemasi. lash sababli uskunalarning to‘xtab qolishini kamaytirish uchun turli asboblardan va qurilmalardan foydalanish kerak. Kesuvchi asboblarni yasashdagi xatolar va ularning yeyil ishi, charxlanishi bilan bog‘liq elementlarda yordamchi asboblarning qo‘shilgani asboblar bloki deb yuritiladi. Bu sabablar bilan sikldan tashqari vaqt yo‘qotishlarni kamaytirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak: qattiq qotishmalardan yasalgan, ko‘p qirrali, charxlanmaydigan (QQCH deymiz) plastina yopishtirilgan keskichlardan foydala nish, o‘ta qattiq sintetik materiallar (QSM deymiz) va kesuvchi keramika (mineralo- keramika) bilan ta’minlangan asboblarni ishlatish; tez almashtiriladigan, rostlanmaydigan aralash asboblarni qo‘llash; yeyilgan asboblarni avtomat tarzda almashtirish va rostlash. Bulardan boshqa, asbobni avtomatdan va qatordan tashqarida qo‘l kuchi bilan sozlash va rostlash uchun turli vositalardan foydalaniladi. Shu yo‘l bilan uskunaning va mehnatning unumdorligini sezilarli darajada oshirish mumkin.Qg Qs Qh Qa

QQCH plastinalari bo‘lgan keskich konstruksiyasi va plastinalarni tutqichga qotirish turlichadir. Plastinalar aniqlik bo‘yicha uch xil tayyorlanadi: silliqlovchi tayanch yuzali, aniqligi ± 0,127 mm bo‘lgan maromdagi plastinalar; silliqlovchi tayanch yuzali, qirrali va cho‘qqisidagi radius aniqligi ± 0,025 mm bo‘lgan aniq plastinalar; silliqlovchi tayanch yuzali, qirrali va cho‘qqisidagi radius aniqligi ± 0,0127 mm bo‘lgan o‘ta aniq plastinalar. QSM (kompozit)li va kesuvchi keramikali asboblarning o‘rniga qator texnologik amallarda qattiq qotishmalardan yaxshigina foydalanish mumkin. Ular toblangan po‘latni (qattiqligi HRC 55) silliqlashi, qiyin ishlanadigan materiallarni qirishi va frezalashi hamda yuqori aniqlikni ta’minlashi va yuzalar g‘adir-budurligini kamaytirishi mumkin. 2-rasmda aralash kesuvchi asboblar ko‘rsatilgan. «Jiguli» avtomobilining suv nasosi korpusiga ishlov beradigan aralash asbob (2,a-rasm) konstruksiyasida normallashgan, turli keskich o‘rnatmalaridan (qo‘shimchalar) foydalanilgan. Bu asbob bir yo‘la besh yuzaga ishlov beradi va unumdorlikni ancha oshiradi. Kesuvchi qo‘s him chalar (1 va 2) valik kiradigan teshikni qirib kengaytiradi, (3) keskich shayba va bolt kallagi kiradigan chuqurchani ochadi, (4) keskich korpus flanesining bo‘rtmachasini qiradi va nihoyat, (5) keskich o‘sha bo‘rtmachaning o‘tk ir qirrasida rah (faska) hosil qiladi, ya’ni o‘tmaslashtiradi. 2,b-rasmda ko‘ndalang yuza frezasi ko‘rsatilgan. Uning qattiq qotishmadan ya- salg an tozalovchi plastina-pichoqchasi (7) bor. Freza konstruksiyasida korpusga murvatlar bilan mahkamlangan, rost la nadigan tayanch — qo‘ - 2- r a s m. Kombinatsiyalashgan kesish asbobi. shimchalar qo‘yilgan. Murvatlar radius bo‘yicha rostlash imkonini beradi. Tozalovchi plastina-pichoqchalar hamma pichoqchalarning 20% ni tashkil qiladi. Ular kesuvchi pichoqlar (6) ga nisbatan o‘q bo‘yicha 0,02— 0,05 mm chiqqan, radius bo‘yicha esa, aksincha, shuncha miqdorga quyi joylashgan. Plastinalarni o‘rnatishdagi bu farqlar har bir holat uchun alohida tayinlanadi. Freza a) b)

korpusi 20XH2M (HRC 58—62) rusumli po‘latdan, tayanch-qo‘shimchalar 38XÃÍ (HRC 45—48) po‘latdan yasalgan. Rostlanmaydigan asboblarni stanokdan tashqarida uzunlik bo‘yicha sozlash, maxsus moslamalar va eng ko‘p tarqalgan element — rezbali juft yordamida (murvat- gayka; gaykaning konstruksiyasi turlicha) amalga oshiriladi. Rostlanmaydigan asboblar konstruksiyasiga suriluvchi kompensatorlar kiritish bilan ularning vaznini yengillashtirish mumkin, demak, uni tayyorlash va ishlatish xarajati kamayadi. Uning konstruktiv xususiyati shundaki, stanokka o‘rnatilgandan keyin qo‘shimcha sozlash ishini talab etmaydi. Bunday asboblar sikldan tashqaridagi yeyilgan asboblarni almashtirish bilan bog‘liq vaqt yo‘qotishlarni ancha kamaytiradi. 11. 3-rasmda tayoqchali asbob uzunligini rostlaydigan rezbali juftlarning ba’zi konstruksiyalari ko‘rsatilgan. To‘xtatib qo‘yuvchi murvat (1)li gayka (3, a-rasm) vtulka (2) dagi uzuna joylashgan to‘rtta ariqchalardan biriga qotiriladi. Gaykani 1/4 aylanaga buraganda tiqin S/4 (S — rezba qadami) kattalikka suriladi. To‘xtatib qo‘yuvchi murvat va vtulkada ariqchalar bo‘lmagan holda (3,b-rasm) gayka (2)ning ko‘ndalang yuzasida, diametr bo‘yicha joylashgan ikkita g‘udda (âûñòóï) shpindel (3)ning ko‘ndalang yuzasidagi chuqurcha (ïàç)ga kirib turadi. Chuqurchalar soni 6—8 ta. Asbobning stanokdan turtib, chiqib turishini sozlashda gayka (2) o‘z-o‘zidan buralib ketishi oldini olish maqsadida kontrgayka (1) qo‘yiladi. Pog‘onasiz rostlash 3, d-rasmdagi rezbali juft yordamida bajariladi. Asbob tashqariga chiqib turishida og‘ib ketmasligi uchun gayka bilan qotiriladi. Gayka ostiga esa ortiqcha (øïîíêà)si bor shayba (1) qo‘yiladi. Gaykaning ortiqchasi uzuna joylashgan paz-o‘yiqqa kirib turadi. 11.3- r a s m. Tayoqchali asbobning uzunligini rostlash va mahkamlash uchun uzaytirgich. Keskichlarni rostlash (yangilari sozlanadi) uchun 4-rasmda ko‘rsatilgan mosl amadan foydalaniladi. Keskichning (4, arasm) rostlovchi murvati (16) va uzunlika) b) d)

bo‘yicha o‘lchamni ushlab turuvchi gayka (17) si bor. Uning pastki yuzasida paz-o‘yiq bor. Unga prujinasimon ilmoq kirib turadi va keskichni orqa to‘siqqa siqib qo‘yadi hamda keskichni ishlamayotgan holda ushlab turadi. Keskich eni 6 kvalitet aniqlik va d6 (-0,006;-0,018) o‘rnatish 11.4- r a s m. Keskichlarni sozlaydigan moslamalar. bilan yasalgan, avvaliga keskich etalon (4, b-rasm) bilan sozlanadi. Moslamaning asosi (1)ga to‘siq (2), uning ikkita murvati (3), kolodka (5), ustun (10) mahkamlangan. Kolodka ikkita shtift (4)ga kiygizilib, ikkita murvat (6) bilan qotirilgan. Ustun ham ikkita shtift (13)ga kiygizilib, ikkita murvat (14) bilan qotirilgan. Keskich kolodka (5)ning ariqchasi (7)da joylashadi va yuqorisi bilan to‘siq (2)ga tegib turadi. To‘siqning diametri ishlov berilayotgan zagotovka dia metri bilan qo‘yim yig‘indisiga teng bo‘lib, keskich o‘qiga nisbatan ma’lum burchak bilan joylashadi. Bu burchak keskich stanokka qo‘yilgan burchakka teng. Bunday to‘siq keskich uzunligini rostlashdagi xatolikni kamaytiradi. Xatolik keskichning yuqori holatidagi noaniqlikdan va keskichni charxlash uchun yechib, qayta o‘rnatgandagi noaniqlikdan kelib chiqadi. Keskich o‘zidagi rostlovchi murvatning ko‘ndalang yuzasi vositasida uchlik (9) bilan tutashib turadi. Uchlik vtulka (7) ichiga joylashgan. Vtulka esa prujina (11) yordamida indikator bilan tutashgan. Vtulka murvat (15) yordamida mahkamlangan. Indikator oyoqchasi boshqa vtulka (12) ichiga joylangan. Sozlangan keskichni olish uchun richag (8) bosilsa, uchlik (9) surilib, keskichni bo‘shatadi. Avtomat qatorlarda keskichni o‘rnatish uchun turli konstruksiyali tutqichlardan foydalaniladi. Tutqich korpusida ariqcha (8) bor, unga keskich o‘rnatiladi. U ishlov paytida kesish kuchi yordamida ushlanib turadi. Bunda kesilayotgan yuzaga14 16 16 8+ 95

o‘tkazilgan urinma bilan keskichning yuqorisidan pastki tayanchining oxirigacha o‘tkazilgan chiziq orasidagi burchak 15° dan katta bo‘lsa, kesish kuchi ag‘darib yuboruvchi moment hosil qiladi. Keskichni erkin holatda prujinasimon ilmoq ushlab turadi. Ilmoq keskichning ostki yuzasidagi o‘yiqqa joylashadi (4,a-rasm) . U rostlovchi murvatning boshchasini tutqichning to‘suvchi (rostlovchi) murvatiga tutashtiradi. Rostlovchi juft bevosita keskichning o‘zida bo‘lganida bu moslama rostlanmaydigan keskichlarga ega bo‘ladi. Tayoqsimon asboblarning rostlovchi jufti yordamchi asbobida (g‘ilof yoki tutqichda) joylashgan bo‘ladi. Yordamchi asbob asosiy — kesuvchi asbobga ishonchli mahkamlangan bo‘lishi, rostlash miqyosi esa asbobning kesish qobiliyatidan to‘liq foydalanishga imkon berishi kerak. 5-rasmda avtomat stanoklar va ko‘pshpindelli kallaklarda odatiy bo‘lgan yordamchi asbob — sterjensimon kesuvchi asboblarni o‘rnatib va rostlab turadigan cho‘zgich (óäëè íèòåëü) ko‘rsatilgan. Cho‘zgichning dum tomonida trapetsiya shaklli rezba bor. Uning tashqi diametri stanok shpindelining teshigiga N7/q6 o‘tkazish (ïîñàäêà) bilan moslab silliqlangan. Aylantiruvchi moment segment shponka (3) yordamida uzatiladi. Cho‘zgichning dumidagi taxminan 3° qiyalik bilan tekislangan joy cho‘zgichni murvat (2) yordamida mahkamlashga mo‘ljallangan. Shunda asbob stanok shpindelidan chiqib ketmaydi. Asbobning chiqib turishini gayka (1) bilan rostlash mumkin. Gayka o‘q bo‘ylab 5- r a s m. Tayoqchali kesuvchi asboblarni rostlash va mahkamlash uchun uzaytirgich. 6- r a s m. Tez almashtiriladigan patronga mahkamlangan uzaytirgich bilan yig‘ilgan tayoq chali asbobni sozlash va rostlash uchun moslama. tushadigan kuchni ham qabul qiladi.

Tayoqsimon asboblarning (parma, zenker, razvyortka) uzunligini stanokdan tashqarida sozlash va rostlash uchun turli konstruksiyaga ega bo‘lgan moslamalar qo‘llanadi. 6rasmda cho‘zgich va rostlash uchun mo‘lj allangan moslama ko‘rsatilgan. Cho‘zgichning ikkinchi uchi tez almashuvchi patronda qotirilgan. Cho‘zgich (2)ga kiygiziladigan asbob (3)ning uzunligi (L a ) murvat va kontrgayka yordamida rostlanadi. Masofa qo‘zg‘almas (1) va qo‘zg‘aluvchan (5) tayanchlar orasida o‘lchanadi. Qo‘z- g‘aluvchi tayanchning o‘ng tomon ko‘ndalang yuzida zinacha qoldirilgan bo‘lib, uning balandligi (D) L a masofaning joizligiga teng keladi va uning asosi tepadan tashlab qo‘yiladigan richag (4)ning tekisligi (T) bilan bir chiziqqa tushishi kerak. Tirqish (N) esa tayanch (5)ning o‘q bo‘yl ab suri- lishi natijasida ta’minlanadi. Moslama etalon (6) bo‘yicha sozlanadi. 7-rasmda tayoqsimon asboblarning uzunligini rostlaydigan moslamalar ko‘rsatilgan. Bayroqsimon moslama (7,a- rasm) da L n masofaga rostlash gayka yordamida bajariladi. U uzaytirgich dumidagi trapetsiyasimon rezba bo‘ylab yuradi. Uzaytirgich esa korpus (1)ning almashtiriladigan vtulkasi (2)ga kiygizilgan. Korpusda ustun (4) bor, 7- r a s m. Tayoqchali asbobni sozlash unga ko‘p barmoqsimon ta- va rostlash uchun moslama. yanch (3) qo‘yilgan. Shuning yordamida asbobni turli L n uzunliklarga rostlash mumkin. Tayanch ustunda bemalol aylanadi. Sozlangan konussimon razvyortka almashinadigan vtulkaga, unga esa konusli halqa (5) kiygiziladi. Halqaning o‘lchamlarini hisoblash kerak. 7,b-rasmda qattiq tayanchli moslama ko‘rsatilgan. Uning asosi (7)ga ustun (8) va vtulka (13) kiygizilgan. Ustunga boshqa vtulka (4) mahkamlangan. Bu vtulka bilan kronshteyn (10) va qattiq tayanch (12) qo‘zg‘almas qilib biriktirilgan. Kronshteyn va tayanchning rezbalari bor. Tayanchni kronshteynda gayka (11) yordamida surib, a) b)LH LH

sozlash o‘lchami (A)ni o‘zgartirish mumkin. Bu o‘lcham qattiq tayanch (12) bilan korpusdagi vtulka (13)ning ko‘ndalang yuzalari orasida bo‘ladi. Shu o‘lchamga sozlangan moslamada asbobning uzunligi rostlanadi. Ko‘ndalang yuzasi bilan kesadigan frezalarni sharoitga qarab stanokning o‘zida ham, undan tashqarida ham sozlash va rostlash mumkin. 8-rasmda stanokdan tash qarida sozlaydigan va rostlaydigan moslamaning ikki xili ko‘rsatilgan. Bayroqsimon moslama (8, a-rasm) ning plita (1)siga ustun (5), «bayroqcha» (4) va markazlashtiruvchi barmoqcha (3) o‘rnatilgan. Frezani barmoqchaga o‘rnatishda asos sifatida barmoqcha markazidagi o‘yiq va uning ko‘ndalang yuzasi xizmat qiladi. Sozlash — «bayroqcha» (4) yordamida, «bayroqcha» esa o‘lchovli shayba (2) yordamida etalon bilan o‘rnatilgan. Shu yo‘l bilan L n masofa ta’minlanadi. Shayba asbob yeyilishini qoplaydigan (kompensatsiya qiladigan) zveno hisoblanadi. U frezaning orqa tayanch yuzasiga qo‘yiladi. 8- r a s m. Uchlik frezalarni sozlash va rostlash uchun moslama. Boshqa moslama (8, b-rasm) indikatorli bo‘lib, frezaning kesuvchi qirrala ridagi urishni sozlash va rostlash uchun mo‘ljallangan. Moslamaning plitasiga freza (6) kiygiziladigan barmoqcha, etalon (9) va indikator (7)li ustun (8) o‘rnatilgan. Zaruriy masofa (A) ustundagi indikator yordamida etalondan frezaga beriladi. Sikldan tashqari vaqt yo‘qotishlarni kamaytirishda eng yaxshi samara beradigan yo‘l — kesuvchi asboblarning yeyilishi bilan bog‘liq bo‘lgan muttasil xatolarni qoplab yuboradigan, texnologik jarayonlarni rostlaydigan avtomat qurilmalardan foydalanishdir. Shu tariqa stanokdagi qo‘l bilan sozlaydigan ishlar avtomatlar zimmasiga yuklanadi. Avtomat tarzda qo‘shimcha sozlaydigan vositalarga quyidagilar kiradi: avtomatik nazorat-o‘lchov qurilmasi buyrug‘i bilan asbobni o‘lchamga rostlaydigan qurilma; ishlov o‘lchamini nazorat qiladigan va asbobga, joizlik maydoni chegarasidan chiqibiH 4 5 6 A A 7 8 93 2 1

ketmaydigan darajada rostlash buyrug‘ini beradigan avtomatik o‘lchov qurilmalari; o‘lchovga turtki bo‘ladigan impulsni o‘zgartirib va qo‘shimcha sozlaydigan qurilmaga ta’sir eta oladigan darajada kuchaytiradigan blok. Avtomat tarzda qo‘shimcha sozlaydigan qurilmalar konstruksiyasi turli ko‘ri nishda bo‘ladi. Bu — stanok yoki avtomat qator konstruksiyasining tarkibiy qismi, mavjud stanokni takomillashtirmay turib unga o‘rnatilgan mustaqil uzel (o‘lchov asbobi yo‘q), montaj paytida mavjud metall kesuvchi uskunalarni takomillashtirishni talab etadigan alohida uzel ko‘rinishlaridir. Stanok yoki avtomat qator konstruksiyasining tarkibiy qismi bo‘lgan qurilmalardan bir asbobli ishlov uchun yangidan yaratilayotgan uskunalarda foydalanish maqsadga muvofiq. Bu holda kompleks hal qilinadiganlar: kesib ishlov berish, zagotovkani nazorat qilish va keskichning yeyilish miqdorini kompensatsiyalash masalalari bo‘lib qoladi. Biroq qo‘shimcha sozlash kinematikasi asbob bloki (kesuvchi va yordamchi asbob) hisobiga emas, stanokning qurilishi hisobiga bo‘lishi kerak. Mustaqil uzel hisoblangan qurilmalardan namunaviy uskunalarda stanokni ko‘p ham o‘zgartirmay foydalaniladi. Asbob aylanmaydigan hollarda zagotovka sirtini yo‘nish va ichini kengaytirish amallarida foydalanish maqsadga muvofiq. Qo‘shimcha sozlash mexanizmi stanok supportiga o‘rnatiladigan yordamchi asbobda joylashgan. Bunday konstruktiv yechim, ikki yoki undan ko‘p keskichlarni avtomat tarzda qo‘shimcha sozlash zaruriyati tug‘ilsa, ko‘p keskichli ishlovlarda ham qo‘llash mumkin. Mavjud metall kesuvchi uskunani takomillashtirish zarurati tug‘ilganda avtomat tarzda qo‘shimcha sozlaydigan qurilmalardan foydalanish kerak. Bu qurilmalar stanokka alohida uzellar tarzida o‘rnatiladi va asbob aylanib ishlov beradigan hollarda, masalan, teshikni kesib kengaytiradigan stanoklardan foydalaniladi. Bu holda asbobga qo‘shimcha sozlash harakatlari stanok shpindeli ichida uzatiladi. Takomillashtirish paytida o‘lchov qurilmasini o‘rnatadigan joyni ham ko‘zda tutish kerak. Asbobni avtomat tarzda qo‘shimcha sozlaydigan har qanday qurilmaning konstruksiyasidagi asosiy uzellar — yuritgich, me’yorlashtiruvchi, ijrochi va uzatuvchi mexanizmlar hisoblanadi.

Yuritgich nazorat-o‘lchov qurilmalaridan signallar olib, boshqa mexanizmlarni ishga tushirish uchun xizmat qiladi. Yuritgichlar elektrli, gidravlik va pnevmatik bo‘ladi. Elektrli yuritgichlarda elektrodvigatel, kamaytiruvchi reduktor, elektromagnit va sh.k. qo‘llanadi. Elektrodvigatellar qo‘shimcha sozlashda yengilgina almashlab ulashlarni (ïåðåêëþ÷åíèå) ta’minlaydi. Qo‘shimcha sozlash ishlov berilayotgan zagotovka o‘lchamlarini ko‘paytirishga ham, kamaytirishga ham qaratilgan bo‘lishi mumkin. Elektromagnitlar faqat bir tomonlama qo‘shimcha sozlay oladi. Biroq shuni ham ko‘zda tutish kerakki, elektromagnitli yuritgich elektr ulangan paytda yuzaga keladigan inersiya kuchlarining siltalashiga bardosh berishi ker ak. Pnevmatik va gidravlik yuritgichlar ham bir tomonlama ishlaydi, lekin qo‘shimcha sozlashda silliq harakatni ta’minlaydi. Me’yorlashtiruvchi (äîçèðóþùèé) mexanizm qo‘shimcha sozlovchi qurilma ning mexanizmlari harakatlarini berilgan dasturga binoan nazorat qiladi va rostlashni bosqichma-bosqich yoki bir yo‘la bajarishi mumkin. Bu mexanizm yuritgich bilan bevosita bog‘langan, shuning uchun uning turini yuritgich turi orqali tanlanadi. Bosqichma-bosqich rostlashda turli mexanizmlar: xrapoviklar, elektr kontaktli va diskli aylanuvchi muftalar va shu kabilardan foydalaniladi. Bir yo‘la rostlash elektrodvigatelli vaqt relesi, elektromagnitli o‘zuvchi mufta, rostlanuvchi pnevmo- gidrosilindrlar yordamida ta’minlanadi. Ijrochi mexanizm — nozik rostlash vositasi bo‘lib, qo‘shimcha sozlashda asbobni juda kichik miqdorda siljitib beradi, harakatdagi mexanizm esa nisbatan katta siljishlarni yuzaga keltiradi. Siljishlarning nisbati ijrochi mexanizmning yoki bevosita kesuvchi asbob bilan yoki oraliq zveno bilan bog‘la- 6 — 3137 nishini aniqlaydi. Ijrochi mexanizmlar sifatida, odatda, mikrometrik murvatlar, kulachoklar, tekis ponalar xizmat qiladi. Ijrochi mexanizm va kesuvchi asbob bir-biridan uzoq turgan paytda uzatuvchi mexanizm ularni bir-biriga ulaydi. U qo‘shimcha sozlovchi qurilmaning yakunlovchi organi hisoblanadi va bevosita kesuvchi asbobga ta’sir o‘tkazadi, aniqroq aytganda, asbobning kesuvchi qirrasi holatini zagotovkaning ishlanayotgan yuzasiga nisbatan o‘zgartiradi. Bundan tashqari, uzatuvchi mexanizm qurilmaning turli elementlari

nisbatini o‘zgartirish maqsadida qo‘shimcha zveno sifatida ham ishlatilishi mumkin. Uzatuvchi mexanizm qisqa siljishlarni ta’minlaydigan konstruksiya elementlaridan biri yoki shunday elementlarning (masalan, richag, pona) majmuasi bo‘lib gavdalanadi. Yeyilgan asbobni avtomat tarzda almashtiradigan qurilmalar turli stanoklarda qo‘llanadi. 9-rasmda shunday qurilma ko‘rsatilgan bo‘lib u dasturli boshqariladigan parmalash va kesib kengaytiradigan stanoklarga o‘rnatiladi. Yeyilgan asbob (parma, zenker, razvyortka) tutqich-vtulka (18)dan chiqariladi. Vtulka dastgohning stoli (19)ga yoki zagotovkani ushlab turadigan moslama plitasiga o‘rnatiladi. Dasturli boshqarish natijasida tutqich (18) stanok shpindeli (2) bilan bir o‘qda turadi. Tutqichning yuqorigi ko‘ndalang yuzasida tik va qiya yuzali uchta tish (16) bor. Kesuvchi asbobning konusli dum tomonida (15) rezba bor, u shpindeldagi xuddi shunday shaklli teshikka mos keladi. Tutqichning silindr qismi (21)ga halqa (20) kiygizilgan. Halqaning girdida uchta silindrsimon shtift chiqarilgan, ular tish (16)larning qiya yuzasiga tiralib turadi. Yeyilgan asbob bo‘shatilganda stanok shpindeli (2) soat mili bo‘yicha aylanib, pastga tushadi. Shtift (17)lar tutqich (18)ning yuqorigi ko‘ndalang yuziga tegib, tishlarning tik yuzasiga qadalib qolganda, asbob to‘xtaydi. Shpindel aylanganda asbob undan tushib qoladi. Shpindel harakatining yo‘nalishini tepaga va pastga o‘zgartirish o‘chirib-yoquvchilar (9 va 10) orqali amalga oshiriladi. 9 - r a s m. Raqamli-dasturli Yangi asbobni qo‘yish uchun shpindel bosh-qariluvchi parmalash va yo‘nib kengaytirish stanoklarida yeyilgan tushiriladi, asbob konusli dum bilan shpindel asbob ni almashtirish uchun teshigiga kiritiladi (u ham konusli). Shpindel avtomatik qurilma. aylantirilsa uning rezbasi asbob dumidagi rezba- ga buralib kiradi. Keyin asbob ham aylanadi va shtift (17)lar tish (16)larning qiya yuzi bo‘ylab tepaga ko‘tariladi, asbob ham ko‘tariladi. Shpindel ham tepaga ko‘tarilishi asbob joyiga tushgani va qotirilganidan darak beradi.

Stanok shpindeli gilza (13) ichida aylanadi. Gilza faqat tepaga-pastga harakat qiladi, ikki uchidagi yuzlari halqalar (5 va 14)ga tekkanda, harakati cheklanib qoladi. Gilzada reyka o‘rnatilgan. Reykaning tishlari val (8)ning tishli g‘ildiragi (7) bilan tutashib turadi. Val (8) shpindel babkasining korpusi (11)dagi podshipniklarga o‘rnatilgan. Valga bir tomoni turtib chiqqan halqa (12) kiygazilgan. Uni ishqalanish kuchlari ushlab turadi. Shpindel (2) gilza (13) bilan tepaga yoki pastga harakat qilganda g‘ildirak (7), val (8) va halqa (12)lar ham goh bir tomonga, goh ikkinchi tomonga aylanadi. Halqa (12)ning turtib chiqqan joyi (ortiqchasi) tayanchlar (6)ga tegib qolib, harakatda cheklanadi, shuning uchun gilza (13) surilganda ma’lum holatlarda halqa (12) tayanch (6)larga tegib qoladi, val (8) esa aylanishda davom etaveradi. Eng chekka holatlarda halqaning ortiqchasi o‘chirib-yoquvchilar (9 va 10) ning richagiga tegib qoladi va shpindel boshqa tomonga aylanguncha shu holatda turaveradi. O‘chirib-yoquvchi (9 va 10)lar asbob qotirilgani yoki bo‘shatilgani haqida signal beradi. Shpindel babkasining korpusi (11)da yana bitta o‘chirgich (3) bor. Uning ulanib- uzilishi richag (4) orqali bo‘ladi. Richag gilza (13)ning yuqorigi tayanch halqa (5)si bilan mahkamlangan. 9-rasmda shpindel (2)ning yuqorigi holati ko‘rsatilgan. Bu paytda richag (4) o‘chiruvchi (3) bilan tutashmaydi. Buyruqqa binoan shpindel pastga tushganda o‘chirgichga tegib, uni ulaydi, tepaga yurganda — uzib qo‘yadi. Yeilgan asbobni avtomat tarzda almashtirish mexanizmining elektr sxemasi tutqichga qo‘yilgan asbobni o‘rnatish va yeyilgan asbobni yechish uchun shpindel pastga tushishini ta’minlaydi. Bunday paytlarda stanok stoli harakatsiz turadi. Shunday qilib, qo‘llanadigan kesuvchi asbob stanokning o‘zida sozlanadigan va qo‘shimcha sozlanadigan (rostlanadigan), stanokdan tashqarida sozlanadigan (rostlanmaydigan), avtomat tarzda rostlanadigan bo‘lishi mumkin. Agar asbobni bir marta o‘rnatganda, uning kesish imkoniyatidan to‘liq foydalanilsa, rostlanmaydigan va tez almashtiriladigan asboblardan foydalanish samarasi oshadi. Agar bu shart bajarilmasa, asbobni stanokdan yechmay turib rostlaydigan vositalarning chorasini ko‘rish kerak. Ishlov uchun beriladigan joizlik — d detal bajaradigan vazifalarni hisobga olishdan tashqari, yana texnologik ko‘rsatkichlarga ham qarab belgilanadi. Bu

ko‘rsatkichlar — kesib ishlashda detalning haqiqiy o‘lchamlariga tegishli yoyilish maydoni — D yo va asbobning radius bo‘yicha eng ko‘p yeyilishi — h r dir. Bunda quyidagi shart bajarilishi kerak: d ≥ h r ; D r < D i + h r B u y e r d a: D i — ishlov xatosi. Ishlangan detallar o‘lchamlarining yoyilish maydoni — D yo asbobning chidamlilik davrida (radial yeyilish bundan mustasno) uskuna va texnologik jihozlar ning holatiga, ishlov usuliga, o‘rnatish xatosi va boshqa omillarga bog‘liq. Agar haqiqiy o‘lchamlarning yoyilishi normal qonunga bo‘ysunsa, D yo = 6R q deb qabul qilinadi. Aylanib ishlaydigan detallarni kesib ishlashdagi ko‘pgina amallar R q ≥ 0,06 mm o‘rta kvadratli og‘ish bilan bajariladi. R q >0,06 mm bo‘lsa, bu — uskuna va texnologik jihozlarning qoniqarsiz holatidan darak beradiki, ularni almashtirish yoki ta’mirlash zarur. Xomaki amallarda R q =0,04 ÷ 0,06 mm ; yarim toza amallarda R q =0,02 ÷ 0,04 mm ; tozalab ishlov berishda R q <0,02 mm . Yuqori darajada aniq ishlaydigan stanoklar (olmosli kengaytiruvchi va b.) bilan pardozlash amallari bajarilganda R q <0,05 mm bo‘lishi mumkin. Agar asbobning yeyilishga chidamli davrida uni rostlash zaruriyati tug‘ilmasa, rostlanmaydigan asbobni qo‘llash kerak, biroq buni iqtisodiy jihatdan asoslash loz im bo‘ladi. Agar D i +h r >d bo‘lsa, asbobning radius bo‘yicha yeyilishini qoplab yuborish uchun uni stanokdan yechmay turib rostlash kerak. Bunday yeyilishda asbob-ning bir o‘rnatishdagi kesish qobiliyatidan to‘la foydalanib bo‘lmaydi. Rostlash miqdori asbobning radius bo‘yicha yeyilishining ruxsat etilgan miqdo- ri — (h r ) ga qarab belgilanadi. h r ishlov berilgan detallar o‘lchami qo‘yim chegaralarida bo‘lishini ta’minlashi kerak. Yuqoridagilarni hisobga olganda: D è = √ D yo 2 + (S D s ) 2 B u y e r d a: SD s — rostlashning jami xatosi. U rostlash turi (qo‘l bilan avto mat tarzda)ning xatosidan va sozlovchi asbobni stanokda sozlayotganda yo‘l qo‘ygan xatolardan tashkil topadi. Radius bo‘yicha ruxsat etilgan yeyilish h rx =d–D i . Ishlangan detalning o‘lchamlarini ruxsat etilgan chegaralarda ushlab turadigan h rx ning va ish baja riladigan bir yurishga

to‘g‘ri keladigan radial yeyilish — h i.yu ning qiymatini bilgan holda asbob ikki rostlash orasida necha marta ish bajaradigan yurish qilganini topish mumkin: ii.yu=hrx/ hi.yu Agar detal zagotovkasi bir ish yurishda ishlovdan chiqsa, unda formula bo‘yicha hisoblangan i i.yu ikki rostlash orasida ishlangan detallar sonini bildiradi. Rostlashlar orasida asbobning ishlash vaqti quyidagicha hisoblanadi: ta = tm ii.yu B u y e r d a: t m — texnologik amalni bajarish vaqt me’yori. Rostlashlar soni: nr = hr/hrx Qo‘l bilan yoki avtomat tarzda rostlashning maqsadga muvofiqligi nafaqat rostl ashlar soni bilan, ularning chastotasi, uskuna tavsifi, o‘lchamlar nazoratini avtomatlashtirish imkoniyatlari va boshqa omillar bilan ham aniqlanadi. Tahlil natijalari asbobni rostlash va yeyilganlarini almashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan sikldan tashqari yo‘qotishlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Avtomatlashmagan uskunada ishlov berilganda va rostlashlar soni ko‘p bo‘lmaganda bunday ish sozlash vositalari yordamida qo‘l kuchi bilan bajariladi. Avtomatlashgan stanoklar (avtomat qatorlar, avtomat stanoklar, yarim avtomatlar, amallar stanogi)da esa rostlashlar soni kam bo‘lsa ham avtomat tarzda bajarish zarur. Sikldan tashqari yo‘qotishlarni kamaytirish — avtomat qatorlar va avtomatlarning ishonchliligini baholovchi ko‘rsatkichlardan biri bo‘la oladi. Avtomat qatorlarning ishonchliligi. Avtomat qatorlar va avtomatlar ishonchli xizmat qilgan taqdirda belgilangan vazifalarni bajarib, ishlash qobiliyatini baholovchi ko‘rsatkichlarni muayyan rejim va sharoitlarga mos keladigan chegaralarda saqlab turishi kerak. Aytilgan uskunalarning bunday vazifalari misoliga kesib ishlov berishning texnologik jarayonlarini bajarish, yig‘ish va nazorat, mahsulot sifati va miqdorini talab qilingan darajada ta’minlash kiradi. Shuning uchun avtomat qatorlar va avtomatlarning xizmat muddati davomidagi ishonchliligi yillik rejaga binoan buzilib qolmasdan ishga yaroqli detallar chiqarish qobiliyati bilan o‘lchanadi. Tabiiyki, texnologik jarayonni ishlab chiqishda buzilmasdan bajariladi, deb faraz qilinadi. Biroq muayyan

sharoitlarda nosozliklar, to‘xtab qolishlar, demakki, unumdorlik ning pasayishi muqarrar. Avvaldan sozlab qo‘yilgan stanoklarda ishlov berilganda texnologik (parametrik) ishonchlilikni pasaytiruvchi sabablar sirasiga ishlov joizligining og‘ishlari, zagotovkaning bikrligi, support harakatidagi beqarorlik, shpindelning urishi va shu kabi omillar kiradi. Bularning hammasi ishlov berilgan detallar o‘lchamlari bir onda qandaydir ko‘lamda yoyilib ketishiga olib keladi. Kesuvchi asbobning yeyilishi tez sodir bo‘ladigan va tuzalmaydigan omillar qatoriga kiradi, o‘lchamlar guruhi markazini bir tomonga surib yuboradi, natijada o‘lchamlar joizlik chegarasidan chiqib ketadi. Biroq shunda ham mexanizmlar (shpindel, support) maromida ishlab turaveradi. O‘lchamlar joizlik maydonidan chiqib ketishi stanok yoki qatorni to‘xtatish bilan bog‘liq. Avtomat qatorlar va avtomatlarning ishonchliligini belgilovchi omillar: buzilmaslik, ta’mirboplik, elementlarning (mexanizmlar, qurilmalar, asboblar) ko‘pga chidamliligi. Buzilmaslik — belgilangan muddatda yoki ish hajmida ishga yaroqli qobiliyatini saqlab turishdir. Buzilguncha ishlab qo‘yish (íàðàáîòêà äî îòêàçà) tushunchasi texnikada ko‘p qo‘llanadi. Uni uskuna ishga tushgandan boshlab birinchi bor buzilib qolguncha o‘tgan vaqt bilan ham, ish birliklari bilan ham o‘lchash mumkin. Bironta tizim yoki elementning muhim ko‘rsatkichi — belgilangan muddat ichida ishlash qobiliyatini saqlab qolishdir. Biroq ishonchlilik vaqt mobaynida barqaror emas. Tizim yoki element yangi ishga tushgan paytda buzilib qolish sur’ati ko‘p, chunki texnologik jarayon hali yaxshi o‘zlashtirilmagan, konstruktiv nuqsonlar bo‘ladi, xizmat ko‘rsatadigan odamlar ham yetarli tajriba orttirmagan. Texnika o‘zlashtirilgan sari buzilib qolish sur’ati pasayib, barqaror ishlash davri boshlanadi. Texnika eskirib bo‘lgandan keyin bu sur’at yana oshadi. Ta’mirboplik ham uskunalarning bir xususiyati bo‘lib, profilaktika, texnik xizmat va ta’mir ishlarini bajarish qulay yoki noqulayligini bildiradi. Avtomat qatorlar va avtomatlar buzilib qolishining oldini olish uchun salt yurish (õîëîñòîé õîä) paytida isitiladi, mexanizmlar, qurilmalar va asboblar profilaktika

ko‘ruvidan o‘tkaziladi, ularning rostlanishi va almashtirilish zarurati, qirindilar va ifloslardan tozalanishi va shu kabi omillar tekshiriladi. Avtomat qatorlar va avtomatlarning ish davomidagi ta’mirbopligi — buzilgan joyni topish, uni bartaraf etish yoki buzilishning oldini olish maqsadida to‘xtab turish davomiyligi bilan o‘lchanadi. To‘xtashlar, asosan, smena boshida va oxirida bo‘ladi. Ko‘pga chidamlilik — avvaldan belgilangan texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash tizimi ishlab turgan sharoitda uskunaning ahvoli tang holatga kelguncha ishlash qobiliyatini saqlab turishidir. Ahvol tang holatda texnikadan foydalanish qimmatga tushib ketishi mumkin. Sikldan tashqari to‘xtashlar (St a + St t.x ) va texnik foydalanish koeffitsienti h t — ishonchlilikning kompleks ko‘rsatkichlari va unumdorlik nazariyasining muhim omillaridir. 4. Sanoat robotlari Qat’iy bog‘lanishli avtomat qatorlar turli konveyerlar, tallar (òàëê), manipul ya torlar va aylantiruvchi qurilmalardan foydalangan holda yaratiladi. Moslashuvchan avtomat qatorlarda avtomatlashtirilgan transport-ombor tizimi va asboblar bilan ta’minlashning avtomatlashtirilgan tizimidan foydalaniladi. Namunaviy mexanizmlar sifatida konveyer — yuk ko‘taruvchilar, konveyertaqsimlovchilar, zagotovkalarni ishlovga qo‘yib ketadigan va ishlovdan o‘tganlarini olib ketadigan manipulyatorlar, chetga chiquvchi (tarqoq) konveyerlar, lotok tiz imlari ishlatiladi. Bu qurilmalar va mexanizmlarning xususiyati ixtisoslashganligi va qo‘shiluvchanligi (hammabopligi)dir. Tashuv-ortuv mexanizmlari texnologik uskunalar bilan bir siklda ishlaydi, shuning uchun ular bilan konstruktiv jihatdan bog‘liq. Tashuv-ortuv qurilmalarining tor ixtisoslashuvi oddiy harakatli ikki-uch erkin harakatni shart qilib qo‘yadi. Hozirgi paytda erkinlik darajasi ko‘p (olti va undan yuqori) bo‘lgan, texnologik uskunalar bilan konstruktiv bog‘lanmagan va berilgan dastur bo‘yicha avtomat tarzda boshqariladigan tashuv-ortuv tizimlari qo‘llanayapti. Manipulyator — operator va dastur ta’sirida masofadan turib boshqariladigan qurilmadir. Uning ish a’zosi (organ) odam qo ‘ li va barmoqlari harakatini aynan takrorlash (èìèòàöèÿ)dan iborat.

Sanoat roboti (temirtan) — avtomat tarzda ishlaydigan mashina bo ‘ lib, mani pulyator, yurituvchi qurilma, dasturli boshqaruv tizimi, sezgir elementlar va tashuv vositalari majmuasidan iborat. Ular ishlab chiqarish jarayonida odamning harakatlarini va boshqaruv vazifalarini o ‘ ziga oladi. Sanoat roboti tarkibidagi manipulyator — ijrochi qurilma («qo‘l») bo‘lib, ko‘p (4 ÷ 7) erkinlik darajasiga ega. Yurituvchi qurilmalar robot qo‘llari harakatini boshqaradi. Boshqaruv tizimi qo‘llarning oshiq-moshig‘i bajaradigan harakatlar uchun signal ishlab chiqaradi. Yurituvchi qurilmalar esa bu signallarni amalga oshiradi. Ular bevosita oshiq- moshiqning o‘zida yoki uning yaqinida joylashtiriladi. Hamma yurituvchi qurilmalarni bir joyga, masalan, motor blokiga to‘plangan varianti ham bo‘ladi. Boshqaruv tizimi kompyuterli va kompyutersiz bo‘lishi va turli amallarga mo‘ljallanib, bir necha pog‘onalardan iborat bo‘lish mumkin. Har qaysi pog‘ona ning kompyuter bilan teskari aloqasi bor va bu kanal bo‘yicha pastki pog‘onalar ning harakati va holati haqidagi ma’lumotlar, shu ma’lumotlar ta’sirida o‘zining (pog‘onaning) ichida hosil bo‘lgan ma’lumotlar uzatiladi. Boshqaruv tizimining birinchi pog‘onasi yurituvchi qurilmalardan va tuzatish kirituvchi mexanizmlardan iborat bo‘lib, ular robot qo‘llari harakatini bevosita boshqaradi. Ular ikkinchi pog‘ona qurilmalaridan olgan signalni mexanik harakatga aylantiradi, ya’ni avtomatik kuzatuv tizimi (ñëåäÿùàÿ ñèñòåìà) tamoyilida ishlaydi. Ikkinchi pog‘onada boshqarish signallari shakllanadi va bu signallar qo‘llarning hamma oshiq-moshiqlariga talab qilingan harakatga qarab taqsimlanadi. Bu pog‘onaning ishi kompyuter tomonidan boshqariladi. Uchinchi pog‘onada texnologik amallarni bajarish tartibi shakllanadi, masalan, qo‘lning bir harakati qator elementlarga bo‘lib chiqiladi. Bu ham kompyuter ta’sirida boshqariladi. Amalning har bir elementini bajarish haqidagi signal ikkinchi pog‘onaga borib tushadi. Tugmachalar va dastaklar yordamida ishlaydigan tizimlarning uchinchi pog‘onasida odam-operator o‘tirib, murakkab amallarni pult yordamida mayda elementlarga bo‘lib chiqadi. Shundan so‘ng kompyuter va avtomatika signallarni taqsimlaydi.

To‘rtinchi pog‘onaning ishi uzlukli kechadi. Agar bajariladigan amal haqida avvaldan ma’lumot olinmasa, ishlaydi. Bunday holatda sharoitga qarab robotning o‘zi u yoki bu amalni bajarish haqida qaror qabul qiladi. Bu qarorlar uchinchi pog‘onaga uzatiladi. Sezgir elementlar — boshqaruv tizimi faoliyatining muhim omili hisoblanadi. Ular sezgi a’zolari va teskari aloqa manbasi bo ‘ lib, turli datchiklar ko ‘ rinishiga ega: robot qo‘llari harakatlanadigan muhit va uning o‘zgarishiga, qo‘l barmoqlari va boshqa zvenolarning holati va harakatiga bog‘liq ma’lumot (axborot)larni beradi. Shu yo‘sinda, sezgir elementlar odamning sezgi a’zolari singari ishlab, boshqar ish tizimiga tushadi. Tashuv vositalari turli-tuman. Ko‘pincha relsli va relssiz yuradigan, avtomatik yoki teleboshqaruv tarzida boshqariladigan aravachalar qo‘llanadi. Temirtanlar bino shifti va devori bo‘ylab g‘ildiraklarda surilib yuradigan qilib ham o‘rnatiladi. Sanoat robotlarini yaratish va qo‘llash borasidagi tajriba ularni mashinasozlikning quyidagi miqyoslarida ishlatish samarali ekanligini ko‘rsatadi: tashish ishlari; avtomat qatorlar va avtomatlarni zagotovkalar bilan yuklash; tayyor mahsulotni yig‘ishtirib olish; texnologik uskunalardagi asboblar va jihozlarni almashtirish; zagotovkalar va asboblar bilan bog‘liq ombor ishlarini avtomatlashtirish; yig‘ish va qismlarga ajratib tashlash; nazorat va sinov ishlarini avtomatlashtirish; qator texnologik amallarni (yuvish, tozalash, bo‘yash, payvandlash, gaz bilan kesish va sh.k.) bajarish. Mexanik va yig‘uv sexlarida sanoat robotlari yordamida quyidagi amallar avtomatlashtiriladi: detalni ishlov uchun stanokka o‘rnatish; ishlovdan so‘ng yechib olish; detal va stanok asosini tozalash; zagotovka stanokka o‘rnatilishini nazorat qilish; ishlovdan chiqqan detallarni nazorat qilish; stanokdagi asbobni almashtirish; maxsus idishlar (tara)dagi detallarni olish va yana joylash; detallar va idishlarni taxlash; avtomatlashgan omborlarga xizmat ko‘rsatish; detallarni stanokdan stanokka tashish; sex ichidagi tashishlar; konveyerlarni quvvat bilan ta’minlab turish; detallarni moylab, o‘rab, idishlarga joylash; stanoklarni boshqarish. Sanoat roboti ko‘p maqsadlarga qaratilgan qurilma bo‘lib, turli amallarni bajarishga moslasha olishi va hammabopligi bilan tavsiflanadi. Hammaboplik darajasi

va bajaradigan vazifalariga qarab bu robotlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: hammabop, ixtisoslashgan, maxsus. Hammabop robotlar turli texnologik topshiriqlarni bajaradigan uskunalarga xizmat ko‘rsatishda bir nechta amallarni bajara oladi. Shu bilan birga robot xizmat ko‘rsatishning turli usullarini bajara olishi ham kerak. Bunday robotlar dasturli boshqaruv tizimiga ega bo‘ladi. Ixtisoslashtirilgan sanoat robotlari bir xil texnologik amalga mo‘ljallab yasaladi. Masalan, taxlash, avtomatlashgan asboblarga xizmat ko‘rsatish, detallarni ajra tib olish, terib chiqish va h.k. Maxsus sanoat robotlari qandaydir bitta texnologik amalni bajarishga yoki bir turdagi detal bilan ishlashga mo‘ljallanadi (tor doiradagi uskunalarga xizmat qiladi, avtonom tizimga ega bo‘ladi, buyruqni stanok pultidan oladi). Sanoat robotlarining texnologik imkoniyatlari va konstruksiyasi qator omillarga bog‘liq: nominal yuk ko‘tarish qobiliyati, erkin harakat darajasi, ish mintaqasi, harakatchanlik, harakat tezligi, aniqlik, vaziyat olish, jamlanish tarzi, boshqaruv tizimi va yuritgich turi. Nominal yuk ko‘tarish qobiliyati bu — sanoat termirtani ko‘tara oladigan ishlab chiqarish predmeti yoki jihozining eng katta og‘irligi bo‘lib, bunda yukni bemalol ushlab olish, uni kerakli joyga o‘tkazib tutib turish va texnologik amal baja rilishini ta’minlash kafolatlanishi lozim. Yuk ko‘tarishi bo‘yicha sanoat robotlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: eng yengillari — 1 kg gacha; yengillari — 1—10 kg ; o‘rtachalari — 10—200 kg ; og‘irlari — 200—1000 kg ; eng og‘irlari — 1000 kg dan ko‘p yuk ko‘taradigan temirtanlar. Sanoat roboti manipulyatorining sxemasi 10-rasmda ko‘rsatilgan. Shpindelining o‘qi gorizontal bo‘lgan stanoklar bilan ishlaganda manipulyator detal zagotovkasini markazlar o‘rtasiga olib borishi, so‘ngra o‘q bo‘ylab siljitib, siquvchi qurilmaga o‘rnatishi kerak. Shpindel o‘qi vertikal yoki stoli gorizontal bo‘lgan stanoklar bilan ishlaganda zagotovka avvaliga stanokning ish mintaqasi (baza yuzasi) tepasiga keltiriladi va pastlatib o‘rnatiladi. Aytilgan xususiy holatlardan istalganida manipulyator harakatining uchta erkinlik darajasi, ya’ni X, Y, Z koordinata o‘qlari bo‘ylab harakat qilish zarur.

Ma’lumki, zagotovkani fazoda siljitish va yo‘naltirish uchun 6 ta erkinlik darajasi: X, Y, Z o‘qlari bo‘ylab to‘g‘ri va aylanma harakatlar kerak. Manipulyatorning ishchi a’zosi 1, 2 va 3 — oshiq- moshiqlarda aylanib zagotovkani ish mintaqasiga olib keladi; 4, 5 va 6 — oshiq-moshiqlarda aylanib zagotovkani mintaqaning aniq bir nuqtasiga yo‘naltiradi va shu payt tutqich (7) zagotovkani siqadi (qo‘shimcha erkinlik). Sanoat robotlari harakatchanlik darajasiga ko‘ra ikki, uch, to‘rt va undan ortiq darajali, joylashuv imkoniyatiga qarab — statsionar va yuruvchi turlarga ajratiladi. Ish mintaqasi bu — ishlab turgan sanoat robotining organi joylashishi mumkin bo‘lgan fazodir. Harakat tezligi ishchi a’zoning eng katta chi- ziqli va burchak tezligi bilan aniqlanadi. Odatda, chiziqli tezlik 1,5 m/s dan, burchak tezlik 180°/ s dan oshmaydi. Z 0 10- r a s m. Sanoat roboti manipulyatorining sxemasi. 11- r a s m. Sanoat robotining ishlash sxemasi: 1) qisqich; 2) burish; 3) tebranish; 4) gorizontal surish; 5) vertikal surish; 6) yon tomonlama surish. Vaziyatni tanlashda yanglishish — ishchi a’zo holatining dastur talab qilganidan og‘ishini bildiradi. Bu og‘ish ishlov aniqligiga bog‘liq: o‘ta aniq ishlovda ± 0,01 mm; aniq ishlovda ± 0,1 dan ± 1 mm gacha; dag‘al ishlovda ± 1 dan ± 5 mm gacha. Aksariyat robotlar 0,2—0,3 mm og‘ishga ega bo‘ladi. Robotlarning tarkibiy qismi uning kinematik va funksional imkoniyatlarini ko‘p jihatdan belgilaydi. Manipulyator sxemasini tanlash xizmat ko‘rsatilad igan uskunaning texnologik xususiyatlariga, pozitsiyalar soniga va ularning joylashuviga bog‘liq.Y X1 2 3 4 765

Manipulyator ijrochi mexanizmlarining yurituvchi qurilmalari elektrli, gidravlik, pnevmatik yoki aralash bo‘lishi mumkin. Ular robotning ishchi a’zosi harakatlarini boshqaradi. 11-rasmda metall kesuvchi stanoklarda va transport vositalari orasida turib ishlaydigan robot sxemasi ko‘rsatilgan. U harakatchan asosga o‘rnatilgan, beshta ko-

ordinata o‘qlari tizimida ishlaydi. Besh o‘qdan uchtasi — ko‘tarish, gorizontal bo‘yicha siljitish va ishchi a’zoning aylanishi — asosiy o‘qlar hisoblanadi. Ularning oltita oraliq pozitsiyasi bor. Standart konstruksiya bir o‘qqa to‘g‘ri keladigan pozitsiyalar sonini 15 taga yetkazadigan bo‘lishi mumkin. Temirtanning yuritgichi — yo‘lni o‘lchab turadigan servomotor. Unda o‘zaro almashtirilishi mumkin bo‘lgan 4 ta boshqaruv tizimi bo‘lishi mumkin: RTR — nuqtalarni dasturlashtirishni boshqarish; SR — trayektoriyani boshqarish; AW — elektr payvandlashni boshqarish tizimi; MR — ko‘p nuqtali boshqaruv. Asaka avtomobil zavodining ikkita yig‘uv konveyerida bittadan robot bo‘lib, ular oynaga rezina zichlagichni kiygizib, so‘ng kuzovga o‘rnatadi. Bo‘yash sexida ham ikkita robot bor. Bular g‘ildirak qanotlari ostiga korroziyaga qarshi polivinilxlorid surkab chiqadi. Payvandlash sexida 115 ta robot o‘rnatilgan. Ular kuzov qismlarini bir-biriga nuqtali payvand qiladi. Kuzovning ayrim yirik detallarida payvandlash nuqtalari ko‘p, ulardan bir-ikkitasini ishchi payvandlab, qolganlarini robotga topshiradi. 5. Texnologik uskunalarni EHM yordamida boshqarish Ishlab chiqarishga dasturli boshqariladigan stanoklarning joriy qilinishi bir nechta stanoklarni boshqarishda EHM lardan foydalanish imkonini yaratib berdi. Natijada, stanoklarning konstruksiyasida va ishlash texnologiyasida muhim o‘zga rishlar ro‘y berdi. Bir EHM o‘z quvvatiga qarab 250 tagacha stanokni boshqarishi mumkin. Bunda stanoklar bilan oraliq mayda EHM lar orqali bog‘lanadi va boshqaruv vazifalari EHM lar o‘rtasida taqsimlanadi. 12-rasmda bir markaziy EHM tomonidan boshqariladigan stanoklar guruhi ko‘rsatilgan. Dasturlar markaziy xotira (P)da joylashadi va dasturli boshqaruv tizimlari (SPU) taqsimlanadi. Bunda dasturlar o‘qish qurilmasini aylanib o‘tib, oraliq EHM orqali SPU ga boradi va stanok (S)larga uzatiladi. Stanoklarni turli joylarga o‘rnatish mumkin, biroq ular bir butunlikni tashkil etadi. Bunday tizimning afzalligi shundaki, bitta markaziy EHM yordamida ayrim stanoklarni dasturli boshqarish ishlarini butun korxonani boshqar ish vazifalari bilan

qo‘shib olib borish mumkin. Shunda ayrim dasturlarga tezkorlik bilan tuzatish kiritish imkoni yaratiladi, natijada dasturlarni tekshirish, tuzatish, optimallashtirish vaqti, yangi mahsulotni o‘zlashtirish sikli kamayadi. Stanoklarni EHM orqali boshqarish ikki tarzda kechadi: to‘ppa-to‘g‘ri va «EHM- PB» (bevosita va bilvosita) orqali. Birinchisida dastgohlarni boshqarish tizimi markaziy EHM va stanokni ulab turadigan alohida qurilmaga ega bo‘ladi. Ikkinchisi «EHM-PB» deyilib, EHM dasturli boshqariladigan stanok bilan bog‘lanadi va ixtiyoriy boshlang‘ich ma’lumotlarga binoan ishlay oladi. Bunday tizim turli detallarga ishlov berayotgan parmalash stanoklarini boshqarishda keng qo‘llanadi. EHM ga detallarning umumiy ko‘rinishi yozib qo‘yiladi va u detallarn ing geometrik o‘lchamlarini tiklaydi. Bunday tizimlar moslashuvchanligi va dasturlashning osonligi bilan afzal. Masalan, silindr yuzalarga ishlov berish uchun EHM ga yuzaning radiusi kiritilsa kifoya. Avtomobil va traktorsozlikda EHM bilan boshqariladigan texnologik majmualar qo‘llanayapti. Ular dasturli boshqariladigan va EHM bilan boshqariladigan avtomat qatorlarni birlashtirib turadi. Avtomatlashtirilgan texnologik majmualardan foydalanish ishlov aniqligini va mehnat unumdorligini oshiradi. Majmuaning uskunasi umumiy konveyer bilan qo‘shilib 12 - r a s m. Stanoklarni ketadi. Shuning uchun kam maydonni egallay- EHM dan boshqarish sxemasi. di, amallar orasida to‘planib qoladigan detallar va xizmatchilar soni kamayadi. Avtomatlashtirilgan texnologik majmua tizimidagi EHM siklni boshqaradi, ayrim agregatlar va qatorlarning holati va ishi haqida ma’lumot to‘playdi, ularning ishini nazorat qiladi. EHM tufayli texnologik tizimni qayta qurish o‘rniga dasturlar almashtiriladi, xolos. «SamKochavto» zavodida tunuka materiallarni bichib, qirqadigan, shtampl aydigan va metallni qirqib ishlaydigan zamonaviy stanoklar kompyuter bilan jihozlangan bo‘lib, tayyorlanayotgan detalning o‘lchamlari aniq bo‘lishini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

Похожие

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari

Kesib ishlash aniqligi

Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash

Kesib ishlov berish moslamalari

Avtomobilsozlik texnologiyasining istiqbollari