logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Машиностроение
  4. Kesib ishlash aniqligi

Kesib ishlash aniqligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

8107.296875 KB
Скачать
Kesib ishlash aniqligi Reja: 1. Aniqlikning tavsifi 2. Ishlov aniqligiga ta’sir etuvchi omillar 3. Ishlov aniqligini tadqiq etish 4. Asboblarni ishlov o‘lchamiga sozlash usullari 5. Ishlovning umumiy xatosi 6. Ishlov aniqligining iqtisodiy samarasi 1. Aniqlikning tavsifi Mashinalarning yuqori sifati va ishonchliligini ta’minlovchi ko‘rsatkichlardan biri yasashdagi aniqlikdir. Aniqlik mashinalar, yig‘ma bo‘laklar va detallarning geometrik o‘lchamlarini tavsiflaydi. Bundan tashqari, mashinalarning quvvat, unumdorlik, kuch, egiluvchanlik, foydali ish koeffitsienti kabi sifat ko‘rsatkichlarini ham tavsiflaydi. Katta aniqlik bilan ishlangan mashinalarda bu ko‘rsatkichlarning me’yordan chetga chiqishi kam, ishlash sifati esa yuqoriroq bo‘ladi. Detallarni yasashda aniqlikni oshirish ularning ishlash tezligini oshiribgina qolmay, ta’sir etuvc hi kuchga bardoshliligini ham oshiradi. Mashinasozlikda, detalga aniq ishlov berish deganimiz nisbiy tushunchadir, chunki har qanday real detalning aniqligi, uning xayoliy detalga moslik darajasi bilan o‘lchanadi. Real detalning aniqligi chizmada beriladigan ko‘rsatkichlari bilan aniqlanadi: shaklning aniqligi, o‘lchamlarning aniqligi, yuzalarning o‘zaro joylashuvidagi aniqlik. Ular muayyan korxonada qo‘llanadigan texnologik jarayonlar majmuasiga bog‘liq. Detal tayyorlashda har qanday texnologik jarayon muqarrar ravishda xatolik tug ‘ diradi, shu sababdan mutlaqo aniq detal tayyorlashning hech iloji yo ‘ q. Birlamchi zagotovkani aniqroq tayyorlash ishlov qo‘yimini kamaytirish imkonini beradi. Keyingi ishlov va yig‘ish jarayonlari, ularning narxi shunga bog‘liq. Detal o‘lchamlaridan bir qismi joizliklar darajasida kafolatlangan aniqlik bilan bajarilishi kerak, qolgan o‘lchamlarning chetga chiqishi cheklanmaydi, ularni «erkin o‘lchamlar» deyiladi. Detalni tayyorlashda erkin o‘lchamlarga texnologik xatolar belgilanadi. 1-rasmda tasvirlangan detalning silindr (A), konussimon (B) va sharsimon (D) sirtlari bor. Bu sirtlarning aniqligi silindr, konus va sharga mos kelish darajasi bilan tavsiflanadi, har bir qism o‘lchamlarining aniqligi haqiqiy o‘lchamlarning talab etilgan o‘lchamlarga mosligi bilan belgilanadi. Yuzalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi aniqligini, ko‘rilayotgan misolda, 1 - r a s m. Detal yuzalarining qismlarning bir-biriga nomutanosibligi bibirga kelishi. lan tavsiflash mumkin, boshqa hollarda esa yuzalarning parallelligi, perpendikulyarligi, radius bo‘yicha joylashgani va shu kabi bilan tavsiflan adi. Shaklning aniqligiga dastgoh harakatlarining turi, asbobning kesadigan qism shakli va o‘rnatilishi, stanokdagi nusxalashning aniqligi ta’sir etadi. Masalan, A, B, D yuzalar turli asboblar bilan ketma-ket yoki bitta murakkab bichimli asbob bilan birvarakayiga ishlanishi mumkin. Alohida ishlanganda «A» yuza shaklining aniqligi keskich qirrasining aylanish o‘qiga nisbatan qay darajada aniq surilishiga bog‘liq. «B» yuzaga ishlov berilganda shaklning aniqligi bichimdor keskichning aylanish o‘qiga nisbatan o‘rnatilishiga bog‘liq. Shu yuza nusxalash yordamida ishlanganda uning aniqligi tayyorlangan nusxalash aniqligiga bog‘liq. «D» yuzaning aniqligiga keskich asbobning shaklidagi aniqlik ta’sir etadi. O‘lchamning aniqligi kesuvchi asbobning shu o‘lchamga qanchalik aniq soz lang ani, asbob kesib o‘tadigan yo‘lga va keskichning o‘lchamlariga qarab bilinadi. Yuzalarning o‘zaro holati texnologik jarayonning turli omillari bilan aniqlanadi, ko‘rilayotgan misolda esa — asboblarning nisbiy siljishiga bog‘liq. Detalga bir necha amalda ishlov berilganda yuzalarning o‘zaro holatidagi aniqlik bu detalni o‘sha amallarda o‘rnatish xatolariga bog‘liq. Misoldagi detalni bitta murakkab bichimli keskich bilan ishlanganda yuzalarn ing o‘zaro holati aniqligi asbobning aniqligiga bog‘liq. Detal shaklining aniqligi tutash yuzalar ishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun shaklga ruxsat etiladigan chekinishlar (og‘ishlar) o‘lchamnikiga qaraganda tor chegarada bo‘ladi. Yassi va silindr yuzalar uchun ruxsat etilgan eng katta og‘ishlar GOST bilan belgilangan. Shakl yuzasining aniqligi, odatda, yuzalarning o‘zaro holati aniqligidan yuqori, bu aniqlik, o‘z navbatida, yuzalarni bog‘lab turuvchi o‘lchamlar aniqligidan yuqori. Ishlangan yuzaning g‘adir-budurligi ishlov aniqligi bilan bog‘liq omildir, uni alohida bobda o‘rganamiz. 2. Ishlov aniqligiga ta’sir etuvchi omillar Ishlov berish aniqligiga texnologik jarayonning bir qator omillari ta’sir etadi: stanok, moslama va asbobdagi xatoliklar va ularning yeyilishi, detalni stanokka o‘rnatishdagi xatolik, «stanok-moslama-asbob-detal» (SMAD) tizimining bo‘shligi, harorat ta’sirida shakl o‘zgarishlar, detaldagi qoldiq kuchlanishlar, oldingi ishlovda yo‘l qo‘yilgan xatolikni takrorlash, o‘lchov asboblari va vositalaridagi noaniqliklar, stanokni sozlashdagi og‘ishlar va h.k. Bu omillar ishlov aniqligiga turli darajada salbiy ta’sir etadi. Har birini mukammal ko‘rib chiqamiz. Stanokdagi xatolar va yeyilishlar. Ma’lumki, metallga ishlov beruvchi stanoklar GOST bilan belgilab qo‘yilgan aniqlik darajasida yasaladi. Boshqacha aytganda, har bir stanokning ishchi qismlari ideal kinematik sxemadan farq qiladigan aniqlikda bajariladi va harakat qiladi. Masalan, GOST bo‘yicha stanoklarning kinematik sxemasi uchun quyidagi noaniqlik (xato, og‘ish, kamchilik)lar ruxsat etilgan: tokarlik va frezer dastgohlari shpindellarining radius bo‘yicha «urib» ishlashi (áèåíèå) 0,070—0,15 mm , ko‘ndalang yuza bo‘yicha urishi — 0,01—0,02 mm ; tokarlik stanogi stanina (asosiy qismi)si izlarining qiyshiqligi (egriligi va naparallelligi) 1000 mm uzunlikda 0,02 mm , shpindel o‘qining karetka yo‘nalishiga naparallelligi 300 mm masofada vertikal tekislik bo‘yicha — 0,02—0,03 mm , gorizontal tekislik bo‘yicha — 0,010— 0,015 mm . Mana shu ruxsat etilgan og‘ishlarning bari ishlanadigan detalda o‘z muhrini qoldiradi. Stanok metallga ishlov berayotgan paytda kuchlar ta’sirida uning qismlari bir tomonga tiralib qoladi va noaniqliklar yana ham ko‘payib ketadi. Ishlash jarayonida stanok detallarining ishqalanadigan yuzalari yeyiladi. Bu ham uning kinematik sxemasidagi noaniqlikni ko‘paytiradi. Bunda ishlovga turlicha ta’sir etadi. Hatto bitta qismdagi noaniqlik kesuvchi asbobning qanday o‘rnatilganiga qarab ishlovga har xil ta’sir qiladi. Masalan, keskichni tokarlik stanogiga gorizontal tekislik bo‘yicha o‘rnatishda stanina izlarining vertikal te- kislikdagi qiyshiqligi ishlov aniqligiga kam ta’sir etadi, gorizontal tekislikdagi qiyshiqlik esa ishlanayotgan yuzada to‘la aks etadi. Moslamalardagi xatolar va yeyilishlar. Moslamalar yasaladigan detallarning aniqlik darajasini hisobga olgan holda tayyorlanadi. Detalga 6—9 kvalitet aniqlikda ishlov berilsa, moslamadagi aniq o‘lchamlarning joizligi detaldagi ayni shunday o‘lchamlar joizligining 1/2—1/3 ulushiga teng bo‘lishi kerak. Detalga dag‘alroq ishlov berilsa (9 kvalitetdan yuqori), moslama o‘lchamlarining joizligi detal joizlig ining 1/5—1/10 ulushi qadar bo‘ladi. Shunday qilib, moslama yasalayotgandayoq detalning ishloviga noaniqliklar «rejalashtirilgan» bo‘ladi. Moslama ishlayverib yeyiladi, demak, undagi xatolar yana ham ko‘payadi. Asboblardagi xatolar va yeyilishlar. Asboblar yuqori aniqlik bilan tayyorlanadi, biroq kesuvchi asbob ish jarayonida muttasil yeyilib boradi. Odatda, ishlov aniqligi kesuvchi asbob GOST ruxsat etgan aniqlik darajasida tayyorla nishiga bog‘liq. Asbobning tig‘i ham old, ham orqa qirrasi bo‘yicha yeyiladi. Oldingi qirraning yeyilishi ishlanayotgan yuzaning g‘adir-budurligiga jiddiy ta’sir etadi, asbobning mustahkamligini pasaytiradi, biroq ishlov aniqligini orqa qirraning yeyilishiga qaraganda kamroq buzadi. Asbob yeyilib kalta bo‘lib qoladi, bu ham ishlanayotgan detal yuzasining o‘lchovi va shakliga ta’sir qiladi. Asbobni kesish tezligi ko‘p yemiradi, qalinligi va uzunligi — kamroq; tuzilishi, ayniqsa, “ α ” orqa burchak ham yeyil ishga ta’sir etadi. Keskichning yeyilishi tig‘ning zagotovka jismida o‘tgan yo‘liga bevosita bog‘liq bo‘lib, asbobning materiali, shakli va ishlash tezligi hamda zagotovka materiali ham ta’sir etadi. Kesuvchi asbob o‘lchamining kamayishini stanokni vaqti-vaqti bilan qayta sozlab turish hisobiga qoplash mumkin. Profilli (murakkab bichimli) asboblarning yeyilishi dastgohdagi asbobni almashtirish bilan qoplanadi. Charxlovchi asboblar olmosli asbob (qalamcha, g‘o‘lacha, plastina kabi)lar yordamida yoki zamonaviy avtomat va yarim avtomat stanoklarda siljitish bilan to‘g‘rilanadi. Zagotovkani stanokka o‘rnatish xatosi. Stanokka ishlov berishdan ol din uni kesuvchi asbobga nisbatan mo‘l jallab o‘rnatish va shu holatda qotirish kerak. Stanokda qotiruvchi qismlar bor. Qotiruvchi kuch zagotovkani egib yoki ezib qo‘yishi va keskichga nisbatan siljitib yuborishi mumkin. Bu hodisalarning hammasi zagotovkaga ishlov berish aniqligida aks etadi. Zagotovkaning deformatsiyaga kelishi esa jiddiy ta’sir etadi. 2, a rasmda ko‘rsatilganidek, za gotovkani qotirishga patron kulachoklari orqali yo‘naltirilgan kuch uni deformat siyalaydi. Zagotovka teshigining ichki sirti kerakli diametrgacha kengaytirilgandan keyin ham tashqi sirtining shakli o‘zgargancha qolaveradi (2, b rasm). Ishlov tugagach, zagotovkani stanokdan olganda uning tashqi shakli boshlang‘ich silindr holatiga qaytadi, ichki yuzasida esa deformatsiyaning izi qoladi (2, d rasm) . Shunday qilib, zagotovkani qotirish kuchi, ayniqsa, nozik ishlov berish amallarida berilgan aniqlikni ta’minlaydigan darajada bo‘lishi kerak. SMAD tizimining bo‘shligi. Metallga ishlov beruvchi «stanok—moslama —asbob—detal» tizimida shuni hisobga olish kerakki, kinematik sxemani tashkil etuvchi detallar bir qator o‘rnatuvlar (íàñàäêà) bilan yig‘iladi va ma’lum d) 2 - r a s m. Qotirish kuchining ishlov aniqligiga ta’siri: a) qotirgandan so‘ng; b) ishlovdan so‘ng; tirqishlarga ega bo‘ladi. Kesish jarayonida hosil bo‘ladi- d) bo‘shatgandan so‘ng. gan kuchlar bu tirqishlarni bir tomonga surib qo‘yishi va SMAD tizimini o‘z holiga qaytadigan darajada (elastik) deformatsiyalashi mumkin. SMAD tizimiga ta’sir etadigan kesuvchi R kuchni x , y va z o‘qlari bo‘ylab yo‘nalgan uchta tashkil etuvchi: R x , R y va R z ga ajratish mumkin. Koordinata o‘qlarining boshi — O nuqta keskich tig‘ining eng yuqorisida yotadi. Ishlov aniqligiga asosan R y ta’sir etadi, chunki u ishlanadigan yuzaga tik yo‘naladi. R z ning SMAD deformatsiyasiga ta’siri kamroq, R x esa ishlov berilayotgan zagotovka o‘qiga parallel bo‘lgani sababli deformatsiya keltirib chiqarmaydi. SMAD tizimida kesish kuchi natijasida hosil bo‘ladigan, keyinchalik o‘z holiga qaytadigan shakl o‘zgarishi, elastik (óïðóãàÿ) deformatsiya zagotovkaga ishlov berishda xatolikni yuzaga keltiradi. a) b) SMAD tizimining bikirligi (æ±ñòêîñòü) deganda asbob tig ‘ ining ishlanayotgan yuzaga nisbatan siljishini o ‘ zgarmas kattalikda ta’minlay olish xususiyatiga aytiladi. Qisqaroq va boshqacha aytganda, SMAD shaklini o ‘ zgartirib yubormoqchi bo ‘ lgan kesish kuchiga qarshilik ko ‘ rsatish SMADning bikirligi deyiladi. Bikirlik ishlanayotgan yuzaga tik yo‘nalgan kesish kuchi va uning ta’siridagi tig‘ siljishi orqali (birining ikkinchisiga nisbati) hisoblanadi. «P» kuchning SMAD tizimiga ta’siri natijasida keskich tig‘i ishlanadigan yuzadan biroz ko‘tariladi. Bu siljish P ó bilan chiziqli bog‘lanishda bo‘ladi: Ð ó = ój B u y e r d a: y — asbob va yuzaning o‘zaro siljishi; j — tizimning bikirlik koeffitsienti. Bu ifodadan SMAD tizimining bikirligi topiladi: j = P y /y [N/mm] Bo‘shlik bikirlikning teskari tushunchasidir, shuning uchun tizimning bo‘shligi (U)ni quyidagicha yozish mumkin: U = 1/j = y /P y [mm/N] a) b) d) e) Zagotovkaga aniq ishlov berish uchun « y »ni nolgacha tushirish kerak, shunda SMADning bikirligi cheksiz bo‘ladi. Odatda, stanokning qattiqligi u ishlab turgan paytda va eng bo‘sh holatida o‘lchanadi. Metall kesuvchi stanoklar qattiqligi bunday dinamik usul bilan o‘rganish asosida kesish kuchi (P y )ning kesish chuqurligi (t)ga va keskichning surilishi (S)ga bog‘liqligi yotadi: P y = C Py tXPy SYPy Kesuvchi asbob ishlanayotgan yuzada siljiganida tu- 3 - r a s m. SMAD tizimi bikirligining detal shakli aniqligiga ta’siri: a) oldingi babka bikir bo‘lmaganda; b) orqa babka bikir bo‘lmaganda; d) oldingi va orqa babkalar bikir bo‘lmaganda; e) detal bikir bo‘lmaganda. tash nuqta bilan birga kesish kuchining P y bo‘lagi ham siljiydi. Agar tutash nuqtada tizimning bo‘shligi va P y doimiy (o‘zgarmas) bo‘lsa, faqat o‘lchamning qiymati berilgan miqdordan chetga chiqadi. Agar tizimning bo‘shligi o‘zgaruvc han bo‘lsa, unda zagotovkaning shakli rejadan chetga chiqadi. Bularga misol 3- rasmda ko‘rsatilgan. Bulardan tashqari, SMAD tizimi yetarlicha bikir bo ‘ lmasa tebranish yuzaga kelib, ish unumi va sifati pasayadi. Shunday qilib, SMAD tizimining bikiriligini oshirish ishlov sifati va unumdorligini oshiradi. Bu ko‘rsatkichni avvalo zagotovkaga, moslamaga, asbobga, stanokka va h.k.ga alohida-alohida aniqlab, so‘ngra butun tizim uchun hisoblash maqsadga muvofiq. Bo‘sh detallarga ishlov berishda ularni bikirlash choralar ini ko‘rish kerak: kesish kuchini o‘ziga oladigan qo‘shimcha tayanchlar qo‘yish, ishlov 4 - r a s m. Stanokning vaqti davomida detalning bikirligini sun’iy ravishda bikirligini aniqlash sxemasi. oshirish va shu kabi. Vallar uzunligin ing diametriga nisbati 10 dan ortsa, detal bo‘sh (bikir emas) hisoblanadi. Mana shunday detalga ishlov berishda qo‘shimcha tayanch- lyunet ishlatiladi. Asbob yetarli darajada bikir bo‘lmasa qo‘shimcha tayanch sifatida, masalan, parmalar, razvyortkalar uchun yo‘naltiruvchi vtulka, revolver stanoklarga o‘rnatilgan asboblar uchun yo‘naltiruvchi shtangalar qo‘llanadi. Ishlov aniqligini oshirish uchun SMAD tizimin ing bikirligini oshiradigan quyidagi choralar ko‘riladi: SMAD elementlarining bikirligini oshirish; SMAD elementlari bir-biri bilan tutashgan nuqtalarda bikrlikni oshirish; ishlanadigan detalni qotirish bikirligini oshirish; ishlanadigan detalga qo‘shimcha tayanch berish. Harorat ta’sirida shakl o‘zgarishi (deformatsiyalanish). Ishlov berish jara yonida zagotovkada, kesuvchi asbobda, dastgohning o‘zida yuqori harorat paydo bo‘lib, o‘ziga yarasha shakl o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Yuqori harorat metall kesilayotgan joyda va stanok qismlaridagi ishqalanish natijasida paydo bo‘ladi. Harorat deformatsiyasi ishlov aniqligiga jiddiy ta’sir etadi. U sex iqlim idagi harorat o‘zgarishi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. SMAD elementlari qizib ketganida harorat deformatsiyasi 6—9 kvalitet aniqlikdagi xatolik darajasigacha boradi. Bunday shakl o‘zgarishlari nafis ishlov berishda juda bilinadi. Masalan, tokarlik dastgohi (markazlari 300 mm balandlikda) ishlaganda dastlabki bir yoki bir yarim soatda oldingi babka harorati 16°C ga ko‘tariladi va uning elementlarini deformatsiyalaydi: stanokning oldingi markazi 0,01 mm oldinga va 0,03 mm yuqoriga siljib qoladi. Bu siljish ishlanayotgan zagotovkan ing ko‘ndalang kesimi o‘lchamini o‘zgartirib yuboradi. Bundan tashqari, stanokning shpindeli o‘zining ko‘ndalang yuzasi (tores)ni orqa babka tomon 0,1 mm ga siljitadi. Texnologik amal oldindan sozlab qo‘yilgan bo‘lsa, bu siljish ishlov aniqligiga ta’sir etadi. Stanok ma’lum tezliklarda uzoq vaqt ishlaganda tizimda harorat muvozanati paydo bo‘ladi. Shuning uchun katta aniqlik talab qiladigan zagotovkalarga ishlov berish uchun ana shunday barqaror muvozanat hosil bo‘lishini kutish kerak. Tajribalardan olingan ma’lumotlarga qaraganda tez kesuvchi keskichning yuzasida 700—800°C atrofida harorat vujudga keladi. Kesish mintaqasidan uzoqlashgan sari harorat ancha pasayadi. Bundan tashqari, keskich tig‘ining yeyilishi ham haroratni oshiradi. Ma’lumotlarga qaraganda, harorat deformatsiyasi natijasida keskich o‘rtacha 30—50 mkm ga uzayar ekan. Kesish sur’atining jadallashuvi va zagotovka fizik-mexanik xususiyatlarining oshishi keskichning harorat deformatsiyasi ko‘pay ishiga sabab bo‘ladi. Mexanik ishlov berishning hamma usullarida harorat deformatsiyasi bor. Sovituvchi suyuqliklardan foydalanish uni ancha kamaytiradi. Unga qarshi ko‘riladigan choralardan biri — ishlov mintaqasidagi haroratni kamaytirishdir. Buning uchun quyidagi ishlarni bajarish kerak: 1) haroratni ishlanayotgan yuzada bir tekis taqsimlash (ko‘p keskichliishlov); 2) kesish kuchini va issiqlik ajralib chiqishini kamaytirish. Buning uchun,masalan, toza (nozik) ishlov berishni xomaki, yarim toza va eng toza ishlovlarga bo‘lib bajarish mumkin; 3) ishlanadigan zagotovkani moylovchi — sovituvchi suyuqlik, havo oqimiyoki maxsus issiqlikni tarqatuvchi moslamalar yordamida sovitish; 4) kesish tezligini oshirish. Bunda issiqlik qirindi bilan tez chiqib ketadi. Aytilganlardan boshqa choralar ham mavjud. Ishlanayotgan zagotovkadagi qoldiq kuchlanish. Zagotovkadagi bunday kuchlanishlar muvozanatda bo‘ladi va tashqaridan bilinmaydi. Bu muvozanatni metalning biror qismini qirqib tashlash, zagotovkani kesish, harorat ostida ishlov berish va shu kabi texnologik usullar yordamida buzish mumkin. Qoldiq kuchlanish zagotovka sirtini puxtalash zichlash, (íàêë±ï), harorat ostida ishlov berayotganda sirtini mustahkamlash, payvandlash, kavsharlash, zagotovka sovishini termik yoki mex anik usulda sekinlatish, tarkibiy o‘zgartirish, mexanik ishlash va boshqa amallar natijasida yuzaga keladi. Ba’zan detal tayyorlashda ataylab qoldiq kuchlanish paydo qilinadiki, bu — detal yuzasining mustahkamligini oshiradi. Ayniqsa, quyma va bolg‘alangan, murakkab shaklli zagotovkalarda qoldiq kuchlanishlar ko‘p bo‘ladi. Soviyotgan metalning kirishib ketishi (óñàäêà) to‘xtatib qolinganda shunday bo‘ladi. To‘xtatish mexanik yoki termik usulda bajariladi. Issiq zagotovkani qolipdan chiqarmay shunday qoldirilsa, uning sovishi mexanik usulda to‘xtatilgan bo‘ladi. Turli qalinlikdagi zagotovka devorlarini turli tezlik bilan sovitilganda termik to‘xtatish ro‘y beradi. Yupqa va qalin devorlarning harorati metall plastik holatdan elastik holatga o‘tish paytida bir-biridan farq qiladi. Cho‘yan quymalar uchun bunday o‘tish 620°C da ro‘y beradi. Yupqa devorlar tez soviydi va qotadi, qalin devorlar plastik holatdan elastik holatga o‘tayotgan paytda birga qotib ulgurgan yupqa devorlar halal beradi, natijada devorlarning bir qismi siqilib qolsa, boshqasi cho‘ziladi va qoldiq kuchlanish paydo bo‘ladi. Kuchlanish natijasida ba’zan, ayniqsa, qalin va yupqa devorlar o‘rtasida darz paydo bo‘lishi mumkin. Zagotovkalardagi qoldiq kuchlanishni ba’zi choralar yordamida kamaytirish yoki butkul yo‘qotish mumkin. Masalan, quyma metall plastik holatdan elastik holatga o‘tayotgan vaqtda qolipni buzib tashlash mumkin. Buning iloji bo‘lmasa, quyma metall cho‘ka boshlashidan oldin qolipdan chiqarib olinadi. Quymalarning sovish haroratini bir xilga keltirish uchun turli moslamalar qo‘llanadi. Qoldiq kuchlanishni kamaytirish uchun sun’iy va tabiiy eskirtirish (ñòàðåíèå), zagotovkani salgina bolg‘alab chiqish, undan o‘zgaruvchan tok o‘tkazish va h.k. choralar ishlatiladi. Oldingi ishlovning xatosini takrorlash. SMAD tizimi elementlarining shakl o‘zgarishi va siljishi ishlanayotgan yuzaga tik yo‘nalgan P ó kuchi ta’sirida ro‘y beradi. Zagotovka sirtidan turli qalinlikdagi qo‘yimni qirib olishda har xil kesish kuchi talab etiladi. Shundan ishlanayotgan yuza shaklida xatolik paydo bo‘ladi. Demak, ishlovning dastlabki xatosidan nusxa ko‘chiriladi, ya’ni u takrorlanadi. Buning oldini qisman yoki butkul olish uchun qo‘yimni ko‘proq berib, ishlovni bir necha o‘tishda bajarish kerak. Dastlabki xatoning ta’sirini, stanokni adaptiv (sharoitga moslashib) boshqarish bilan ham kamaytirish mumkin. Bu holda ishlov aniqligi texnologik jarayonni avtomatik boshqarish hisobiga oshadi. Avtomatik boshqarishda tuzatish kirituvchi qurilmalardan va faol nazorat etuvchi tizimdan foydalaniladi. Ular hamma omillarni hisobga olgan holda kesish kuchi va deformatsiyani barqarorlashtiradi. Zagotovkaning shakli detal shakliga qanchalik yaqin bo‘lsa, olinadigan metall qatlami va kesish kuchi shunchalik bir tekis bo‘ladi va tizimga o‘zgarmas qattiqlik ta’min etilsa, ishlov xatosi shunchalik kam bo‘ladi. Zagotovkaning ishlov xatosi dastlabki xatoga bog‘liq holda quyidagi ifodalar orqali topiladi. Aytaylik, noto‘g‘ri shaklli zagotovkaga (5-rasm) ishlov berishda kesish chuqurligi t1 (eng ko‘pi) dan t2 5 - r a s m. Oldingi ishlovning (eng kami)gacha o‘zgaradi. Shunda zagotovka- xatosi. ning xatosi: Dzag = t1– t2 bo‘ladi. O‘lchash vositalari va usullarining noaniqligi. Ishlov berish jarayonida detalda yangidan hosil bo‘lgan yuzalarning katta-kichikligi o‘lchab boriladi. O‘lchov detalning konstruktorlik asoslariga nisbatan bajariladi. O‘lchov hech qachon aniq bo‘lmaydi, haqiqiy kattalikdan farq qilib turadi. Oddiy o‘lchashda muayyan o‘lcham uchun berilgan joizlik (äîïóñê)ning 1/5—1/10 ulushicha og‘ish mumkin. Shunday qilib, ishlov berilgan masofani o‘lchash natijasiga nafaqat ishlovning xatosi, balki o‘lchash xatosi ham qo‘shiladi. Shu sababli ishlov berish uchun joizlik chegarasini torroq olishga to‘g‘ri keladi, chunki chizmada ko‘rsatiladigan ruxsat etilgan og‘ish ishlov xatosi bilan o‘lchash xatosini o‘z ichiga olishi kerak. Agar o‘lchash xatosini D o‘lch bilan, «A» o‘lchamga berilgan joizlik maydonini «d» bilan ifodalasak, ishlov uchun berilgan joizlik d - D o‘lch =D ishl bo‘ladi. Yuqorida aytilganlarga ko‘ra o‘lchov vositalarini shunday tanlash kerakki, o‘lchash xatosi ruxsat etilgan chegaradan chiqib ketmasin. 3. Ishlov aniqligini tadqiq etish Mexanik ishlovning aniqligi turli usullar bilan tadqiq etiladi. «Aniqlik» tushunchasi, yuqorida aytilganidek, ishlanadigan yuzalarning shakli, o‘lchami va o‘zaro joylashuvini bildiradi. Ishlovning uchrab turadigan xatoliklarini o‘rganib chiqib, ular uch xil bo‘lishi aniqlangan: doimiy (o‘zgarmas), biror qonuniyat bo ‘ yicha o ‘ zgarib turuvchi va tasodifiy xatolar. Dastlabki ikkitasini umumiy nom bilan muntazam xatolar deb atash mumkin. Agar bir to‘p detalning hammasida bir xil kamchilik (xato) bo‘lsa, uni doimiy (o‘zgarmas) deyish kerak. Bunday kamchilik ishlov berayotganda doim ta’sir etib turgan omil oqibatidir. O‘zgarmas kamchilikda yoyilish maydoni bo‘lmaydi, u nolga teng (6,a-rasm). Ishlangan bir to‘p detallardagi xatolar qandaydir qonuniyat bilan o‘zgarsa, unga qonuniyat asosida o‘zgaruvchi deyiladi. Xatolikning o‘zgarishini ko‘rsatadigan chiziqning shakli shu xatolikni keltirib chiqaradigan omillarning pirovardida ta’siriga bog‘liq. 6 - r a s m. Ishlovdagi xatoliklarning taqsimlanishi: a) doimiy xatolik; b) teng ehtimolliklar bo‘yicha xatolik; d) o‘sib boruvchi ehtimollik bo‘yicha xatolik; e) Simpson qonuni bo‘yicha xatolik. 6, b, g -rasmlarda bu omillarning qonuniyatlar asosida o‘zgarish chiziqlari (nazariy qonunlar) keltirilgan: 6, b -rasm — bir tekis ta’sir (teng ehtimollar qonuniyati); 6, d -rasm — bir tekis ko‘payuvchi ehtimollar qonuni; 6, e rasm — Simpson qonuni (burilish nuqtasigacha sekin o‘sadi, so‘ng tez). Agar ishlov berilgan detallardagi xatoliklar hech qanday qonuniyatga mos kelmasa, bunday kamchiliklar tasodifiy deyiladi. Ularning paydo bo‘lib qolishini, miqdorini va yo‘nalishini oldindan bilib bo‘lmaydi; bir yoki bir nechta tasodifiy omillar ta’sirida paydo bo‘ladi. Tasodifiy omillarning o‘zgarishi ham tasodifiy bo‘lishi yoki qandaydir qonuniyatga bo‘ysunadigan juda ko‘p boshqa a) b) d) e) bir xil omillar ta’sirida kechishi mumkin. Tasodifiy xatolikning taqsimlanish chizig‘i normal taqsimot deyiladi. Yuqorida ko‘rilgan va ko‘rilmagan qonuniyatlarning birontasi amalda sof holda uchramaydi, to‘plangan raqamlarning koordinata tizimida joylashuviga qarab nazariy chiziq taxminan aniqlanadi. Bu chiziqlar aksariyat holda murakkab matematik ifodaga ega bo‘ladi. O‘zgarmas xatolik — e , o‘zi taqsimotning o‘rtasida qolgan holda, raqamlar guruhi markazini (og‘irlik markaziga o‘xshash) chetga suradi. U eng avval asbobni kerakli o‘lchamga moslab o‘rnatishga bog‘liq. Qonuniyat bilan uchraydigan xatolik ko‘pincha kesuvchi asbobning yeyilishi bilan bog‘liq. Ishlov jara yonida bu xatolik o‘lchamning o‘zgarish chegaralarini kengaytiradi va e ni qonuniy tarzda o‘zgartiradi. Aytilgan xatolik asbob kerakli o‘lchamga sozlayotganda bartaraf etiladi. Asbobni bir marta o‘rnatganda ishlangan detallar to‘plamining o‘ziga xos xatoligi — e va guruh markazi bo‘ladi. Asbob boshqatdan o‘rnatilsa bu ko‘rsatkichlar ham boshqacha bo‘ladi. 7-rasmda kesuvchi asbobni ikki marta o‘rnatganda ishlangan detallardagi xatoliklarning taqsimlanish chizig‘i ko‘rsatilgan. Taqsimot chizig‘i ishlov berilgan detallar to‘plamidagi xatolik haqida tasavvur hosil qiladi, chiziq shakli va holati ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan aksari yat xatoliklarni bildiradi, shunga qarab ularni bartaraf etish choralarini ko‘rish mumkin. Taqsimot chizig‘ini tuzish uchun 50—100 ta detal tekshiriladi. Tajribalar- dan aniqlanishicha, detallarga ishlov berishda o‘lchov avtomat holda ta’minlansa, olinadigan taqsimot chizig‘i gumbazsimon bo‘ladi. U normal taqsimotga mos keladi. Shakl aniqligi bir-biri bilan tutashib ishlaydigan detallar ishida juda muhim. Tadqiq etilayotgan silindr sirtining shakldan og‘ishini raqamlar bilan ifodalash uchun ovallik va qirralik degan tushunchalar kiritilgan. Bunda «Kalibr» zavodi yoki Teylor-Gobson firmasi chiqargan maxsus asbob yordam beradi. U xatolikni 50 dan 10 ming 7- r a s m. Taqsimotning ikki o‘rkachli chizig‘i. 8- r a s m. Silindr yuzaning doira bo‘yicha g‘adir-budurligini ko‘rsatuvchi diagramma. martagacha kattalashtirib, doira shakl idagi koordinata tizimida aks ettiradi (8-rasm). Shubhasiz, stanokda ishlov berish jarayonida qo‘shilgan xatoliklar silindr sirtining joriy o‘lchami o‘zgarishiga ta’sir qiladi. Joriy o‘lcham deganda ishlov jarayonida o‘zgarib turadigan va biror argumentning funksiyasi ko‘rinishida ifoda etiladigan o‘lchamga aytiladi. Joriy o‘lchamning o‘zgarishi deganda detal radius-vektorining, ya’ni haqiqiy sirt (kontur) nuqtasidan nazariy aylanish o‘qigacha bo‘lgan masofaning o‘zgarishi tushuniladi. Silindr sirtning ishlovdan oldingi va keyingi ko‘ndalang kesimidagi shakl xatoligini aniqlab, shakl xatoligi bilan ishlov jarayoni o‘rtasidagi bog‘lanishni bilib olish mumkin. Tadqiqotning statistika usuli. Ish lovning haqiqiy kamchiligi (xatosi)ga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilib, qanday kamchilik ro‘y berishini oldindan bilish mumkin. Statistika usuli ishlov jarayonida uchraydigan hamma omillarning ta’sirini baholash imkonini beradi. Ishlovning xatosi haqidagi xulosalar amalda bajarilib bo‘lgandan keyingi o‘lchashlar natijasidan chiqariladi. Bu usulning afzalligi shundaki, ishlov aniqligini kuzatish uchun maxsus tajribalar o‘tkazish kerak emas, amalni bajarish shart-sharoitini tayinlab olib, katta raqamlar qonuni degan nazariyadan foydalanilsa, kifoya. Ma’lumki, bu nazariya har qanday statistika tadqiqotida ishlatiladi. Unga binoan, bir xil voqea (bu yerda, amal) ustida qanchalik ko‘p kuzatuv o‘tkazilsa, uning muayyan bir ko‘rinishi (masalan, amalda uchraydigan omillar) o‘tmishda qanday bo‘lgan bo‘lsa, kelajakda ham shunday yoki shunga yaqinroq bo‘ladi. Shuning uchun ham statistika usuli ko‘p miqdordagi ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Normal taqsimot qonuni. Normal taqsimot chizig‘i ham (9-rasm) ishlov xatosi haqida qandaydir taas- 9- r a s m. Taqsimotning amaliy chizig‘i. surot uyg‘otadi. Bunday chiziqni hosil qilish uchun tadqiq etilayotgan o‘lcham (detal)ning umumiy miqdori 50 dan kam bo‘lmasligi kerak. Shunda hisoblash xatosi (d) ± 10% bo‘ladi. Umumiy miqdor 25 ga tushi rilsa, dning xatosi ± 15% ga chiqadi. O‘lchashning aniqligi joizlikning 0,1 ulushidan kam bo‘lmasligi kerak. Olingan zagotovkalarning tadqiq etilayotgan o‘lchamini ishlovdan keyin o‘lchab, eng katta va eng kichik qiymatlari (X max , X min ) aniqlanadi. Ular 10- r a s m. Normal taqsimot chizig‘ining ko‘rsatkichlari. o‘lchamning taqsimlanish oralig‘ini ko‘rsatadi. Oraliq k=7 ÷ 11 ta teng bo‘laklarga bo‘linadi va absissa o‘qi bo‘ylab tanlangan masshtabda qo‘yiladi. Har qaysi bo‘lak uchun nechtadan o‘lcham (detal) to‘g‘ri kelishi (m 1 , m 2 , ... m j , m k ) statistika ma’lumotlari ichidan sanab topiladi. Ular takrorlan ish (m — chastota) de yiladi. Har bir bo‘lakning o‘rtasidan takrorlanish miqdorini aks ettiruvchi kesma chiqariladi (ordinata bo‘yicha, bunga ham masshtab tanlanadi). Kesmalarning yuqorigi uchlari tutashtirilsa (siniq chiziq) taqsimot maydoni (yuzasi, poligon) hosil bo‘ladi (10-rasm). Ordinata o‘qi bo‘ylab m j larning o‘rniga m j /n nisbatni ham qo‘yish mumkin (n — tadqiq etilgan detallar soni). Ular nisbiy takrorlanish yoki takrorlanishning ulushi (ba’zan ehtimolligi) deyiladi. Tadqiq etilayotgan to‘p (guruh)da detallar soni qanchalik ko‘p bo‘lsa, siniq chiziq shunchalik silliqlashib, o‘lchamning taqsimlanish qonuniyatini aks ettiradi. Chiziq qamrab olgan yuza (maydon) o‘lchangan o‘lchamlarning, ya’ni to‘plam dagi detallar sonini bildiradi (m 1 +m 2 +,...+m k =n). Har bir bo‘lakdagi detallar soni shtrixl angan to‘rtburchak yuzasiga teng. Ko‘rilayotgan chiziqda o‘lcham (detal)ning nafaqat yoyilish maydonidagi taqsimlanishi, balki shu o‘lchamning joizligi maydonidagi taqsimlanishi ham aks etadi. Taqsimlanish chizig‘i bir nechta ko‘rsatkich (kattalik) bilan tavsiflanadi: 1. O‘lchamning yoyilish maydoni (w). U o‘lchamlarning taqsimlanishmaydoni yoki eng katta va eng kichik qiymatlari yordamida aniqlanadi. √2. Og‘ishlar guruhi markazi (öåíòð ãðóïïèðîâàíèÿ îòêëîíåíèÿ). Uningyoyilish maydonidagi holati haqiqiy o‘lchamlarning o‘rtacha qiymatiga teng: n Õ o‘r = Σ X i / n 1  u y e r d a: Õ o ‘ r — o‘lchamlarning o‘rtacha arifmetik qiymati; n — o‘lchashlar soni; X i — joriy o‘lchamlar qiymati. Taqsimot xususiyatini bilmasak, quyidagicha hisoblashga majbur bo‘lar edik: Õo‘r = ( Õmax + Õmin )/2 Faqat bu guruh markazi taqsimot maydonining o‘rtasi bilan ustma-ust tushgandagina, boshqacha aytganda, simmetrik chiziq uchun to‘g‘ri bo‘ladi. 3. Nosimmetriklikning mutlaq qiymati — k. U guruh markazi taqsimotmaydonining o‘rtasiga nisbatan siljiganini ko‘rsatadi: ks = Õo‘r - ( Õmax + Õmin )/2 4. O‘lchamlar guruh markazidan og‘ishining o‘rta kvadratik qiymati: n d = [ ( Σ Õ i - Õ -r ) 2 ]/ n 1 Bu kattalik o‘lchashlardan bevosita kelib chiqadigan ω — yoyilish maydonining qiymatiga qaraganda amalni bajarish sharoitlari o‘lchamning taqsimlani- shiga qanday ta’sir etishini aniqroq aks ettiradi. 11-rasmdagi misoldan ko‘rinadiki, 1- chiziqqa tegishli maydon — ω 1 , 2-chiziqning maydoni — ω 2 dan katta. Shunga qarab birinchi chiziqqa tegishli amallar beqaror ekan, deb xulosa chiqarish noto‘g‘ri. Garchi ω 1 > ω 2 bo‘lsa ham guruh markazi atrofida joylashgan o‘lchamlar birinchi holda ikkinchidagidan ancha ko‘p (d 1 < d 2 ). Bundan tashqari, o‘rtakvadratli og‘ish amaliy chiziqdan taqsimot qonuniga o‘tishda kerak bo‘ladi. Amaliy chiziq- 11- r a s m. Ishlov aniqligini ω va d bo‘yicha baholash. 12- r a s m. Normal taqsimotning nazariy chizig‘i. lar tekis bo‘lmaydi, ulardan umumiy qonuniyat chiqarish qiyin. Shuning uchun amaliy chiz iq o‘ziga o‘xshash nazariy chiziq bilan almashtiriladi. U matematik ko‘rinishda qat’iy ifodalanadi va muayyan taqsimot qonunini bildiradi. Nazariy chiziq tenglamasi y=f(x)da chetlanish argument bo‘lib xizmat qiladi, uning funksiyasi « y » esa shu og‘ishning ehtimolligini bildiradi. Amaliy chiziqni nazariy chiziq bilan taqqoslash qulay bo‘lishi uchun ularning ikkovi ham bir xil masshtabda va bir koordinata tizimida chiziladi. Chiziq qamrab olgan yuzaning hammasi 1,0 (ya’ni 100% detal)ga teng. Og‘ishning qaysidir oralig‘iga to‘g‘ri keladigan yuza oraliqqa to‘g‘ri keladigan nisbiy takrorlanishini (amaliy chiziqdan taqsimot qonuniga o‘tishdagi ehtimolligini) bildiradi. O‘rta kvadratli og‘ish — s normal taqsimot (Gauss qonuni yoki chizig‘i) chizig‘i shaklini aniqlaydigan yagona ko‘rsatkichdir. Bu qonunga ba’zan amaliy chiziqlar yaqin keladi (12-rasm) . Uning tenglamasi guruh markazidan boshlangan koordinata tiz imiga asoslanadi va quyidagicha ifodalanadi: x y = e B u y e r d a: e — natural logarifm asosi. Chiziq absissa o‘qiga asimptotik tarzda yaqinlashadi. Uning ikkita egilish nuqtasi bo‘lib, ular guruh markazidan +s va -s masofada joylashadi. Bunday taqsimot qonunida detallar to‘pining 25% x= ± 0,3s, 50% x= ± 0,7s, 75% x= ± 1,1s va 99,73% x= ± 3s oralig‘iga to‘g‘ri keladi. Yoyilish maydoni ± 0,3s oraliqda joylashadi deb hisoblagan holda (chunki xatolik bor-yo‘g‘i 0,27% bo‘ladi), w = Õ max - Õ min = 6s qabul qilinadi. Qonunning alohida bo‘laklariga (oraliqlariga) mos keladigan integral hisoblari, odatda, maxsus jadvallarda beriladi. Agar taqsimot chizig‘i takrorlanish nol bo‘lgan nuqtadan boshlanadigan koordinat tizimiga joylashtirilsa, unda o‘lchamlar taqsimoti chizig‘ini bildiradi. Koordinat boshi X o‘r qiymatga qo‘yilsa, absissa qiymatlari ishlov xatosini ko‘rsatadi, o‘lchamlarning taqsimot qonuni esa to‘plam detallarga ishlov berish xatosining taqsimot qonunini bildiradi. Taqsimot xususiyatini bilgan holda bajarilayotgan amalning aniqligini tadqiq etishni osonlashtirish mumkin. Ishlov berilgan detallar uchun s ni hisoblab, amaliy chiziqni chizmay turib ham yoyilish maydoni qiymatini hisoblash mumkin: w=6s. Bu usul ishlov aniqligi qanday bo‘lishini bilish bilan bog‘liq turli masalalarni yechishni osonlashtiradi. Masalan, o‘lchamning berilgan aniqligini ta’minlash uchun muayyan bir ishlov usulini qo‘llash imkoniyatini aniqlash; asbobni berilgan o‘lchamga moslab o‘rnatishdagi ruxsat etilgan xatoni aniqlash va shu kabilar. Normal taqsimot chizig‘ining bo‘laklari uchun avvaldan hisoblab qo‘yilgan (maxsus jadvallar) integrallar qiymati yordamida nuqsonli detallarning ehtimoliy ulushini aniqlash mumkin. Muayyan ishlov usuli zaruriy aniqlikni ta’minlamasa, aniqlikni tahlil etish bo‘yicha boshqa masalalarni yechishda shunday qilinadi. Ishlov aniqligini taqsimot chizig‘i yordamida tadqiq etib, ishlovning turli usullari yordamida olish mumkin bo‘lgan aniqlik me’yorlarini (yoyilish maydoni ω =6s) tuzish mumkin. Ishlov aniqligi analitik hisoblar bilan aniqlab bo‘lmaydigan ishlab chiqarish xatolariga bog‘liq bo‘lgan hollarda bunday me’yorlarning ahamiyati katta. Muhim musbat kattalik (MMK)larning taqsimot qonuni. Bunday kattaliklar bilan mashinasozlik sanoati mahsulotining sifatiga baho beriladi. Ularga urish (áèåíèå), markazlarning mos kelmasligi (ýêñãåíòðèñèòåò), noparallellik, qiyalik (noperpendikulyarlik) va shu kabi ko‘rsatkichlar kiradi hamda mahsulot shaklining xatosini ifodalaydi. Bu kattaliklar uchun faqat eng yuqori qiymat ko‘rsatiladi, chunki uning kamayishi mahsulot sifatining oshganini bildiradi. MMKning taqsimlanishi normal taqsimot qonuniga bo‘ysunmaydi. Bu 13- r a s m. Muhim musbat hol ishlab chiqarish jarayonlari kattaliklarning taqsimlanishi. MMKsi nolga yaqin yoki teng bo‘lgan, aniq o‘lchamlarga erishishga qaratilgani bilan izohlanadi. MMKning taqsimlanish chizig‘ida o‘ng tomonlama nosimmetriyalik ko‘zga tashlanib turadi (13-rasm) va bu statistik tajribalarda tasdiqlangan. 13-rasmda MMKlarning taqsimlanish chiziqlaridan bir guruhi ko‘rsatilgan bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos ko‘rsatkichlar (yoyilish w va nisbiy takrorlan ish — Y)ga ega. Chiziqlardan ko‘rinishicha, MMKlar qaysidir bir raqamlarga ega bo‘lganda (1-chiziq) normal taqsimotning yarmisini aks ettira olar ekan. Chiziq w ning musbat yo‘nalishi bo‘ylab siljiganda yoyilish kamayadi. Ular Maksvell qonuniga mos keladi. Chiziq w o‘qi bo‘ylab yana ham siljiganda simmetriklasha borib, shakli bo‘yicha normal taqsimotga yaqinlashib qoladi (4- chiziq), undan narida esa nosimmetriyalik yana ko‘payadi. Amaliy taqsimot chizig‘i ma’lum uslub bilan, o‘lchashlar natijasiga qarab chiziladi. Nazariy taqsimot chizig‘i esa amaliy chiziqning ko‘rinishiga qarab faraz qilinadi va bu taxmin nechog‘lik to‘g‘ri ekani aniqlanadi. Bu chiziqlarga qarab tadqiq etilayotgan jarayonning aniqligi tekshiriladi. Unga qo‘shimcha ravishda nuqsonlarning foizlarda o‘lchanadigan ehtimoliy va amaliy qiymati olinadi. Nuqtali diagramma usuli texnologik jarayonlarni statistik sozlash (boshqarish)ga qaratilgan. Bu usulda zagotovkalar to‘piga ishlov berish natijalari grafik ko‘rinish bilan tasvirlanadi. Absissa o‘qi bo‘yicha ishlanayotgan zagotovka (yoki zagotovkalar to‘pi)ning tartib raqami, ordinata o‘qi bo‘ylab ularni o‘lchash natijasi qo‘yib chiqiladi, so‘ng koordinatlar kesishgan nuqta belgilanadi. Shunda nuqtali diagramma hosil bo‘ladi. 14,a-rasmda aks ettirilgan nuqtali diagrammaning har bir to‘pida to‘rttadan detal bor. Nuqtalarning sochilib yotishi o‘lchamning vertikal bo‘yicha yoyilishini ko‘rsatadi. 14,b- rasmda bitta vertikaldagi har qaysi to‘p (to‘rt) nuqta o‘rnini bosadigan bitta nuqta ko‘rsatilgan va u o‘lchamning o‘rta arifmetik qiymatiga to‘g‘ri keladi. To‘p-to‘p o‘rta o‘lchamlarning yoyilishi alohida o‘lchamlarnikiga qaraganda kamroq bo‘ladi. Agar hamma to‘plam detallardagi o‘lchamning taqsimlanishi Gauss qonuniga Smena davomida nazorat qilish vaqti mos kelsa va o‘rta kvadratli og‘ishi s bo‘lsa, o‘lchamlarn ing o‘rtacha qiymati ham o‘sha qonun bo‘yicha taqsimlana di, o‘rta kvadratli og‘ishi s/ √ m ga teng bo‘ladi. Bu yerda «m» — to‘plamdagi detallar soni. 14,b diagrammada ustunlik qiluvchi omil — asbob yeyilishining ta’siri va stanokni 14- r a s m. Nuqtali diagramma: sozlash hisobiga o‘lchamning a) differensial (turli); b) yiriklashgan. o‘zgarishi yaqqol ko‘rinib turibdi. Nuqtali diagramma usulining xususiyati shundaki, ishlab chiqarish jarayoni nazorat qilinadi: to ‘ g ‘ ri yo ‘ nalishdan og ‘ ish aniqlanadi va uni bartaraf qilish chorasi ko ‘ riladi. Mahsulot yalpi ishlab chiqarilayotgan oqimdan har 1—2 soat oraliqda, jaray onning barqarorligiga qarab shu paytda ishlangan zagotovkalardan 3—10 tadan ajratib olinadi va hammabop o‘lchov asbobi bilan o‘lchanadi. Natijalar ishlab chiqiladi va 14, b-diagrammada ko‘rsatilganidek nuqtalar qo‘yib chiqiladi. Diagrammada ikki juft to‘g‘ri chiziq ham ko‘rsatiladi: biri joizlik (äîïóñê) maydonini chegaralovchi T yuq va T q , ikkinchisi o‘rta o‘lchamlar to‘pining yoyilish maydonini ko‘rsatadigan R yuq va R q (bu yerda yuq — yuqori, q — quyi so‘zlarini bildiradi). Ular nazorat chizig‘i deyiladi. Sozlash chegaralarining hisobi GOST 15893-77 ga binoan bajariladi. Sinovdagi alohida to‘plamlarga tegishli nuqtalar R yuq va R q chiziqlari orasidagi maydonga to‘g‘ri kelishi kerak. Agar nuqta nazorat chizig‘iga yaqinlashib qolsa, demak stanokni sozlab olish payti yetibdi. 14,b-rasmda ko‘rsatilishicha, stanok birmuncha kechroq sozlangan: A 1 , A 2 , A 3 nuqtalarida bajarilmay B 1 , B 2 , B 3 nuqtalarda bajarilgan. Nazorat diagrammasida o‘lchamlarning o‘rta qiymatlari guruhidan boshqa ko‘rsatkichlarni, masalan, yoyilish maydoni qiymatini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qiymatni har bir to‘plam uchun tadqiq etilayotgan o‘lchamning eng chekka qiymatlari orqali topsa bo‘ladi. Tadqiq etilayotgan o‘lchamni avtomat tarzda o‘lchab, kompyuterga uzatadigan texnika vositalaridan foydalanib yuqorida aytilgan statistik nazoratni avtomatlashtirish mumkin. 4. Asboblarni ishlov o‘lchamiga sozlash usullari Metall kesuvchi stanoklarda ishlov aniqligini ta’minlashning quyidagi usullari mavjud: 1) Ora-chora o‘lchash va tajriba uchun kesish (ïðîìåðü è ïðîáíûåïðîõîäû); 2) O‘lchov asboblari va moslamalari yordamida stanokni xomaki sozlash;3) Asbob (stanok)ni avtomat tarzda nazorat qilish va sozlash. Birinchi usulda kesuvchi asbob zagotovka ustidan bir marta o‘tgandan so‘ng ishchi asbobni o‘lchamga moslaydi, zagotovkaning kichkinagina qismiga ishlov beradi, hosil bo‘lgan o‘lchamni hammabop asbob bilan o‘lchaydi, keskich holatini sozlaydi va hamma yuzaga ishlov beradi. Katta aniqlik talab qilinadigan ishlarda keskich bilan sinov tarzda bir necha marta o‘tgandan so‘ng uni o‘lchamga sozlaydi. Har o‘tishdan keyin xatoni to‘g‘rilab va o‘tish miqdorini ko‘paytirib yuqori aniqlikni ta’minlash mumkin. Bu usul yakka tartibli va kam guruhli ishlab chiqar ishda qo‘llanadi. Ikkinchi usul ishlov aniqligining xomaki hisob-kitobi asosida asbob va moslamani nuqsonsiz ishlaydigan qilib o‘rnatish imkonini beradi. Biroq bunda stanokni sozlab olish uchun tez-tez to‘xtatish zarur. Shunday bo‘lsa ham ushbu usul katta guruhli va yalpi ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Uchinchi usul berilgan aniqlikka avtomat tarzda erishishni ko‘zda tutadi. Stanokni sozlayotganda unga o‘lchovchi va sozlovchi qurilmalar (àâòî- ïîäíàëàä÷èê) o‘rnatib qo‘yiladi. Ular zagotovka holatini avtomat tarzda nazorat qilib boradi va o‘lchamlar avvaldan belgilangan chegaradan chiqib ketsa, keskich (stanok) jarayonni to‘xtatmagan holda sozlab qo‘yadi. Keyingi paytda avtomat tarzda ishlov berish moslamalari va qurilmalari qatoriga kompyuterlar ham qo‘shildiki, ular ishlov aniqligini keskin ko‘tarish imkonini berayapti. Kesuvchi asbobni stanok ishlamayotgan paytda sozlash ishlovning yuqori darajadagi aniqligini ta’minlay olmaydi, chunki stanok ishlab ketgach turli kuchlar ta’sirida SMADning elastik tizimida shakl o ‘ zgarishi ro ‘ y beradi va butkul tizimning harorat muhiti o ‘ zgaradi. Natijada, kutilgan o‘lchamlarga erishib bo‘lmaydi. Bu usulni qo‘llaganda tajriba uchun bitta zagotovkaga ishlov berib, stanokni, asbobni sozlab olish zarurati tug‘iladi va bu birinchi zagotovkaning ishdan chiqib qolishi ehtimoldan xoli emas. Stanok va kesuvchi asbobni kerakli o‘lchamga sozlash yoyilish maydonining o‘rtasini ruxsat etilgan xatolik o‘rtasi bilan ustma-ust tushirish demakdir. Asbobni siljitib yoki uning tayanchlarini o‘zgartirib muttasil ro‘y berib turadigan xatolarni tuzatib yuborish mumkin. Tajriba uchun olingan bitta zagotovkaning ishloviga qarab, agar u joizlik chegarasida bo‘lsa ham, sozlovni o‘z holiga tashlab qo‘yish kerak emas, chunki o‘lchamlar eng noqulay holatlarda ham joizlik chegarasida bo‘lib qolishi mumkin. Ammo keyingi zagotovkalar sinovdagidan kichik yoki katta bo‘lib qolishi mumkin. Sinov zagotovkalarini ko‘paytirish sozlovning aniqligini oshiradi, lekin ko‘p zagotovka isrof bo‘lib ketadi. O‘lcham joizligining yoyilish maydoni qiymatiga nisbati — d / 6s ifodasini aniqlik zaxirasi koeffitsienti ( Y ) deb qabul qilaylik. U birga teng bo‘lganda (ya’ni d / 6s ) nuqsonsiz ishlash ehtimoli nolga teng. Bu holatda nuqsonsiz ishni faqat bir vaziyat — taqsimot chizig‘i joizlik maydoniga nisbatan ideal simmetrik bo‘lgandagina ta’minlash mumkin. Buning uchun asbobni sozlashdagi xatolik nolga teng bo‘lishi kerak. Amalda unga erishib bo‘lmaydi. Y > 1 ( d / 6s ) bo‘lganda nuqsonsiz ishlash ehtimoli bor. Bu ehtimollik Y ning qiymati va sinovga olingan zagotovkalar soniga bog‘liq. O‘z-o‘zidan ayonki, Y qanchalik katta bo‘lsa, stanokni nuqsonsiz ishga sozlash shuncha oson. Sinov zagotovkalar sonini 2—8 ta oraliqda olish tavsiya etiladi. Uni ko‘paytirishdan foyda yo‘q. 5. Ishlovning umumiy xatosi Kesib ishlashda texnologik jarayonga turli omillar ta’sir etadi, natijada bajarilayotgan o‘lcham qandaydir yoyilish maydoniga ega bo‘ladi, ana shunga umumiy xatolik deyiladi. Ishlov xatolarini jamlash yoki jamlamaslik ayrim xatolarning xususiyatiga (muntazam yoki tasodifiy) bog‘liq. Muntazam xatolar o ‘ zlarining belgisiga (musbat yoki manfiy) ko ‘ ra algebraik tarzda jamlanadi. Masalan, keskichning yeyilishi bilan ish jarayonida qizib ketganidan shakl o‘zgarishini taqqoslash mumkin. Bu xatoliklar bir-birining o‘rnini to‘ldirib ketishi mumkin. Muntazam va tasodifiy xatolar bir xil ishorali bo‘lganda arifmetik tarzda jamlanadi. Erkin tasodifiy xatolar normal taqsimot qonuniga bo‘ysunadi va kvadrat ildiz qoidasiga binoan jamlanadi: D = B u y e r d a: D — umumiy xatolik; D 1 , D 2 , ... D m — ayrim xatolar. Agar ayrim xatolar simmetrik taqsimot qonuniga bo‘ysunsa, umumiy xato quyidagicha hisoblanadi: D = √ (k 1 D 1 ) 2 + (k 2 D 2 ) 2 ... + (k m D m ) 2 B u y e r d a: k 1 , k 2 , ...k m — ayrim xatolarning taqsimot qonuniga bog‘liq bo‘lgan koeffitsienti. Agar hamma xatolar bitta taqsimot qonuniga bo‘ysunsa, k 1 = k 2 = k 3 =...= k n bo‘ladi. Demak: 2 2 2 D = D + D +...+D 1 2 m Normal taqsimotda k=1. Normal qonundan og‘ish «k» ning qiymatini 1,0— 1,73 oralig‘ida o‘zgartiradi. Sozlangan stanoklarda ishlangan detallarning aniqligini tahlil qilishda k=1,2 bo‘ladi. √ D + D +...+ D 2 1 2 m2 2 6. Ishlov aniqligining iqtisodiy samarasi Iqtisodiy jihatdan samarali aniqlik detal bajaradigan vazifalardan kelib chiqadi. Ishlov aniqligini oshirish mashinaning ishonchliligini va xizmat muddatini ko‘paytiradi, biroq ishni qiyinlashtirib yuboradi, xarajatlarni ko‘paytiradi, qimmatbaho jihozlarni va yuqori malakali ish kuchini talab qiladi. Berilgan aniqlikka turli texnologik usullar va shularga yarasha iqtisodiy samaradorlik bilan erishish mumkin. Masalan, yuqori malakali tokar qirayotganda 6 kvalitet aniqlikni ta’minlashi mumkin. Xuddi shu ishni kamroq mehnat va xarajat qilib, silliqlash yo‘li bilan bajarish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiy samarali aniqlik, avvaldan sozlab qo‘yilgan stanok yordamida yakunlovchi tokarlik ishlovi berganda 7—8 kvalitet, silliqlaganda — 6 kvalitet atrofida bo‘ladi. Nafis silliqlash, ishqalash va boshqa yakunlovchi usullar bilan 4—5 kvalitet aniqlikka erishish mumkin. Ishlovning har bir usuli uchun iqtisodiy samarador aniqlik nuqtasi texnologik jihatdan erishish mumkin bo‘lgan eng yuqori aniqlikdan quyiroqda yotadi. Odatda, eng yuqori aniqlik qimmatga tushadi. Turli usullar bilan ishlov berishga tegishli iqtisodiy samarador aniqlikning o‘rtacha qiymatlari maxsus ma’lumotnomalarda berilgan. Bu aniqlik darajasi texnikaning rivoji bilan birga o‘sib boradi. Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

Похожие

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish
Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari
Kesib ishlov berish moslamalari
Kesib ishlov berish uchun qo‘yim
Mashinasozlikda aniqlik