Transport vositalarining elektr manbalari - Машиностроение - Рефераты

Transport vositalarining elektr manbalari

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

1070.5 KB

Transport vositalarining elektr manbalari Reja: 1. Transport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimlari fanining rivoji va istiqboli 2. Akkumulyator batareyasining tuzilishi va konstruktsiyasining o`ziga xos tomonlari 3. Ishqorli akkumulyatorlar batareyasi 4. Generator qurilmalari. 5. Kuchlanish rostlagichlari. 6. Yarim o`tkazgichlarning xossalari 7. Kontakt-tranzistor rele-rostlagichlarning ishlash printsipi

Transport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimlari fanining rivoji va istiqboli Yurtboshimiz aytganidek bugungi kunda har qanday mamlakatning jahon bozorida raqobatbardoshligi nafaqat tabiiy resurslarning mavjudligiga, balki, birinchi navbatda, zamonaviy, muntazam yangilanib turgan texnologiyalarni o`zlashtirishga qodir yuksak bilimli va intizomli ishchi kuchini muntazam tayyorlashga bog`liqdir. Bunday ishchi kuchisiz iqtisodiyotning yuqori texnologiyalarga asoslangan zamonaviy tuzilmasini shakllantiradigan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etib bo`lmaydi. Avtombilsozlikni rivojlanishi istiqbollari transport vositalarini elektr jihozlari va elektron tizimlarini keng ko`lamda ishlatilishi bilan bevosita bog`liqdir Hozirgi zamonaviytransport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimini ishchi jarayonlarini yuqori darajadagi eng zamonaviy elektr va elektron jihozlari bilan ta`minlash, harakat xavfsizligini va haydovchi ish sharoitini yaxshilash tadbirlarini ta`minlovchi murakkab tizim bo`lib, transport vositalarini samarali ishlatish darajasi ko`p jihatdan ayni elektr jihozlari va elektron tizimlarining ishonchliligiga bog`liq bo`ladi. Fanning maqsadi-zamonaviy texnik talablar asosida talabalarga transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari tuzilishi, konstruktsiyasi va nazariyasi bo`yicha puxta bilim berishdan iboratdir. Mamlakatimizda chiqarilayotgan va avtokorxonalarda keng tarqalgan chet el transport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimlarini tuzilishi, ishlish printsipi, turlari, konstruktsiyasi, elektron boshqaruv blogiga ega bo`lgan ichki yonuv dvigatellarva avtomatlashgan transmissiyani tuzilishi, vazifasi hamda nazariy asoslari to`g`risida umumiy tushunchalarni o`rganish ko`zda tutilgan. Fanni o`rganish natijasida talaba quyidagilarni bilishi lozim: - transport vositalarining elektr jihozlari va elektron tizimlarini tuzilishini o`rganish; - transport vositalarinida ishlatiladigan elektr jihozlarining turlari, rusumlari, ularning indeksatsiyalash va asosiy texnik ko`rsatkichlari;

- elektr va elektron jihozlari mexanizmlari va tizimlarini o`rganish; - ixtisoslashtirilgan transport vositalaridagi elektr jihozlari; - transport vositalarini yoqilgi tejamkorligini elektron boshqarish xususiyatlari; Mamlakatimizda avtomobil sanoatini rivojlanishi bilan bir qatorda ularga kafolatli texnik xizmat ko`rsatish, ularni ehtiyot qismlar hamda transport vositalarini elektr va elektron jihozlari materiallari bilan ta`minlashda birqator muammolar mavjud bo`lib, bu muammolarni yechimini topish zamonaviy bilim va malakalarni talab etmoqda. Mavjud muammolarni rivojlangan mamlakatlar tajribalari, fan va texnikaning eng ohirgi yutuqlaridan foydalangan holda mamlakatimizdagi ilg`or tajribalar bilan uyg`unlashgan tarzda hal etilishi лозим . Buning uchun mamlakatimizdagi mavjud transport vositalarini elektr va elektron jihozlarini zamonaviy talablar asosida jihozlash, eng zamonaviy elektr va elektron tizimlarini joriy etishni kengaytirish, ichki yonuv dvigatellarida elektron boshqarishni o`rganish, yangi turdagi elektr va elektron tizimlari ishlarini o`rganishni amalga oshirish lozim. Ushbu o`quv qo`llanmada yuqoridagi qonun va farmonlar talablari, Davlat ta`lim standarti, o`quv rejasi talablari asosida ishlab chiqilgan: - zamonaviy transport vositalarini elektr jihozlari va elektron tizimlarini tuzilishi, ishlash printsipi, turlarini o`rganish; - transport vositalarini elektr jihozlari va elektron tizimlarini puxtaligini o`rganish; - transport vositalarini elektr bilan ta`minlash tizimi ishini o`rganish; - transport vositalarining akkumulyator batareyalarini vazifasi va turlari hamda avtomobil turiga qarab qo`llash; - transport vositalarini generator qurilmalari ishini o`rganish; - transport vositalarini kuchlanish rostlagichlarini tuzilishi va ishlash printsipini o`rganish; - transport vositalarini dvigatellarni ishga tushirish tizimini o`rganish; - transport vositalarini ishga tushirishni yengillashtirish tizimini tuzilishini o`rganish; - transport vositalarini o`t oldirish tizimiga qo`yiladigan umumiy talablarni bilish;

- o`t oldirish svechasiga qo`yiladigan talablari ishini o`rganish; - transport vositalari dvigatelida yonilg`i uzatilishini elektron boshqarishni o`rganish; - dizellarni elektron boshqarish tizimini ishini o `rganish; - ichki yonuv dvigatellaridan chiqadigan zaharli moddalar hisobiga atrof-muhitni ifloslanishini kamaytirish; - havoni kondensatsiyalash tizimlarini avtomobillarda qo`llanishi; - shassining elektr tizimlari avtomobillarga tanlash; - transport vositalarini avtomatlashgan transmissiyasini tuzilishi va ishlashini o`rganish; - transport vositalarini yoritish va signalizatsiya tizimlari qo`llash; - informatsion-diagnostik tizimini transport vositalarida qo`llash; - harorat, bosim, sarf, tezlik va sathni nazorat qiluvchi asboblar ishini o`rganish va qo`llash; - transport vositalarini nazorat bort tizimlari ishini o`rganish; - transport vositalarini yordamchi elektr jihozlar ishi va o`rnatilishini o`rganish; - zamonaviy elektrik avtomobillar (elektromobillar) tuzilishini o`rganish; - transport vositalarini elektr jihozlari va elektron tizimlarini atrof-muhitga ta`sirini kamaytirish muamolari; - gibrid transport vositalarida qo`llaniladigan yonilg`i turlarini qo`llash; - ta`lim jarayonida talabalarda ijodiy tashabbuskorlikni, ratsionalizatorlik va ixtirochilikni rivojlantirish; Avtomobillarning elektr jihozlari asboblari vazifasiga qarab elektr energiya (elektr toki) manbalari gruppasiga va iste’molchilar gruppasiga bo`linadi. Elektr toki manbalari, elektr energiyasini boshqa turdagi energiyadan ya`niy mexanikaviy yoki kimyoviy energiyani aylantirish yo`li bilan hosil qiladi. Iste`molchilar qabul qilgan energiyani o`z navbatida yorug`lik, mexanikaviy, issiqlik energiyasiga aylantirib beradi. Avtomobillarda asosan generatorlar, akkumulyatorlar batareyasi, elektr energiya manbalari sifatida foydalaniladi. Generator bosh manba bo`lib, unda mexanikaviy energiya elektr energiyaga aylanadi, akkumulyator

batareyalarida esa kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Ilgari ishlab chiqarilgan mashinalarga ko`pincha doimiy tok hosil qiluvchi generatorlar o`rnatilgan bo`lsa, keyingi vaqtda o`zgaruvchan elektr toki hosil qiluvchi generatorlar keng tarqaldi. Avtomobillarni elektr jixozlari 8-ta gruppaga bo`lingan. 1-gruppa. Elektr ta`minot tizimi; Generator, kuchlanish rostlagichi, akkumlyator batareyasi. 2-gruppa . IYoDni ishga tushirish tizimi; akkumlyator batareyasi, startyor, dvigatelni ishga tushirishni yengillatuvchi moslama. 3-gruppa. O`t oldirish tizimi; Tok manbai akkumlyator batareyasi, generator, yondirish g`altagi, uzgich-taqsimlagich, tranzistorli komutator, shamlar (svechalar). 4-gruppa. Nazorat-o`lchov asboblari va diagnostika tizimi; Ko`rsatkichlar, datchiklar, nazoratchilar. 5-gruppa. Yoritish va xabar berish tizimi; elektr energiyani yorug`lik energiyasiga aylantiradi (faralar, fonarlar, plafonlar, signal lampalari va boshqalar). 6- gruppa. Qulaylik yaratuvchi asboblar tizimi; (oynatozalagichlar, isitkich elektr dvigatellari, konditsioner, oyna ko`rargich va hokozo)

7-gruppa. Dvigatel va transmissiyani avtomatik boshqarish tizimi; yonilg`ini elektron boshqarish, (uzatmalar kutisini avtomatik boshkarish, EBB, ishga tushirish isitgichlari va boshqalar). 8-gruppa. O`tkazgich va kommutatsiya jihozlari. Elektr jihozlari havo kuchli changlanganda, doimiy vibratsiya, atrof muhit harorati keskin (- 50...+ 60) ga o`zgarganda, havoning namligi yuqori bo`lganda og`ir sharoitda ishlagani uchun elektr asbob va agregatlarining normal ish sharoiti buziladi. SHuning uchun hozirgi vaqtda sanoatimiz puxta elektr jihozlarini ishlab chiqarmoqda, elektr jihozlarining tavsifnomasi yaxshilangan, yaxshi izolyatsiya materiallari va antikorrozion qoplamalar qshllangan, elektr asboblarining yangi xillari yaratilmoqda. Lekin avtomobillarni ishlatish tajribasi shuni ko`rsatadiki, uchraydigan nuqsonlarning 30-35% elektr jihozlariga to`g`ri kemoqda. Akkumulyator batareyasining tuzilishi va konstruktsiyasining o`ziga xos tomonlari Transport vositalarining elektr jihozlari tizimida akkumulyatorlar batareyasi keng qo`llaniladi. Uning elektr energiyasidan dvigatelni yurgizib yuborishda, o`t oldirish tizimida hamda tirsakli valning aylanishlar soni kichik bo`lganda yoki dvigatel ishlamay turganda boshqa iste`molchilarni tok bilan ta`minlashda foydalaniladi. Ichki yonuv dvigatellarini elektr tok yordamida yurgizib yuborish tizimlari bir necha yuz amperga yetadigan katta tok bilan ishlaydi. Bunday tok starter tipidpgi maxsus akkumulyatorlardan olinadi. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasidan transport vositalarining elektr jihozlarida foydalaniladi. Ular startyor akkumulyatorlar batareyasi tipiga taluqlidir, chunki qisqa vaqt ichida (5-10s) katta tok (200-5600A) bera oladi va bunda ularning texnikaviy holati o`zgarmaydi. Akkumulyatorlar batareyasiga qo`yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat: gabarit o`lchamlari kichik, massasi kam, mustahkam, uzoq muddatga

chidamli, ishonchli, sig`imi katta, tayyorlash arzon bulishi kerak. Transport vositalarida quydagi tuzilishdagi qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar keng tarqalgan 1 - rasm. 2.1 - rasm. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasini tuzilishi. 1 - bak tubidagi chiqiq qovrg`a; 2 - separator; 3 - manfiy qutb plastinasi; 4 -musbat qutib plastinasi; 5 - qutblishtirp; 6 - qobiq; 7- qo`qoq; 8 - elektrolit quyish qo`рqog`i; 9 - musbat qutbli chiqish; 10 - ko`prikcha peremichka; 11 - manfiy qutbli chiqish. Respublikamizda ishlab chiqarilgan qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasi yuqoridagi barcha talablarga javob beradi. U tuzilishi bir xil bo`lgan uchta yoki oltita akkumulyatordan iborat. Har bir akkumulyator bankasida musbat va manfiy ish plastinalarga ega. Bunday plastinaning har biri qo`rg`oshin bilan surma qotishmasidan quyib yasalgan panjaradan iborat. Akkumulyator plastinalari 94% qo`rg`oshin, 6% surmadan iborat qotishmadan panjara ko`rinishda quyib tayyorlanadi. Musbat plastinalar panjaralari mishyak qo`shilgan (0,1 - 0,2%) qotishmadan tayyorlanadi. Surma va mishyak plastinalarning mexanikaviy mustahkamligini oshiradi, ularning zanglashini kamaytiradi va quyuv sifatini oshiradi. Panjara yetarli darajada qattiq bo`lishi va quyish jarayonida qotishma qolipni yaxshi to`ldirish uchun surma ishlatiladi. Panjaraning ko`zlari juda dag`al aktiv massa bilan to`ldiriladi. Panjara oralari musbat plastinalar uchun qo`rg`oshinli surkav va glat, manfiylari uchun esa qo`rg`oshin kukunidan tayyorlangan pasta bilan to`ldiriladi. Kukunsimon moddalarning tarkibidan qat`i nazar pastani tayyorlash uchun sulfat kislotaning suvdagi eritmasi ishlatiladi. Bu plastinalarning ish maydonini

kattalashtiradi, demak akkumulyator sig`imini oshiradi. Manfiy plastinalar uchun sulfat kislotada eritilgan qo`rg`oshin kukunidan, musbat plastinalar uchun esa qo`rg`oshinli surik Pb 3 O 4 va qo`rg`oshin (II)-oksid PbO dan foydalaniladi. “Surkash”, quritish va kichik tok bilan zaryadlangan so`ng musbat plastinalar aktiv massasi qo`rg`oshin peroksidga, manfiy plastinalar aktiv massasi esa teshik-teshik qo`rg`oshinga aylanadi. Musbat plastinalar manfiy plastinalardan birmuncha qalinroq qilib yasaladi, chunki ularning pishiqligi zaryadlash vaqtida kuchliroq oksidlanishi natijasida kamayadi. Manfiy va musbat plastinalar yarim bloklar deb ataluvchi gruppalarga ko`prikchalar yordamida birikadi. Musbat plastinalar manfiy plastinalar orasida bo`lishi uchun manfiy plastinalar bitta ortiq qo`yiladi. Bu bilan chetdagi musbat plastinalar qiyshayishining oldi olinadi. Beshtadan to`qqiztagacha musbat plastinalari bor akkumulyatorlar ko`proq tarqalgan. Plastinalar orasiga izolyatorlar joylashtiriladi. Bular akkumulyatorlarda separatorlar deb yuritiladi. Ular miplast (mikro g`ovakli plastmassa), mipor (mikro g`ovakli ebonit), shishakigiz yoki shishakigizning yuqoridagi materiallar bilan qo`shilmasidan tayyorlangan. Separatorlarda musbat plastinalar yuzalariga tegib turgan chiqiqlar bo`lib, ular plastina yuzasini elektrolitga yaxshi tegib turishini ta`minlaydi. Yarim blok ko`prikchasiga akkumulyator qopqog`idan tashqariga chiqarilgan qutbli shtir ulangan. U qo`rg`oshin vtulkasi teshigidan o`tgan bo`lib, vtulka akkumulyatorlar qopqog`iga rezba yordamida birikadi. Akkumulyatorlar plastmassa yoki ebonit bakga joylashtirilgan. Plastmassa bak ichiga viniplast yoki polixlorvinildan qilingan kislota bardosh qistirmalar qo`yiladi. Bak tubidagi chiqiqlar tokilgan aktiv massasini to`plash uchun kataklar hosil qiladi. Plastinalarni shikastlanishdan saqlash uchun har bir akkumulyatorining yuqorisiga viniplastdan qilingan saqlash to`siqchasi qo`yiladi. Qopqoq ebonit yoki plastmassadan yasalgan. Unda qutbli shtirlar uchun tishiklar va elektrolit quyish teshigi (rezbali) bo`lib, bu teshikka shamollatish kanalili tiqin

burab qo`yilgan. qopqoq bilan bak devorchalari orasidagi tirqish zich berkilishi uchun uning orasiga kislota bardosh mastika quyilgan. Akkumulyatorlar batareyada qo`rg`oshin peremichkalar bilan ketma-ket ulangan. CHetki akkumulyatorlardagi bo`sh qolgan qutbli shtirlar batareyaning “+” va “-” belgilar qo`yilgan qutbli chiqishlarini hosil qiladi. Batareyaning musbat chiqishi manfiy chiqishga nisbatan yo`g`onroqdir, chunki u ishlayotganda tezroq oksidlanadi (musbat chiqishning diametri 17,5+0,25mm, manfiy chiqishning diametri 16+0,25 mm). Qutbli chiqishlarga simlarning qismlari mahkamlanadi. Peremichkalarga batareya markasi qo`yilgan. Masalan, 6-ST-45-PMZ yoki 3-TST-150-EMS marka quyidagilarni bildiradi: 6 yoki 3 raqamlari batareyalardagi akkumulyatorlar sonini va demak, uning qismlardagi nominal kuchlanishni (birinchi holatda 12V ikkinchi holatda 6V, ya`ni akkumulyatorlar sonini 2Vga ko`paytirish kerak); akkumulyatorlar sonidan keyingi T harfi “og`ir” degan so`zni bildiradi. Bunday batareyalar o`zining pishiqligi bilan ajralib turadi, ulardan traktor va kombaynlarda foydalaniladi; ST startyor tipidagi batareya; 45 va 150 sig`imi (A.soatda); P va E batareya baki qanday materialdan yasalganini bildiradi (mos ravishda plastmassa yoki ebonit); M yoki MS separatorlar qanday materialdan yasalganini (miplast yoki shisha kigizli miplast, R mipor yoki rezina); Z batareya quruq zaryadlanganligini bildiradi; bunday batareyalar quruq separatorlari bor zaryadlangan plastinalardan yig`iladi.

Akkumulyatorlar batareyasini turlari. Akkumulyator elektr o`tkazmaydigan materialdan yasalgan bakga joylashtirilgan ikkita qo`rg`oshin plastinadan tuzilgan. Bakka elektrolit quyilgan bo`lib, u sulfat kislotaning distillangan suvdagi eritmasidan iborat. Plastinalar elektrolitda oksidlana boshlaydi va uning yuzasida qo`rg`oshin oksidi PbO hosil bo`ladi. Agar bunday akkumulyator o`zgarmas tok generatoriga ulansa, unda sulfat kislota H 2 SO 4 tok ta`sirida vodorod H 2 ga va kislota qoldig`i SO 4 ga ajraladi. Vodorodning musbat ionlari (kationlar) katodga, ya`ni generatorning manfiy cho`tkasiga ulangan plastinaga tomon harakatlana boshlaydi. Bunda vodorod qo`rg`oshin oksidning kislorodi bilan birikib, sof qo`rg`oshin va suv hosil bo`ladi: PbO+H 2 =Pb+H 2 O. Plastina yuzasi yumshoq qilinadi yoki unda kovakli qo`rg`oshin hosil qilinadi. Kislota qoldig`i SO 4 anod, ya`ni generatorning musbat cho`tkasiga ulangan plastinaga tomon siljiydi. Kislota qoldig`i yo`l-yo`lakay kislorod O ga va kislota qoldig`i SO 3 ga ajraladi. Suv kislota qoldig`i bilan birikib, sulfat kislota hosil qiladi: H 2 O+SO 3 =H 2 SO 4 , kislorodning manfiy ionlari (anionlar) esa musbat plastinadagi qo`rg`oshin oksidi bilan birikib, qo`rg`oshin (IV) - oksid PbO ni hosil qiladi.

Akkumulyator plastinalarida elektr potentsiallar hosil bo`ladi. Bir vaqtda elektrolit kontsentratsiyasi ko`payadi, chunki unda sulfat kislotaning yangi molekulalari paydo bo`ladi. Bunday jarayon akkumulyatorni zaryadlash deb ataladi. Zaryadlangandan so`ng musbat plastina to`q jigar rang, manfiy plastina esa to`q kul rangga aylanadi. Agar xuddi shunday akkumulyatorni zanjirga ulansa, unda zanjirda o`zgarmas elektr toki hosil bo`ladi; akkumulyator elektr energiya iste`molchisidan manbaga aylanadi. Agar akkumulyatorga elektr energiya iste`molchilari ulansa, unda u zaryadsizlana boshlaydi. Elektr toki ta`sirida akkumulyatordagi sulfat kislota parchalanadi; oldin vodorod, so`ngra suv ajraladi; musbat plastina esa qo`rg`oshin (II)-sulfat hosil bo`ladi (PbSO 4 ). Manfiy plastinada ham shuningdek qo`rg`oshin (II)-sulfat hosil bo`ladi (Pb+SO 4 =PbSO 4 ). Plastinalar yuzasida qo`rg`oshin (II)- sulfatning paydo bo`lishi sulfatlanish deb ataladi. SHunday qilib, zaryadsazlanishda kislotaning foiz miqdori kamayadi va elektrolitdagi suv miqdori ko`payadi, ya`ni elektrolit zichligi kamayadi. qo`rg`oshin (II)-sulьfatning plastinalar yuzasiga tez chiqishi elektrolitning plastinalar bilan birikishiga to`sqinlik qiladi, bu akkumulyatorning ishlash qobiliyatini susaytiradi. Zaryadsizlanishda kimyoviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Plastinalar rangi birmuncha o`zgaradi: musbat plastina och jigar rang tusga, manfiy plastina esa och kul rang tusga kiradi. Akkumulyator elektr energiya ishlab chiqarishi uchun uni qaytadan o`zgarmas tok manbaidan zaryadlash kerak. SHunday qilib, akkumulyator bir turdagi elektr energiyani ikkinchi turdagi elektr energiyaga aylantiruvchidir. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorning harakatda bo`lmagan elektr yurituvchi kuchi (e.yu.k.) quyidagi emperik formula yordamida aniqlanadi: E 0 =0,84-+y, volt, bu yerda; y-+15°S ga keltirilgan elektrolitning zichligi, g/sm 3 . Ishlamay turgan akkumulyatorning e.yu.k. ish plastinalarining zaryadsizlanish darajasiga emas, balki elektrolit zichligiga (solishtirma og`irligiga) bog`liq. Odatda

zichlik o`zgarganda e.yu.k. 1,93 dan 2,15V gacha ortadi. Ishlatish jarayonida akkumulyator kuchlanishi e.yu.k. ga nisbatan uning ichki kuchlanish tushishi qiymatiga kamayadi. Zaryadlashda akkumulyatordagi kuchlanish uning e.yu.k. dan shuncha miqdorga ko`payadi. Akkumulyatorning ishlash qobiliyati uning sig`imiga qarab aniqlanadi. Sig’im deb akkumulyatorning yo`l qo`yiladigan kuchlanishni hisobga olgan holda zaryadsizlanish vaqtida bera oladigan elektr miqdoriga aytiladi. Sig`im amper - soatda (A soat) o`lchanadi. Agar ish plastinasining yuzasi kattalashtirilsa yoki zaryadsizlash toki kamaytirilsa (bunda elektrolit temperaturasi 15-30°S bo`lishi kerak), akkumulyator sig`imi ortadi. Elektrolit tayyorlash va akkumulyatorlar batareyasini zaryadlash. Akkumulyator uchun elektrolit sulfat kislota va distilangan suvdan tayyorlanadi. Akkumulyator uchun sulfat kislota katta shisha idishlarda zavodlardan keltiriladi. U bilan ehtiyot bo`lib ishlash kerak, chunki u juda kuydiradi. Disterlangan suv qayta haydash apparatlari distillyatorlarda tayyorlanadi. Ayrim hollarda filtrlardan o`tkazilgan qor yoki yomg`ir suvini ishlatish mumkin, (biroq qor tunuka tomdan olinmagan va metall idishga solinmagan bo`lishi shart). Juda yuqori darajadagi sof elektrolit akkumulyatorlar batareyasining uzoq muddat ishlashini ta`minlanishi esda saqlash kerak. Elektrolit tayyorlanayotgan suvga qo`shiladigan kislota miqdori iqlim mintaqasi fasl va separator materialiga bog`liq. Aralashma densimetr (2 - rasm, a) yoki kuchlanish vilkasi (2 - rasm, b) bilan o`lchanadigan ma`lum miqdoriga zichlikka keltiriladi. 15°S ga keltirilgan elektrolit zichligi quyidagi miqdordan oshmasligi lozim: Qishda temperaturasi - 40°S gacha bo`lgan rayonlar uchun 1,31; qishda temperaturasi - 30°S gacha bo`lgan rayonlar uchun esa butun yil davomida 1,25. Elektrolitning muzlash temperaturasi uning zichligi oshishi bilan pasayadi. Masalan, zichligi 1,30 bo`lgan elektrolit - 68°S da, zichligi 1,25 bo`lgan elektrolit - 50°S da muzlaydi.

Elektrolit, odatda toza sopol yoki ebonit idishda (shisha idishdan mustasno) tayyorlanadi. Bunday ko`zoynak taqib, rezina qo`lpoq, rezina fartuk va rezina etik kiyib ishlash kerak. Dastlab idishga suv, so`ngra sulfat kislota ingichka oqim tarzida qo`yiladi. Aralashma shisha yoki rezina tayoqcha bilan obdon aralashtiriladi. Suvni kislotaga quyish mumkin emas, chunki bunda aralashma sachrab ketadi. Bunga sabab aralashmaning yuqori qatlamidan katta issiqlik ajralib chiqishidir. Elektrolit yoki kislota tomchisi teriga tegsa, shu joyni tezda novshadil spirtning 10% li suvdagi eritmasi yoki (juda bo`lmasa) sovuq suv bilan yuvish kerak. Belgilangan zichlikda elektrolit tayyorlash uchun 1l distilangan suvga 15°S da zichligi 1,83 bo`lgan sulfat kislotadan quyidagicha olish kerak: Elektrolit zichligi. 1,23 1,25 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31, Sulfat kislota, (l). 0,285 0,310 0,345 0,365 0,385 0,405 0,475. Yangi akkumulyatorlarga zaryadlash oxiridagi elektrolit zichligiga nisbatan 0,02 kam zichlikdagi elektrolit quyiladi. Agar elektrolit zichligini o`lchashda uning temperaturasi 15°S dan past yuqori bo`lsa, unda uning u yoki bu tomonga har bir

gradus sog`ishiga 0,0007 ga teng bo`lgan tuzatish kiritiladi. Agar elektrolit temperaturasi 16°S dan yuqori bo`lsa, bu son densimetr ko`rsatkichlariga qo`shiladi va agar u 16°S dan kam bo`lsa ayiriladi. Elektrolit akkumulyatorga shisha yoki plastmassa voronkadan shunday quyiladiki, uning sathi plastinalardan 10 - 15mm yuqori bo`lsin. Elektrolit temperaturasi quyish oldindan 25°S dan yuqori bo`lmasligi lozim. To`ldirilgan batareya elektrolit aktiv massa teshiklariga yaxshi shimilguncha 4 - 6 soat turishi kerak. Agar keyin elektrolit sathi kamaysa, unda kamiga quyiladi. 4- rasm . E 107 akkumulyator tekshirgich . 1- voltmetr ; 2- kronshteyn ; 3- korpus ; 4- yuklanish rezistorlari ; 5- kontakt oyoqcha ; 6- kontakt gayka ; 7- dastak ; 8- shchup . Indikator UZDJ avtomobillarining akkumulyator batareyasiga o`rnatilgan bo`lib, akkumulyatorning texnik holatini baholash uchun xizmat qiladi. Batareyaning texnik holatiga ko`ra quyidagi rangga ega bo`lishi mumkin: Indikator qora rangda bo`lib, o`rtasida yashil rangda nuqta hosil bo`lsa, akkumulyator to`yingan va ishlatish mumkinligidan dalolat beradi; Indikator qora rangda, o`rtasida to`q yashil rangda nuqta hosil bo`lsa, akkumulyatorga texnik xizmat ko`rsatish zarurligidan dalolat beradi; Indikator rangsiz yoki och sariq rangda bo`lsa, akkumulyatordagi elektrolit sathini kamayib ketganidan dalolat beradi. Bu turdagi akkumulyator batareyaning qopqog`ida elektrolit yoki distillangan suv quyish uchun qopqoqlar o`rnatilmagan bo`lib, faqat gaz chiqarish uchun ikkita shamollatish teshiklariga ega.

Akkumulyatorlar batareyasi o`zgarmas tok bilan zaryadlanadi. Ishlatish vaqtida uni generatordan o`zgarmas tok bilan zaryadlab turiladi. Akkumulyatorlar batareyasini zaryadlash qurilmasi o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokka aylantiradi. Unga zaryadlash toki qiymatlarini ko`rsatish uchun ampermetr va past kuchlanish hosil qilish uchun transformator o`rnatilgan Zaryadlash toki batareya sig`imining 1/10 dan oshmasligi lozim. Lekin batareyani past kuchlanishli tok bilan zaryadlangan ma`qul. Zaryadlash kuchlanishi quyidagicha tanlanadi: batareyadagi akkumulyatorlar soni 2,7ga ko`paytiriladi. Masalan, oltita akkumulyator batareyasi uchun bu kuchlanish 6 x 2,7 = 16,2 V ga teng. Batareyalarni (yoki zaryadlash qurilmasi bor batareyalarni) ulashda ulash joylardan uchqun chiqmasligi uchun ular boltli qilib biriktiriladi. Zaryadlash oldidan tiqinlar quyish teshiklaridan burab olinadi. Zaryadlash vaqtida batareya temperaturasini kuzatib turish kerak va u juda qizib ketsa (45°S dan yuqori), uni tok manbaidan uzish yoki zaryadlash tokini kamaytirish kerak. Agar barcha akkumulyatorlarda ko`p gaz chiqsa ya`ni “elektrolit qaynasa” (ularning har birining qismlaridagi kuchlanish 3 soat ichida ko`payib 2,5 - 2,7V bo`ladi, shuningdek elektrolit zichligi o`zgarmaydi), akkumulyatorlar batareyasi to`la zaryadlangan hisoblanadi. Agar elektrolit zichligi zaryadlash oxirida oshsa, unda uning bir qismi maksiman rezina yordamida so`rib olinadi va distillangan suv qo`shiladi. Elektrolit zichligini oshirish uchun zichligi faqat 1,4 dan kam bo`lmagan elektrolit qo`shish mumkin (sulfat kislota qo`shish mumkin emas). Qo`shimcha elektrolit quyilgach, batareyani zaryadlashni 30 min cho`zish lozim. Yangi batareyalarni 25-30 soat zaryadlash, quruq zaryadlangan batareyalarni esa 8-16 soat zaryadlash kerak. Agar elektrolit quyilgach, uning zichligi 0,02 g/sm 3 dan ko`p bo`lmagan miqdorda kamaysa, quruq zaryadlangan batareyani zaryadlanmasa ham bo`ladi. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasining elektr tafsifnomasi. Akkumulyatorlar batareyalarining tavsifnomalariga quydagilar kiradi: 1). elektr yurituvchi kuch E.Yu.K. qiymati (E a ); 2). ichki qarshilik (R a ); 3). akkumulyator qisqichlaridagi kuchlanish (U); 4). elektr qaytarish koeffitsenti ( 7 e ).

Qo’rg’oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasining elektr yurituvchi kuchi E.Yu.K. qiymati plastinaning zaryadlangan darajasiga bog`liq emas, u elektrolit zichligiga proportsinal ravishda o`zgaradi, ya`ni elektrolit zichligi ortishi bilan e.yu.k. ham ortadi va aksincha. Qo`rg`oshin - kislotali akkumulyatorlar batareyasining e.yu.k. qiymatini zichligi (y o`zgarmas koeffitsent 0,84) ga qo`shib topish mumkin. Masalan elektrolit zichligi 1,1 g /sm 3 , harorat 150S bo`lganda e.yu.k. E a = 7 + 0,84 formula bo`yicha 1,94Vga teng. Starter tipidagi qo`rg`oshin - kislotali akkumulyatorlar batareyalarida elektrolit zichligi zaryadlanganlik holati va iqlim sharoitlariga qarab 1,10 dan 2,16Vga teng. Akkumulyatorlar batareyasining ichki qarshilik. Elektr energiyasini iste`molchilari akkumulyatordan ta`minlanganda zanjirdagi tok qiymati (I) akkumulyatorning e.yu.k. qiymatiga, ichki qarshiligi, tashqi zanjir, ya`ni o`zaro tutashtiruvchi simlar (R c ) va yuklanish (R yu ) qarshiligiga bog`liq: Akkumulyatorlar batareyasining ichki qarshilikgining qiymati elektrolit qarshiligi, plastinalar qarshiligi, seperatorlar, ya`ni plastinalarni bir-biriga tegib qolmasligini ta`minlaydigan bo`lgich qarshiligi, shuningdek plastinalar sirtida vodorod ajralib chiqishi natijasida hosil bo`ladigan qutiblanish e.yu.k. (E q )ga bog`liq. Elektrolit qarshiligi uning tarkibiga, haroratiga va zichligiga bog`liq. Masalan, 1,225 g /sm 3 zichlik va 150 haroratda qo`rg`oshin-kislotali akkumulyator batareyasi elektrolitining qarshiligi kichik bo`ladi. Agar elektrolit harorati past bo`lsa, uning qarshiligi qiymati katta bo`ladi, chunki bunda diffuziya yomonlashadi. Zichlik ko`rsatilgan qiymat (1,225 g/sm 3 ) dan oshib ketsa yoki kamaysa, ichki qarshilik ham ortadi. Seperatorlar qarshiligi asosan ularning g`ovakligiga bog`liq: g`ovaklarning ortishi diffuziyani yaxshilaydi, natijada qarshilik kamayadi.

Plastinalarning qarshiligi ularning konstruktsiyasiga, geometrik o`lchamlariga, shuningdek aktiv moddaning kimyoviy holatiga bog`liq. Akkumulyator qisqichlaridagi kuchlanish . Ish jarayonida akkumulyatorning kuchlanishi uning zaryadlanishi va zaryadsizlanishiga hamda zaryadsizlovchi yoki zaryadlovchi tok qiymati katta yoki kichikligiga qarab o`zgaradi. Kuchlanish ko`p jihatdan ichki qarshilik qiymatiga ham bog`liq. Akkumulyatorlar batareyasi zavod ruxsat etgan zaryadsizlovchi tok va haroratda ma`lum minimal qiymatgacha zaryadsizlanishi mumkin. Zaryadsizlovchi tok yoki ichki qarshilik ortganda yoki harorat kamaygannda kuchlanish qiymati kichik bo`ladi. Akkumulyatorni zaryadlaganda zaryadlovchi tok yoki qarshilik ortishi bilan uning qisqichlaridagi kuchlanish ko`payib ketadi. Akkumulyator sig’imi . Akkumulyatorlarning ma`lum miqdordagi elektrni qaytarib berish qobiliyati uning sig`imi bilan xarakterlanidi. Sig`im amper - soat (A. soat) bilan o`lchanadi. Zaryadsizlovchi tok qiymati va soatlarda o`lchanadigan zaryadsizlash vaqti ma`lum bo`lsa, akkumulyator zaryadsizlarganda qancha elektr berganligini aniqlash mumkin. Buning uchun tok qiymatini zaryadsizlanish vaqtiga ko`paytirish zarur. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyator sig`imining qiymati quydagi omillarga bog`liq: 1) musbat va manfiy plastinkalarning harakatdagi moddalar soniga; 2) elektrolit zichligiga; 3) elektrolit haroratiga; 4) zaryadlovchi va zaryadsizlovchi tok qiymatiga va yuklanish xarakteriga; 5) kimyoviy moddalarning tozaligiga. Dulardan har birining ta`sirini alohida-alohida ko`rib chiqamiz. Zaryadsizlanish vaqtidagi reaktsiyada qatnashuvchi moddalar soni plastinalarning gometrik o`lchamlariga, ularning soni va g`ovakligiga bog`liq. Masalan, 1 A-s elektr olish uchun 4,453g qo`rg`oshin qo`sh oksidi, 3,86g qo`rg`oshin va 3,66g sulfat kislota kerak bo`ladi. Lekin akkumulyatorda moddalar nazariy zarur miqdoridan anchagina ko`p va qo`rg`oshin-kislotali starter akkumulyatorlarda moddalardan foydalanish koeffitsenti 0,25-0,30 ga yetadi. Yupqa plastinkali akkumulyatorlarda bu koeffitsent katta, lekin ularning xizmat muddati birmuncha kam.

Qalinplastinkali akkumulyatorlarga qaraganda yupqa plastinkali akkumulyatorlarda elektrolitning modda g`oqaklari orasiga o`tishi oson va katta zaryadsizlovchi tokda uning sig`imi katta bo`ladi. 10 soatli ish rejimida manfiy plastinalarning 50 - 60% aktiv massasi va musbat plastinalarning 40 - 50% aktiv massasi reaktsiyalarda qatnashadi; starter esa 10 - 15% dan oshmaydi. Elektrolitning zichligi, ya`ni zaryadlanish vaqtidagi kimyoviy jarayonda qatnashuvchi kislota molekulalarining sonini oshirish sig`imini ko`paytiradi, chunki plastinalarning g`ovaklarida kontsentratsiya yaxshi tiklanadi, ya`ni zaryadsizlanish vaqtida paydo bo`lgan suv tezroq almashinadi. Optimal zichlik - 1,385g/sm 3 zichligi yanada oshirish yaxshi natija bermaydi, chunki akkumulyatorning sig`imi manfiy plastinalarning sig`imi kamayishi bilan kamayadi. Harorat pasayganda elektrod g`ovaklaridagi elektrolitning diffuziyasi yomonlashadi va sig`im kamayadi. Dastlabki sig`im 300 da qabul qilingan bo`lsa, harorat 10 o`zgarganda 10 soatli rejimda tok bilan zaryadsizlanish sig`imni taxminan 1% ga o`zgartiradi. Zaryadsizlovchi tok qancha katta bo`lsa, qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorning sig`imi shuncha kichik bo`ladi. Buni shunday tushuntirish mumkin: zaryadsizlovchi tok katta bo`lganda ma`lum vaqt ichida plastinaning ko`proq moddalari kimyoviy reaktsiyada qatnashadi. Elektrod g`ovaklariga elektrolitning kirishi g`ovaklarning o`lchamiga va elektrolit haroratiga bog`liq. Zaryadsizlovchi tok katta bo`lganda elektrold sirtida va sirtiga yaqin joylashgan g`ovaklarida qo`rg`oshin sulfati hosil bo`lishi tezlashadi. SHu munosabat bilan g`ovak o`lchamlari kichrayadi, plastinaning ichkarisiga kislota kirishi yomonlashadi va akkumulyator sig`imi kamayadi. Agar zaryadsizlanish bo`lib-bo`lib o`tkazilsa, ya`ni qisqa muddatli qaytarib turiladigan yuklanish hosil qilib turilsa, akkumulyatorning sig`imi katta bo`ladi, chunki “dam olish” kislotaning plastinaga chuqurroq kirib borishga imkon tug`diradi.

Bulardan ko`rinib turibdiki, akkumulyatorlar ma`lum sharoitlarda ularni tayyorlagan zavod belgilangan garantiyali sig`imga ega bo`lishi mumkin. Avtomobillarning starter tipidagi qo`rg`oshin - kislotali akkumulyatorlar batareyalari uchun ikki xil - nominal va starter sig`imlar ko`zda tutilgan. Akkumulyatorlar batareyasiga xizmat ko`rsatish va ularda uchraydigan nuqsonlar. Dvigatelni ishga tushirishda startyorni ko`pi bilan to`rt marta ulash kerak, lekin ulash vaqti 10 sek dan oshmasligi lozim. Har gal ulashdan so`ng 1 min gacha tanaffus qilgan ma`qul. Dvigatel to`xtagach, batareyani massa uchirgichi yordamida massadan (ya`ni mashina korpusidan) uzib qo`yish kerak. Agar uchirgich bo`lmasa, unda sim batareyaning manfiy qismasidan uzib qo`yiladi. Batareyani zarb, siltanish va silkitishlardan saqlash lozim, qisqa tutashishga sabab bo`luvchi metall predmetlarni uning ustiga qo`yish mumkin emas. Qattiq sovuqda mashinadagi batareya qo`yiladigan uya kigiz bilan issiq qilinadi; uzoq turib qolganda esa batareyani olib, xonada saqlanadi. Batareya sirtiga tokilgan elektrolit novshadil spirti yoki kalьtsinatsiyalangan sodaning suvdagi 10% li eritmasi shimdirilgan latta bilan artiladi. Kundalik texnikaviy xizmat ko`rsatishdabatareya sirtidagi chang va iflos tozalanadi, zarur bo`lsa, ularning qismlari mayda qumli jilvir qog`oz bilan yoki egov bilan tozalanadi, chiqish bilan unga mahkamlangan qisma orasidagi tirqishlarga texnikaviy vazelin yoki solidol surkaladi, uyadagi batareyalarning mahkamlash joylari bo`lib mahkamlanadi. Tiqinlardagi shamollatish kanallari tayoqcha bilan tozalanadi. Servis xizmat ko`rsatishda (dvigatel 60 soat ishlagach) elektrolit sathi tekshiriladi. Sath plastinalardan 10-15 mm yuqori bo`lishi kerak. Agar u plastinalardan past bo`lsa, unda kamiga distillangan suv quyiladi. Faqat akkumulyatordan bo`shatib olingan elektrolit bo`lsagina qo`shiladi. Akkumulyatorlardagi elektrolit sathi uchi konus shaklidagi millimetrlarga bo`lingan maxsus shisha naycha bilan o`lchanadi. Naycha saqlash to`siqchasiga

taqalguncha akkumulyatorga tushiriladi, yuqorigi teshigi bosh barmoq bilan berkitiladi, so`ng chiqarib olinadi va bo`limlarga qarab sath o`lchanadi. Distillangan suvni dvigatelni ishga tushirish oldidan (zaryadlash jarayonida elektrolit bilan aralashishi uchun) qo`yish kerak. Servis xizmat ko`rsatishda (dvigatel 240 soat ishlagach) batareyaning zaryadlanganligini akkumulyator densimetri yoki kuchlanish vilkasi yordamida tekshiriladi. Elektrolit zichligi aniqlanadi (har bir akkumulyatorda alohida). qishda zichlik ko`pi bilan 0,04 (akkumulyatorning 25% zaryadsizlanishiga mos keladi) va yozda 0,08 (50% zaryadsizlanishi) kamayishiga yo`l qo`yiladi. Akkumulyatordan birida elektrolit zichligi kamayganda ham batareyani zaryadlash lozim. Kuchlanish vilkasi (2-rasm, b) voltmetr, rezistor, ikkita kontakt va dastadan tuzilgan. Voltmetr shkalasi 0,1vgacha aniqlikda graduslarga bo`lib chiqilgan. Tekshirganda vilkani akkumulyator chiqishlarida ko`pi bilan 5sek ushlab turish kerak, chunki bunda vilkaning qarshiligi (0,02 Om) tufayli akkumulyator zaryadsizlanib qolishi mumkin. Voltmetr qishda kamida 1,6 V va yozda kamida 1,5 V ni ko`rsatishi lozim. Bunda ayrim akkumulyatorlar ko`rsatishlaridagi farqi 0,2 dan oshmasligi kerak. Agar akkumulyatorlar qismalaridagi kuchlanish belgilangan qiymatdan bo`lsa, unda batareyani mashinadan olib, zaryadlashga jo`natish kerak. Agar ikkita batareya bo`lib, ulardan biri zaryadsizlangan bo`lsa, u holda ikkalasi zaryadlanadi. Odatda, batareyalarning zaryadlanganini har kuni asboblar shchitchasiga o`rnatilgan ampermetr yordamida tekshiriladi. Agar dvigatelni ishga tushirib, yuqori tezliklarda 20-30 min ishlatilsa, unda ampermetr strelkasi ma`lum miqdordagi zaryad tokini ko`rsatgan holda + 20A tomonga og`adi. Agar belgilangan vaqt o`tgach, strelka nolga qaytsa, unda bu batareya normal zaryadlangan hisoblanadi. Agar batareya kuchli zaryadlangan bo`lsa strelka + 20A tomonga uzoq vaqt og`ib turadi. Qo`rg`oshin-kislotali akkumulyatorlar batareyasining xarakterli nuqsonlariga akkumulyatorning o`z-o`zidan tez zaryadsizlanishi, ish plastinalarining sulьfatlanishi va buzilishi, baklarning yorilishi kiradi.

O`z-o`zidan zaryadsizlanish sutka davomida batareyaning to`la zaryadsizlanishiga olib kelishi mumkin. Har bir batareyada sodir bo`ladigan o`z- o`zidan normal zaryadsizlanish sutkada uning sig`imining 1% dan oshmaydi. O`z- o`zidan zaryadsizlanish sabablari: akkumlyatordagi qutbli shtirlarning iflos yoki tokilgan elektrolit orqali tutashishi, turli ishorali plastinalarning buzilgan separatorlar orqali tutashishi, elektrolitning ifloslanishi. Iflos yoki tokilgan elektrolitni tezda tozalab olish kerak. Agar shundan so`ng ham o`z-o`zidan zaryadsizlanish davom etsa, unda batareyani remontga jo`natish kerak, chunki separatorlar buzilgan bo`lishi mumkin. Akkumulyatorlar ishlashi jarayonida plastinalar normal sulfatlanishi lozim, buning natijasida ular oq rangdagi kristall kukuni bilan qoplanadi. CHuqur sulfatlanganda batareya sig`imi tezda kichrayadi, chunki kristall kukni plastinalar yuzasini elektrolitdan himoyalaydi. Bunda elektrolit sathi pasayganda akkumulyatordan foydalanilganligi, zaryadsizlangan batareya uzoq saqlanganligi, elektrolit zichligi oshganligi, batareya sig`imiga nisbatan 50% dan ortiq zaryadsizlanganligi sabab bo`lishi mumkin. CHuqur sulfatlangan akkumulyatorlar batareyasi, plastinalar remont qilinmaydi. Ishchi plastinalar oksidlanishi tufayli yemiriladi, natijada aktiv massa kamayadi. Bu hol elektrolit sathi pasayganda va ifloslanganda sodir bo`ladi. Ayniqsa aktiv massa qisqa tutashish vaqtida keskin kamayadi. Batareya baklardagi yoriqlar maxsus mastikalar surkab berkitiladi. Elektrolit quyilgan qo`rg`oshin-kislotali akkumulyator batareyasini bir yil saqlash mumkin. Batareyalarni saqlashga quyish oldidan iflosliklardan tozalanadi va ko`zdan kechiriladi. Mastika qolgan joylari kavsharlagich bilan qizdirib eritiladi va yog`och kurakcha bilan tekislanadi. Tashqari metall qismlariga texnikaviy vazelin surkaladi. So`ng elektrolit sathi tekshiriladi va batareyalar zaryadlashga qo`yiladi. Keskin iqlimli rayonlarda batareyalarni saqlashga qo`yilayotgandagi zichlik 1,29 (foydalanishda qabul qilingan 1,31 zichlik o`rniga) bo`lishi kerak. Batareyalar shamollatiladigan quruq xonada stellajlarda, 0 dan - 25°S temperaturada saqlanishi lozim, chunki past temperaturalarda ishchi

plastinkalarning o`z-o`zidan zaryadsizlanish, sulьfatlanish va zanglash jarayoni sekinroq kechadi. Batareyalarni saqlashda elektrolit sathi va zichligi har oyda tekshirib turiladi. Uning zichligi normal zichlikka nisbatan 0,03 dan ko`proq kamaysa, batareya zaryadlashga qo`yiladi. Ishqorli akkumulyatorlar batareyasi Ba`zan avtomobillarga ishqorli temir-nikelli akkumulyatorlar batareyasi o`rnatiladi. Ularning qo`rg`oshinq kislotali akkumulyatorlar batareyasiga nisbatan afzalliklari quyidagilardan iborat: mexanikaviy mustahkamligi (baklar po`latdan yasalgan), qisqa tutashish va ortiqcha zaryadsizlanishga sezgir emas, o`z-o`zidan zaryadsizlanishi kichikroq; tez zaryadlanuvchan. Kamchiliklari: massasi og`ir, ya`ni o`lchamlari o`zgarmagan holda kislotali akkumulyator batareyalariga nisbatan ikki marta og`ir, qimmatga (akkumulyator tarkibiga kiruvchi nikel qimmatbaho metalldir) tushadi. Ishqorli temir-nikelli akkumulyator quydagicha tuzilgan. Po`lat bak bir- biridan ajratilgan ikki guruppa plastinalar joylashgan. Elektrolit sifatida ishqorning suvdagi eritmasi ishlatiladi. Musbat va manfiy plastinalar tuzilishiga ko`ra bir- biriga o`xshash. Har bir plastina devorlarida mayda teshikli yassi metal trubalardan (lamellardan) iborat. Trubalarning ichi aktiv modda bilan to`ldirilgan. Trubalar qalinligi 0,1 mm bo`lgan po`lat tasmadan tayyorlangan. Musbat plastinalar uchun nikelь bilan qoplangan po`lat tasma ishlatiladi. Tasmadagi 0,25 x 0 ,3 5mm o`lchamli teshiklar barcha yuzaning 14% ni tashkil qiladi. Musbat plastinalarning aktiv massasi 25% grafit, 75% nikel oksidi gidrantidan iborat. Manfiy plastinalarning aktiv massasi temir ikki oksidi bilan oz miqdorda marganets aralashmali temir kukunidan iborat. Manfiy plastina trubalar uchun iglatilgan po`lat tasma nikel bilan qoplanmaydi, undagi teshiklar barcha yuzaning 17% ni tashkil qiladi.

Musbat va manfiy plastinalarning trubalari presslanadi va shundan keyin tekis paket ko`rinishini oladi. Ular po`lat karkaslarga presslanadi va nuqtaviy (tochechniy) payvandlanadi. Musbat plastinalarining karkaslari nikel bilan qoplangan bo`ladi. Bir xil qutubdagi plastinalar baretkaga payvandlab yarim bloklarga yig`iladi; baretkalarning chiqib turgan shtirlari bo`ladi. Yarim blokka yig`ilgan plastinalarning soni qutibligiga va akkumularorning sig`imiga bog`liq. Masalan, 70A.s sig`imli akkumulatorlar uchun blokda 12 ta musbat, 13 ta manfiy plastinalar bo`ladi. Turli qutubdagi plastinalar o`zaro tegib qolmasligi uchun plastinalar orasiga diametri 2 mm li ebonit sterjinlar qo`yiladi. Plastinalar vertikal qovurg`alariga viniplas g`loflar kiydiriladi, ular plastinalarni o`zaro tegib qolishidan saqlaydi (plastinalar orasidagi masofa 1,5 mm). SHunday qilib, ebonit sterjinlar va viniplast g`iloflar separatorlar (ajratgichlar) vazifasini o`taydi. Bak ham, uning qopqog`i ham nikel bilan qoplangan po`latdan yasalgan. Yig`ilgan plastinalar bloki chiqib turgan shtirlardagi gayka bilan bakning qopqog`iga mahkamlanadi. Sterjanlarni izolyatsiyalash uchun ebonit vtulkalar zichlash uchun rezina qistirmalar qo`llanadi. Manfiy plastinalar bakka tegib qolmaligi uchun bak bilan plastinalar bloki orasiga viniplastdan qistirma qo`yiladi. Bloklar bakka o`rnatilgandan keyin po`lat taglik bak devorlariga payvandlanadi. Plastinalar bloki bakda ochilgan holda turadi. Yarim akkumulyatorlar sektsiyaga uchtalab yig`iladi. Akkumulyatorlar osilgan holda bak devorlari orasida havo bo`shlig`i qoldirib konteynerga tsapfalar yordamida mahkamlanadi. Bunday tadbir akkumulyatorlarning baklari o`rtasida elektr kontakt bo`lishiga yo`l qo`ymaydi; chunki ular orasida potentsiallar farqi bor. Akkumulyatorlar batareyasi uchta sektsiyadan yig`ilgan bitta sektsiyaga ketma-ket ulangan uchta akkumulyatorning nominal kuchlanishi 4v ga, uchta ketma- ket ulangan sektsiyaniki esa 12V ga teng.

Elektrolit sifatida o`yuvchi kaliyning suvdagi eritmasiga oz o`yuvchi litiy qo`shib ishlatiladi; ayniqsa yozda akkumulyatorni zaryadlash va zaryadsizlanish vaqtida undagi ishqorning qiymati o`zgarmaydi, binobarin elektrolit zichligi ham o`zgarmaydi, shuning uchun zaryadi g`olatini areometr bilan aniqlab bshlmaydi. Temir-nikelli akkumulyatorlar ishlaganda plastina trubalaridagi aktiv moddalarning tarkibi o`zgaradi. Zaryadlash vaqtida musbat plastinalarning aktiv massasi nikel (II) gidroksiddan nikel (II, III) - oksidiga, manfiy plastinalarning aktiv massasi esa temir (II) - gidroksid toza temirga aylanadi. Zaryadsizlanish vaqtida musbat plastinalarda nikel (II) - gidroksidi, manfiylarida (II) - gidroksid hosil bo`ladi. Ishqorli akkumulyatorlarning e.yu.k. ning qiymati plastinalar aktiv moddasining oksidlanish darajasiga bog`liq; zaryadlangan holatda e.yu.k. 1,48V, zaryadsizlanganda esa 1,35V bo`ladi. CHegaraviy zaryadsizlanish kuchlanishining qiymati temir-nikelli akkumulyatorlar uchun 5 soatli zaryadsizlash tejimida va 250 temperaturada 1v ga teng. Temir-nikelli akkumulyatorlarning o`rtacha ish kuchlanishi 1,33 - 1,35V ga teng. Temir-nikelli akkumulyatorlarning nominal sig`imi 250 da va 5 soatli zaryadsizlanish rejimida kuchlanish 1v gacha tushirib aniqlanadi. Ishqorli akkumulyatorning xarakterli xususiyati elektrolitning elektrkimyoviy jarayonlarda qatnashmasligidir (u faqat elektr zaryadlarni tashishga xizmat qiladi). SHuning uchun ishlayotganda elektrolitning zichligi o`zgarmaydi va bundan akkumulyator holatini aniqlash mumkin emas. Ishqorli akkumulyator zaryad toki ta`sirida ishlayotganda musbat plastinalar nikelining gidrat oksidi nikel gidrooksidiga, manfiy plastinalarning temir oksidi esa temir gidrooksidiga aylanadi. Ayrim avtomobillarga o`rnatiladigan temir-nikelli akkumulyatorlar batareyasining 3x3 3SJN-70 markasi quyidagilarni: birinchi 3 raqami sektsiyalar sonini (batareyada uchta sektsiya bor); ikkinchi 3 raqami har bir sektsiyada

uchtadan akkumulyator borligini; S harfi batareyaning startyor tipidagiligini: JN- temir nikelni; 70-A soatda o`lchanadigan sig`imni bildiradi. Temir-nikelli akkumulyator batareyasini elektrolitini tayyorlash quydagicha: elektrolit tayyorlash uchun ikkita kranli po`lat bakdan foydalaniladi. Bitta kran bakning tubida joylashgan bo `lib, undan ishqorni eritganda ajraladigan cho`kindilar tokiladi. Ikkinchi kran bak tagidan yuqoriroqda joylashgan bo`lib undan tindirilgan elektrolitning yuzi qismi quyib olinadi. Kranlar ham pshlatdan tayyorlanadi. Keramik yoki mis, rux yoki qalay bilan oqartirilgan idishlardan, shuningdek avval kislotali elektrolit bilan ishlagandan foydalanilgan idishlar va areometrlardan foydalanish mumkin emas. Ishqorli elektrolit quydagicha tayyorlanadi. Bakka distillangan suv quyiladi va unga maydalangan o`yuvchi kaliy bo`laklari solinadi. O`yuvchi kaliy bo`laklari asta- sekin solinadi va po`lat xivich bilan tinmay aralashtirib turiladi. Ishqor eriganda issiqlik ajralib chiqadi. Eritmani sovitish va tindirish uchun u bakda 15-20 soat qoldiriladi. Keyin eritmaning yuzidagi quyqa qismi tshkib tashlanada va suv quyib elektrolitning zichligi kerakli darajaga yetkaziladi. 1,23 g/sm 3 zichlikni olish uchun 2,5 l distillangan suvga 1kg qattaq ishqor (o`yuvchi kaliy) solish kerak. O`yuvchi litiy 1 l distillangan suvga 20 g miqdorda qo`shiladi. Bunday elektrolit yozda havo harorati 300 dan oshmaganda ishlatiladi. Bundan issiq sharoitda elektrolit zichligi 1.20 g/sm 3 gacha tushiriladi (muzlash harorati - 300). Qishda harorat - 350 dan kam bo`lganda o`yuvchi litiy qo`shilmagan, zichlik 1,27 g/sm 3 bo`lgan elektrolit (muzlash harorati - 530) ishlatiladi. Zichligi 1,41 g/sm 3 bo`lgan kaliy-litiyli tayyor elekrolit keng tarqalgan; bunday eritmaning 1 l ga 0,8 l distillangan suv qo`shib kerakli zichlikdagi elektrolit olinadi. Bunday suv oddiy suvdan olinadi. Buning uchun har litr suvga 5 - 10 g qattaq ishqor (o`yuvchi qaliy) yoki zichligi 1,23 g/sm 3 bo`lgan (20 - 25sm 3 ) elektrolit

qo`shiladi. SHundan keyin suv po`lat xivich bilan aralashtiriladi va bir sutkadan keyin eritmaning ustki quyqa qismi kelgusida yana ishlatish uchun yoki elektrolit tayyorlash uchun yoki akkumulyatorlarni to`ldirish uchun quyib olinadi. Temir - nikelli yangi akkumulyator batareyasini ishlatishga tayyorlash. Elektrolit quyishdan oldin akkumulyatorlarni sektsiyaga to`g`ri yig`ilganligi va shtirlardagi gaykalar puxta mahkamlanganligi tekshirish zarur. Akkumulyatorlarga elektrolit quyish uchun rezina uchlik kiydirilgan po`lat voronkadan foydalaniladi; bunday forornkalar plastinalarning akkumulyator qopqog`i bilan tutashib qolishga yo`l qo`ymaydi. Quyishni osonlashtirish uchun 1,5 l li belgisi bo`lgan 2 l li pshlat krujka ishlatiladi. Elektrolit zichligi uni ishlatish sharoitining haroratiga mos tushishi lozim. Elektrolitning harorati 300 dan oshiq bo`lmasa, uni quyish mumkin. Elektrolit plastinalariga shimilishi uchun kamida ikki soat talab qiladi, keyin elektrolit sathi plastinalardan 5 - 6mm yuqori qilib o`rnatiladi va akkumulyator zaryadlashga qo`yiladi. Ishqor bilan ishlaganda juda ham ehtiyot bo`lish kerak, chunki u organik to`qimalarni; chunonchi teri, soch, sherstni buzadi. Uni neytrallash uchun bor kislotasining eritmasi ishlatiladi. Ishqor bilan faqat rezina qshlqop, fartuk va ko`zoynakda ishlash mumkin. Zaryadlash rejimi, ya`ni tok qiymati va zaryadlash vaqti akkumulyatorlar barareyasini saqlash muddatiga va harorat sharoitlariga bog`liq. Agar saqlash muddati yarim yildan oshmasa, bir marta “kuchli zaryadlanadi”, ya`ni 40A tok bilan 5 soat davomida, keyin tokni 20A gacha tushirib, yana 3 soat davomida zaryadlanadi. Ikki yilgacha saqlanasa, bitta va hatto uchta trenirovka tsikli va 40A tok bilan 3 soat davomida, 20A bilan yana 3 soat davomida “normal zaryadlash” o`tkaziladi. Agar temir-nikelli akkumulyatorlar past haroratda ishlatishga berilsa, trenirovka tsikllar soni 2 va undan ham ko`p marta oshiriladi. SHundan keyin “kuchli zaryadlash” o`tkaziladi.

Bundan tashqari 20A tok bilan har sektsiyada 3V kuchlanish qolguncha “trenirovka zaryadlash” va 24A tok bilan 250 haroratda har sektsiyada 3 V kuchlanish qolguncha “kontrol zaryadsizlanish” o`tkaziladi. Tokning qiymatini zaryadsizlash vaqtiga ko`paytirib amper-soatlar aniqlanadi. Tirnirovka tsikllarda “normal zaryadlash” va “trenirovka zaryadsizlash” o`tkaziladi. Temir - nikelli akkumulyatorlarning bitta sektsiyasini zaryadlash uchun 40A tokda 5,3V kuchlanish kerak. Zaryadlash vaqtida elektrolit harorati kuzatib boriladi. Elektrolit harorati 400 ga ko`tarilsa, uni sovitish uchun zaryadlash to`xtatiladi. Zaryadlash to`gagach, elektrolit sathini plastinalarning eng yuqori uchidan 15mm ko`tarish lozim. Bunda akkumulyatorga kerakli zichlikdagi elektrolit quyiladi. Kislatali akkumulyatorlardan farqi temir - nikelli akkumulyatorlarni zaryadlashda gaz ajralib chiqishi “qaynashi” zaryadlanish tamom bo`lganligini bildirmaydi. SHuning uchun akkumulyatorlar kislotali akkumulyatorlardan alohida zaryadlanadi va saqlanadi. Starter tipidagi temir - nikelli akkumulyatorlar batareyasiga qarov. Akkumulatorlarning sirti har kuni latta bilan artib turiladi va u toza, quruq holda saqlanadi, akkumulyatorlarning konteynerlarda, sektsiyalarning mashinada mahkamlanishi klemma va simlarning ham puxtaligi tekshirib turiladi. Elektrolit sathi tekshirib turiladi va kamygan bo`lsa, distillangan suv quyiladi. Bunda quyish og`zining tiqinlaridagi teshiklar tozalanadi. Elementlar orasidagi birikmalar mahkamlanadi va vazelin bilan moylanadi. Avtomobil 5 ming km yo`l yurgach, quydagilar bajariladi: 1. Elektrolit zichligi tekshiriladi. 2. Regulyator kuchlanish tekshiriladi. U havoning harorati - 350 bshlganda 14,5+ 0,2V v ; harorat - 350 dan past bo`lganda 15,0+0,3V bo`lishi kerak. 3. Akkumulyatorlar batareyasini qishda “kuchli”, boshqa vaqtda “normal” zaryadlab turish kerak. Qish va yozgi ishga o`tilganda temir-nikelli akkumulyatorga mavsumiy qarov o`tkaziladi. Qish sharoitida ishlashga o`tilganda quydagi ishlar bajariladi:

akkumulyator sektsiyalari mashinadan olinadi, “kontrol zaryadlash” o`tkaziladi, qolgan sig`im aniqlanadi, “trenirovka tsikl” o`tkaziladiiiii va “kuchli zaryadlanidi”. Qishki rejimda ishlashga o`tishdan oldin ikki yilda bir marta elektrolit almashtiriladi, bunda sektsiya oldindan yuviladi, sektsiya yuvilgandan keyin tezda elektrolit quyish kerak. Qishda akkumulyator batareyasini o`rab qo`yish foydali. Yozgi mavsumda ishlashga o`tishda elektrolit zichligi kamaytiriladi va elektrolitda o`yuvchi litiy bshlmasa, u qo`shiladi. Rostlanadigan kuchlanish qiymatini 14,2 - 14,5V gacha kamaytiriladi. Temir - nikelli akkumulyatorlar batareyasining nuqsonlari quydagicha: akkumulyatorlar baklari o`rtasida potentsiyallar farqi borligi avval aytib o`tilgan edi, shuning uchun kutilmaganda qo`shni baklar orasiga metall buyum tushib qolsa ular qisqa ulanib zaryadsizlanadi. Temir - nikelli akkumulyatorlarning sig`imi qator sabablarga ko`ra kamayishi mumkin. CHunonchi, to`la zaryadlamaslik, uzoq muddat elektrolitni almashtirmay ishlatish, yozda elektrolitga o`yuvchi litiy qo`shmaslik oqibatida, bu hollarda akkumulyatorlarning ish qobiliyatini tiklash mumkin. Quydagi sabablarga ko`ra akkumulyatorlar sig`imi qaytarib bo`lmaydigan darajada yo`qoladi: elektrolitga hatto oz miqdorda bo`lsa ham kislota tushsa, akkumulyator sathi pasayib ketgan elektrolit bilan ishsa, plastinalar shishib ketsa, akkumulyatorni suvda yuvilgan plastinalar bo`lsa-yu, elektrolit to`ldirilmagan bo`lsa. Yuqoridagi sabablar natijasida plastinalarning yo turli qutubdagi plastinalar qisqa ulab qoladi. Sektsiyadagi bunday akkmulyatorni benuqsoni bilan almashtirish kerak. Agar trenirovka tsikli o`tkazilganda “kontrol zaryasizlash” da akkumulyatorning sig`imi nominal qiymatidan 30% kamayib ketsa ham akkumulyator almashtiriladi. Agar sihim 30% oshiq, lekin 50% dan kam bo`lsa, u quydagicha tiklanadi. Akkumulyator 14A tok bilan 1V kuchlanish qolguncha zaryadsizlanadi, elektrolit tokiladi va distillangan suv quyib 24 soat saqlanadi. Keyin suv tokiladi, agar suvda quyva ko`p bo`lsa, yana 2 - 3 marta yuvilada va 1,27 g/sm3 zichlikdagi yangi

elektrolit quyiladi. Keyin ikkita trenirovka tsikli o`tkaziladi va “kuchli zaryadlanadi”. Bu holda elektrolit zichligi kamayadi, chunki plastinalarni yuvganda qolgan suv bilan aralashadi. Generator qurilmalari. Elektr ta`minot tizimiga kiruvchi asboblarning tahlili quydagicha. Elektr ta`minot tizimiga avtomobildagi barcha iste`molchilarni elekrt energiyasi bilan ta`milash uchun xizmat qiladi va uning tarkibiga asosan akkumulyator batareyasi, generator, kuchlanish roslagichikiradi. Akkumulyator batateyasi yordamichi elektr energiya manbai bo`lib, u asosan dvigatelni startyor vositasida ishga tushirish hamda dvigatel ishlamaganda yoki uning aylanishlar chastotasi me`yoridan past bo`lgan hollarda iste`molchilarni elektr toki bilan ta`milash vazifasini bajaradi. Generator avtomobildagi elektr energiyaning asosiy manbai bo`lib, dvigatelь o`rta va katta aylanishlar chastotasi bilan ishlab turganda hamma iste`molchilarni elektr toki bilan ta`minlaydi hamda akkumulyatorni zaryad qiladi. Generator tasmali uzatma orqali dvigatelning tirsakli validan harakat olganligi sababli, uning aylanishlar chastotasi, ishlab chiqarayotgan kuchlanish juda keng doirada o`zgarib turadi. Generatorni kuchlanishini belgilangan qiymat darajada avtomatik ravishda ushlab turish xizmatini kuchlanish rostlagichi bajaradi. 1-rasm. O`zgarmas tok generatori. 1- orqa qopqoq; 2- biriktirish bolti; 3- yakor; 4- zichlama; 5, 14- vintlar; 6-sharikli podshipnik; 7- qalpoqcha; 8- gayka; 9- shlitsalar; 10- izolyatsiya; 11-g`altak; 12- qutbli boshmoq; 13- induktor korpusi;

15- vint, maydon; 16- yuritish shkivi; 17- shponka; 18- oldi qopqoq; 19- qistirmali himoya lentasi. O`zgaruvchan tok generatorlarning ishlash printsipi. Elektr toki hosil qiladigan mashina elektr generatorideb ataladi. Generatorda mexanikaviy energiya elektr energiyaga aylanadi. Zamonaviy avtomobi elektr jihozlarida generator elektr energiyaning asosiy manbai hisoblanadi, bunda manba faqat iste`molchilarni tok bilan ta`minlab qolmasdan, akkumulyator batareyasini ham zaryadlaydi. Akkumulyatorlarga quyidagi talablar quyiladi: tuzilishining oddiy bo`lishi, uzoqqa chidamlilik, ishonchli ishlashi, gabarit o`lchamlari kichik va massasi yengil bo`lishi, tayyorlanishi arzonga tushishi, dvigatel sekin aylanishda ishlayotganda kerakli zaryad tokini bera olishi, aylanish chastotasi oshganda tokni o`z-o`zidan cheklay olishi. Keyingi vaqtda o`zgaruvchan elektr toki ishlab

chiqaradigan generatorlar tobora kengroq tarqalib bormoqda, chunki ular o`zgarmas tok generatorlariga nisbatan yuqoridagi talablarga yaxshi javob beradi. O`zgaruvchan tok generatorlarining keng tarqalishi, shuningdek mamlakatimiz elektr sanoati yuqori darajada yuksalganligini bildiradi. CHunki sanoatimiz avtomobillarni elektr jihozlarining yangi asboblarini muvaffaqiyat bilan o`zlashtirib bormoqda. Uyg`otish usuliga qarab o`zgaruvchan tok generatorlari doimiy magnitlar yordamida uyg`otiladigan generatorlar va elektromagnitlar yordamida uyg`otiladigan generatorlarga bo`linadi. Keyingi yillarda yengil va yuk avtomobillariga elektromagnitlar yordamida uyg`otiladigan uch fazali o`zgaruvchan tok generatorlari o`rnatiladigan bo`ldi. Bunday generatorlarda magnit oqimini o`zgarmas elektr toki o`tkaziladigan uyg`otish chulg`ami hosil qiladi. Buning uchun generator ishlab chiqargan o`zgaruvchan tok to`g`rilagichlar yordamida o`zgarmas tokka aylantiriladi, dvigatellarni ishga tushirishda esa akkumlyator batareyasidagi o`zgarmas tokdan foydalaniladi. Uyg`otish chulg`ami holatiga qarab avtomobil elektr jihozlarining uch fazali generatorlari ikki gruppaga bo`linadi: aylanuvchi uyg`otish chulg`amida va ko`zg`almas uyg`otish chulg`amli.

Aylanuvchi yoki rotorli uyg`otish chulg`amli (kontaktli) uch fazali generatorlar ikki asosiy qismdan tuzilgan: startyor va rotor. Korpus o`zaklariga fazaviy chulg`am g`altaklari o`rnatilgan. Ularning soni uch karra ko`p. Bu chulg`amlar fazoda biri ikkinchisiga nisbatan 120°ga surilgan. Fazaviy g`altak simning boshi a, v va s izolyatsiyalangan qismlarga, oxiri esa “nolinchi” nuqta

hosil qilib o`zaro ulanadi. Fazaviy g`altaklarning bunday ulanishi uchburchak usulida ulash deb ataladi. Generator rotori chulg`ami o`zgarmas tokni qismlar SH va M, cho`tka va kontakt halqalar orqali oluvchi ikki qutbli elektr magnitdan iborat. Generator ishlayotganda rotor uyg`otish chulg`ami aylanadi, bu generator tipini belgilaydi. Rotor aylanganda uning uyg`otish chulg`ami hosil qilgan magnit maydoni fazaviy g`altaklar o`ramini kesib o`tadi va ularda o`zgaruvchan e.yu.k. hosil bo`ladi. Rotor aylana boshlaganda uyg`otish chulg`amiga tok akkumulyator batareyasidan keladi, biroq generator uyg`ongach, chulg`am o`z generatoridan to`g`rilangan o`zgarmas tok bilan ta`minlaydi. Generator qismlarida kuchlanishning ortishi va tokning ko`payishini cheklash uchun bu tipdagi generatorlar kuchlanish rostlagichlari va tok cheklagichlar bilan jihozlanadi. Uch fazali generatorlar borgan sari keng tarqalmoqda chunki ularda kontakt halqalari va cho`tkalar yo`q, bu esa ularning tuzilishi va ularga xizmat ko`rsatishni osonlashtiradi va akkumulyator batareyasidan uyg`otilishi mumkin (tashqi nagruzka uzilganda). qo`zg`almas uyg`otish chulg`ami generator, shuningdek startyor va rotorga ega. Startyor chulg`amini hosil qiluvchi fazaviy chulg`am g`altaklari korpusning o`zaklariga joylashgan. CHulg`amsiz ko`p uchli yulduzcha rotor sifatida xizmat qiladi. Uyg`otish chulg`ami po`lat vtulkaga qo`zg`almas qilib o`rnatiladi va qo`shimcha ravishda generator qopqoqlariga ham mahkamlangan. U o`zgarmas tok bilan qismlar M va SH orqali ta`minlanadi. Rotor aylanganda yulduzcha uchlari uyg`otish chulg`ami o`zagining toretsi atrofida harakatlanadi. SHu chulg`am hosil qilgan magnit oqimi vtulkadan havo tirqishi orqali rotor yulduzchasiga o`tadi va uni magnitlaydi. O`z navbatida rotorning magnit oqimi fazaviy g`altaklar o`ramini kesib o`tadi va ularda induktsiyalangan e.yu.k. ni hosil qiladi. Evropadagi generator firmalari. Evropada eng yetakchi avtomobillarga generator ishlab chiqadigan firmalar Bosch (Germaniya), Valeo (Frantsiya) va Magneti Marelli (Italiya). Masalan: Bosch firmasi Germaniyada - Mercedes, BMW, Audi, Opel, Volkswagen va xokoza., Frantsiyadagi Valeo firmasi - Peygeot, Citroen, Renault,

Volvo avtomobillari uchun generator ishlab chiqadi. Angilyadagi ko`pgina avtomobillarni generatorini Lucas firiasi ishlab chiqadi. Rossiya avtomobillarini ko`pchiligida Bosch generatorlar ishlatiladi.

Startor lak qatlami bilan izolyatsiyalangan 0,5 mm qalinlikdagi alohida elektrotexnikaviy po`lat plastinalardan (uyurma tokni kamaytirish maqsadida) yig`ilgan. Plastinalar ichida 12 ta chiqiqlar (qutblar) bo`lib, ularning har biriga startyor fazaviy chulg`amining g`altagi joylashgan. Parchinlangan plastinalar startyor paketini hosil qiladi. Har bir g`altak 0,62 mm diametri PEV-2 markadagi izolyatsiyalangan simning 73 o`ramidan tashkil topgan. Juft g`altaklar ketma-ket ulangan, ya`ni bitta g`altak o`ramining oxiri ikkinchi g`altak o`ramining boshiga ulangan (yondagiga emas, bittadan keyingisiga). Har bir juftdan simning erkin uchi iste`molchilar ulanadigan qismaga chiqarilgan. galtaklar juftlari soniga qarab bunday qismlardan oltita bor va ularga 1 - 6 raqamlari yozilgan. Har bir juftning ikkinchi uchi umumiy qisma M ga (massaga) chiqarilgan. SHunday qilib, har bir iste`molchi nomerlangan qismaga va qisma M ga o`langan. Rotor val, olti qutbli magnit va yuritish shkividan tuzilgan. Magnit alniko qotishmasidan (temirning nikel va alyuminiyli qotishmasidan) tayyorlangan. Qopqoqlarga rotor vali aylanadigan zichlamali sharikli podshipniklar va o`rnatilgan. Generator qopqoqlari va korpus ikkita taranglash bolti yordamida bir butun qilib biriktirilgan. Ketingi qopqoqqa izolyatorlar o`rnatilgan bo`lib, ular orqali qismlar chiqarilgan. Qopqoqlarda teshikli chiqiqlar bo`lib, bu teshiklardan generatorni dvigatel kronshteyniga mahkamlaydigan bolt o`tadi. Bu bolt yuritish tasmasi tarangligini bo`shatish zarur bo`lganda generatorni burish uchun ham xizmat qiladi. Bunday generatorlar gruppasiga, shuningdek, GTI-A generatori ham kiradi. Startyor, rotor, qopqoq va markazdan qochirma rostlagich uning asosiy qismlaridir. Startyor chulg`ami fazaviy g`altaklari joylashgan 36 ta qutbga ega. Startyor chulg`ami uch fazali bo`lib, yulduz usulida ulangan. Rotor val, magnit va yuritish shkividan tuzilgan. Magnit uchta paketni o`z ichiga oladi: ikkitasi valga qo`zg`almas qilib o`rnatilgan, uchinchisi esa bronza vtulkada burala oladi.

U rotorning aylanish tezligi o`zgarganda generator qismlaridagi kuchlanishni doimiy saqlashga xizmat qiluvchi markazdan qochirma kuchlanish rostlagichi saqlashga xizmat qiluvchi markazdan qochirma kuchlanish rostlagich ta`sirida buriladi. Rostlagich mushtcha markazdan qochirma yukcha prujina va gaykali taranglash vintlaridan tuzilgan. Mushtcha berkitish vinti yordamida rotor valiga qo`zg`almas qilib o`rnatilgan. Mushtcha teshiklariga prujinaning taranglash vintlari qo`yilgan ikkita kronshteyn mahkamlangan. Prujinalar ikkinchi uchi bilan o`qi magnitning qo`zg`aluvchan paketiga mahkamlangan markazdan qochirma yukchaga ulangan. Rotorning aylanish soni ortganda markazdan qochirma yukchalarprujinalar tortish kuchini yenggan holda markazdan qochma kuchlar ta`sirida tarqaladi. Qo`zg`aluvchan paket bunda qo`zg`almas paketga nisba tan siljiy boshlaydi va rotor magnit oqimi kamayadi. Bu hol generator ishlab chiqaradigan e.yu.k. ning kamayishiga olib keladi. Rotorning aylanish soni kamayganda yukchalar prujinalar ta`sirida dastlabki holatiga qaytadi va qo`zg`almas paketni magnit oqimi ko`payishi tomon buraydi. Odatda fazaviy kuchlanish rotorning 3000-4700 ayl/min aylanish sonida 10-13V bo`ladi. Uyg`otish chulg`ami aylanadigan va elektromagnit yordamida uyg`otiladigan o`zgaruvchan tok generatorlari. Bu gruppadagi generatorga yuk avtomobillariga o`rnatiladigan G250-I1 generatori (6-rasm). U startyor, rotor, ikkita qopqoq va to`g`rilash blokidan iborat. 6-расм. Ўзгарувchан ток генератори

Startyor umumiy paketga parchinlar bilan biriktirilgan 0,5mm qalinlikdagi elektrotexnikaviy po`lat plastinalardan yig`ilgan. Ichki yuzasida 18 ta qutb bo`lib, ularning har biriga beshta o`ramdan iborat chulg`am kiygizilgan. SHunday qilib, har bir fazada o`zaro ketma-ket ulanadigan oltita g`altak bor. Fazalarning oxiri chiqish qismlari bilan, boshi yulduz usulida ulangan. Uning tuzilishi rotor, val, yuritish shkivi, uchlik, vtulka, uyg`otish chulg`ami va kontakt mis halqadan iborat. Uyg`otish chulg`ami vtulkaga mahkamlanadi. CHulg`am chiqishlari kontakt halqalarga qalaylangan. Uchliklarda qutbiyligi almashuvini oltita qutb bo`lib, u ikki qismdan iborat: birinchi qism qutbi ikkinchi qism qutbi orasidagi uyiqqa olib boradi. Kopqoqlarga zichlamasi bor sharikli podshipniklar o`rnatilgan bo`lib, ketingi qopqoqqa ikkita cho`tka tutqich mahkamlangan: bulardan biri massadan izolyatsiyalangan musbat cho`tka va ikkinchisi massadan izolyatsiyalanmagan manfiy cho`tkadir. Mis-grafitli cho`tkalar kontakt halqalarga prujinalar yordamida siqilgan. Musbat cho`tka, cho`tka tutkich qismasi SH bilan kanat vositasida ulangan. To`g`rilash bloki o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokka aylantirish uchun xizmat qiladi. U uch sektsiyaga yig`ilgan va panelga o`rnatilgan oltita kremniyli dioddan iborat. Radiatorli har bir sektsiya issiqlik eltish qovurg`ali alyuminiy tsilindrdan iborat. TSilindr ichiga turli o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan ikkitadan diod joylashtirilgan. Radiatorlarda startyor chulg`ami chiqishlari ulangan kontakt boltlar bor. Ketingi qopqoqqa to`g`rilash blokidan tashqari “+” va “-” ishorali qismlar, shuningdek qisma SH o`rnatilgan. qisma “+” rele-rostlagichning qismasi V bilan, qisma “-” generator korpusi bilan, qisma SH rele-rostlagichning bir xil ishorali qismasi bilan ulangan. Generator qismlarida kuchlanish 13,2-15,2V ga yetganda o`zak prujina kuchini yengib, yakorni tortadi va rele kontaktlari ulanadi. Bunda tranzistor bazasi to`g`rilagichning musbat qismasiga ulanadi, bu hol boshqarish tokining yo`qolishi va tarnzistorning berkilishiga sabab bo`ladi. Natijada generatorning uyg`otish chulg`amidan o`tuvchi quyidagi tok zanjiri hosil bo`ladi: to`g`rilagich va rele- rostlagich qismlari V (musbat chiqishlari) berkituvchi diod D b tezlatuvchi rezistor R t

-qo`shimcha rezistorlar D q -himoya relesining ketma-ket chulg`ami KCH rele- rostlagich va generator qismlari SH-generatorning uyg`otish chulg`ami GUCH- massa to`g`rilagichning manfiy qismasi. Zanjirga qarshiliklar ulash natijasida generatorning uyg`otish chulg`amidagi tok kamayadi va generator qismlardagi kuchlanish ham kamayadi. natijada RN- o`zagining magnitlanishi susayadi, kontaktlar yakor prujinasi ta`sirida uzatiladi, tranzistor ochiladi va generator qismlaridagi kuchlanish yana ortadi. Himoya relesi rele-rostlagich tranzistorini qismlar SH ning massa bilan tasodifan tutashishi tufayli hosil bo`ladigan tokdan saqlaydi. Himoya relesining o`zagi uchta chulg`amga ega: ketma-ket chulg`am KCH, qaramaq-qarshi chulg`am, qCH va tutib turuvchi chulg`am TCH. Ketma-ket chulg`am o`zakni magnitlashga xizmat qiladi, u generatorning uyg`otish chulg`amiga ketma-ket ulangan. qarama- qarshi chulg`am rele o`zagini magnitsizlashga xizmat qiladi va shuning uchun o`ramlarining yo`nalishi ketma-ket chulg`am o`ramlari yo`nalishiga qarama- qarshidir. Uning oxirgi uchlaridan biri ketma-ket chulg`amga, ikkinchisi massaga ulangan, ya`ni u chulg`am GUCH ga parallel ulangan. Tutib turuvchi chulg`am rele kontaktlarini u ishlayotganda tutashgan holatda tutib turishga xizmat qiladi. CHulg`am biri massaga, ikinchisi rele o`zagiga ulanadi, ya`ni uning o`ramlarining yo`nalishi ketma-ket chulg`am o`ramlari yo`nalishi bilan bir xil. Bu chulg`am zanjiriga taqsimlash diodi D t ulangan. Generator normal ishlayotganda (ya`ni qismlar SH massaga tutashmaganda) uyg`otish toki ketma-ket chulg`amdan ikki qismga bo`linib o`tadi: bir qismi generatorning uyg`otish chulg`amidan, ikkinchisi esa qarama-qarshi chulg`amdan oqib o`tadi. SHu toklar hosil qilgan bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan ikkita magnit oqimining o`zaro ta`siri natijasida rele o`zagi magnitsizlanmaydi, uning kontaktlari ajraladi. Bunday hollarda tutib turuvchi chulg`amda tok bo`lmaydi, chunki zanjirda taqsimlash diodi D t tok o`tishga to`sqinlik qiladigan holatda turibdi. Qismlar SH yoki ularni massaga ulovchi simlar tasofidan ulanib qolsa, relening ketma - ket chulg`amida tok keskin oshadi. Himoya relesining qarama - qarshi chulg`amida tok bu vaqtda nolgacha kamayadi, chunki chulg`amining ikkala

uchi massaga ulanganbo`ladi. So`ngra qarama - qarshi chulg`amda magnit oqimi yo`qoladi, ketma - ket chulg`amda esa magnit oqimi aksincha ko`payadi, bu kontaktlarning ulanishiga sabab bo`ladi. Berk kontaktlar orqali tezlashtiruvchi chulg`am zanjiriga ulanadi va uning magnit oqimi ketma-ket chulg`am magnit oqimini kuchaytiradi. SHuning uchun rele kontaktlari berk bo`ladi. Bir vaqtda tranzistor bazasi akkumulyator batareyasi yoki generator to`g`rilagichining musbat chiqishi bilan yarmo, berk kontaktlar va taqsimlash diodi D t orqali ulanadi. Tranzistor berkiladi, ya`ni emitter-kollektor o`tishining qarshiligi ortadi va qisqa tutashish tokining zanjiri uziladi. Tranzistor qismalar SH massadan ajralmaguncha berk bo`ladi. Rele-rostlagichdagi mavsumiy rostlash qayta ulagichi MRP generator qismlaridagi kuchlanishni mavsumga qarab (qish va yoz) o`zgartirish uchun xizmat qiladi. Konstant simdan iborat beshta o`ramdan tuzilgan, 2,5 Om qarshilikka ega bo`lgan chulg`am qayta ulagichning asosi hisoblanadi. qayta ulagich chulg`ami kuchlanish rostlagich KR ning asosiy chulg`ami yuqorisida joylashgan. Agar muhit temperaturasi 5°S dan oshsa, rostlash vintini L harfi (yoz) tomon qayta ulagichning latun plastinasiga taqalguncha otvyorka bilan buraladi. KR chulg`amidan o`tayotgan tok bunda o`zgarmaydi va qayta ulagich kuchlanishni rostlashda ishtiroq etmaydi. Agar temperatura 5°S dan past bo`lsa, rostlash vinti Z harfi (qish) tomon oxirigacha buraladi va unda KRCH chulg`ami zanjiriga 2,5 Om ga teng bo`lgan qarshilik ulanadi. Endi kontaktlar KR ni uzish uchun 0,8-1,2V ko`p kuchlanish kerak bo`ladi, natijada generator qismlaridagi umumiy kuchlanish shuncha ko`payadi. Bunday rostlash qishda quyidagi sabablarga ko`ra zarur: qishda akkumulyator batareyasining ichki qarshiligi ortadi va uni zaryadlash uchun ko`p kuchlanish kerak bo`ladi, bundan tashqari, batareya tezroq zaryadsizlanadi, chunki startyor ko`p energiya talab qiladi va yoritish asboblari tez-tez yoqib turiladi. Qayta ulagich MPR yordamida generator kuchlanishini rele-rostlagich qopqog`ini ochmasdan vaqtincha o`zgartirish mumkin. Masaslan, agar qayta ulagich L holatdaligida akkumulyator batareyalarining muntazam zaryadsizlanishi kuzatilsa, unda rostlash vinti Z holatga o`tkaziladi, natijada generator qismalarida

kuchlanish va zaryad toki ortadi va aksincha, agar Z holatda batareya muntazam ortiqcha zaryadlansa (elektrolitning qaynashi va sathining kamayishi), bu generator qismlarida kuchlanish oshganini bildiradi, unda vintli L holatga o`tkazib, kuchlanishni kamaytirish mumkin. O`zgaruvchan tok generatorlari va rele-rostlagichlarning nuqsonlari hamda ularni bartaraf etish usullari Quyida elektromagnit yordamida uyg`otiladigan o`zgaruvchan tok generatorlarining xarakterli nuqsonlari keltirilgan. 1. Dvigatel o`rta va katta tezlikda ishlaganda ampermetr zaryadsizlash tokini ko`rsatadi. Bu hol yuritma tasmasining yaxshi taranglanmaganligi; uyg`otish chulg`ami zanjirida uzilish borligi yoki kontaktning yomonligi; kuch zanjirida (generator - rele - rostlagich batareya massa) uzilish borligi yoki kontaktning yomonligi oqibatida bo`lishi mumkin. Uyg`otish chulg`amidagi uzilishni kontrol lampa yordamida aniqlash mumkin. Buning uchun generator qismasi SH dan simni uzib, navbati bilan rele - rostlagich qismasi V (yoki VZ) bilan massa; qisma SH bilan massa; uzilgan simning uchi bilan massa orasidagi uchastkalardagi lampani ulab ko`rish lozim. Bunda lampa yonmasa, zanjir uzilgan bo`ladi. Uyg`otish chulg`amining zanjiri qisma SH ni batareyaning “+” qismasiga ulab tekshiriladi. Zanjir uzilganda lampa juda xira yonadi (qizarib qoladi), uzilmaganda xiraroq yonadi. Bu zanjirni shuningdek, ampermetr (aniqlik klassi 2,5) va voltmetr (aniqlik klassi 1,5) yordamida ham tekshirish mumkin. Startyor chulg`amidagi uzilishni kontrol lampani fazaviy chulg`amning ikkita chiqishi orqali navbati bilan tarmoqqa ulab aniqlanadi. Barcha hollarda lampa yonishi kerak. Agar u yonmasa fazalar jufti chulg`amlarida uzilish borligini yoki nolinchi nuqtaning noto`g`ri ulanganligini bildiradi. 2. Zaryad toki yo`q. Sabablari: generator yuritish tasmasining shataksirashi; startyor fazalaridan biri uzilgan yoki chulg`amlari tutashgan; to`g`rilagich diodlaridan biri buzilgan; uyg`otish chulg`ami zanjirida uzilish bor.

To`g`rilagich blokni diodlari barcha simlarni generator qismalaridan uzib qo`yib tekshiriladi. So`ngra batareya va generatorning manfiy chiqishlari ulanadi, musbat chiqishlari esa lampaga ulab tekshiriladi. Agar lampa yonsa, demak, to`g`ri va teskari qutbiylik diodlaridan bir qismi teshilgan yoki to`g`ri qutbiylik diodlarining issiqlik eltish simlari bilan generator to`g`rilagichining korpusi orasidagi izolyatsiya teshilgan. 3. Generator yoki to`g`rilagich buzilgan. Bu generator chulg`amlari o`zaro qisqa tutashgan yoki massa qisqa tutashganda yoki to`g`ri qutbiylik diodlarining issiqlik eltish simlari va massa orasidagi izolyatsiyaning teshilishi natijasida sodir bo`lishi mumkin. Kontakt - tranzistorli rele - rostlagichlarning xarakterli nuqsonlari qo`yidagilardan iborat. Zaryad toki yo`q. Bunga himoya relesining o`z-o`zidan ishga tushishi yoki generator qismalarida kuchlanishning kamayganligi sabab bo`lishi mumkin. Himoya relesi quyidagicha tekshiriladi. Batareyalarning musbat chiqishlari tranzistor kollektoriga (issiqlik eltuvchiga), manfiy chiqishlari esa kuchlanish reostati va ampermetr orqali rele-rostlagich qismasi SH ga ulangan. Bunday ulash natijasida himoya relesi reostat yordamida o`rnatiladigan 3,2 - 3,6A tokda ulanishi lozim. Himoya relesi ulanadigan tokni ko`paytirish uchun shunga mos ravishda yakor prujinasini taranglash kerak. Buning uchun prujina kronshteyni bir oz yuqoriga egiladi. Oldin himoya relesida yakor bilan o`zak orasidagi zazor rostlanadi. Bu tirqish kontaktlar ulangan paytda 0,15 - 0,25mm, uzilgan paytda esa 0,7 - 0,8mm bo`lishi lozim. Kuchlanish past bo`lganda batareyani 20 - 25min qismalar V (VZ) va SH ga sim bilan ulab vaqtincha zaryadlash mumkin. 4. Zaryad toki ko`paygan. Sababalari: a) generator qismalarida kuchlanish oshgan; b) rele-rostlagich tranzistori teshilgan; v) rele-rostlagich va generator massasini ulovchi zanjir uzilgan. Kuchlanish oshganda kuchlanish rostlagichning ishlashini (agar generator tuzuk bo`lsa) tekshirish kerak. Buni dvigatelning old va ketingi faralarini yokib, nominal aylanishda va batareya butkul zaryadlanganda bajarish kerak. Aniqlik klassi kamida 1,0 bo`lgan voltmetr qisma V (VZ) va massa

orasidagi uchastkaga ulanadi. Bunda kuchlanish qayta ulagich MRP L holatga o`rnatilganda 12,3 - 14V yoki 3 holatga o`rnatilganda 14 - 15,2V bo`lishi lozim. Kuchlanish rostlagich yakori prujinasini bo`shatib yoki uning kontaktlari orasidagi tirqishni o`zgartirib kuchlanishni kamaytirish mumkin. RR362 - B rele – rostlagichida qo`yidagi tirqishlar o`rnatiladi; kontaktlar uzilganda yakor bilan o`zak orasida 1,4 - 1,5 mm, kontaktlar orasida 0,25 - 0,3mm. Tranzistorning sozligi tester yoki ommetr bilan aniqlanadi. Har qaysi ikkita chiqish orasidagi qarshilik navbati bilan o`lchanadi. Agar u nolga yoki cheksizlikka teng bo`lsa, demak asbob soz hisoblanadi. SHuningdek rele-rostlagich qismasi SH va korpus (massa) orasidagi uchastkaga lampa yoki voltmetr ulab ham tekshirish mumkin. Yakorni bosib turib kuchlanish regulyatori va himoya relesi kontaktlari tutashtiriladi. Agar tranzistor soz bo`lsa, unda lampa o`chadi va voltmetr strelkasi nolga og`adi. Tranzistor ishlayotganda yoki yo`lda buzilib qolsa, batareya zaryadsizlanishining oldini olish uchun sim rele-rostlagich qismasi V yoki SH dan uzib qo`yiladi. Kontakt-tranzistorli rele-rostlagichlarni stendda tekshirish va nazorat qilish mumkin. Volьtmetr rele-rostlagich qismalari V va M orasiga, reostat ampermetr orqali generator qismasi V ga ulanadi. Generator qismlaridagi nominal kuchlanish rotor valining aylanish soni 3600 ayl/min va nagruzka 10A da tutib turilish lozim. Kuchlanish rostlagichlari. Avtomobil generatori o`ziga xos sharoitlarda ishlaydi. U xarakatni tasmali uzatma orqali dvigatelning tirsakli validan olganligi sababli, rotorning aylanishlar chastotasi ishlab chiqargan kuchlanish ham nisbatan keng doirada o`zgarib turadi. Generatorning yuklamasi unga ulanayotgan ist`molchilar soni va ularning quvvatiga qarab o`zgarib turadi. Yuklama tokining o`zgarishi ham generatorning kuchlanishiga ta`sir ko`rsatadi. Avtomobilga o`rnatilgan elektr toki iste`molchilari kuchlanishning ma`lum belgilangan (12 yoki 24V) o`zgarmas qiymatda ishlashga mo`ljallangan. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko`ra, generator ishlab chiqqan

kuchlanishni rostlab, belgilangan darajada o`zgarmas holda saqlash zaruriyati tug`iladi. Bu vazifani kuchlanish rostlagichlari bajaradi. Ishlash printsipiga ko`ra rostlagichlar quydagi guruxlarga bo`linadi: kontaktli (vibratsiyali), kontakt - tranzistorli, kontaktsiz -tranzistorli. Generator kuchlanishini rostlashning asosiy printsipi quydagilardan iborat. Ichki qismiga to`g`rilagich bloki o`rnatilgan o`zgaruvchan tok generatorining qisqichlaridagi kuchlanishni quydagi bog`lanish orqali ifodalash mumkin: Bu ifodadan ko ` rinib turibdiki , generator rotorining aylanishlar chastotasini va yuklama o ` zgarganda generatorning kuchlanishini belgilangan darajada saqlab turish uchun faqat uyg ` otish toki Iy qiymatini o ` zgartirish yo ` li bilan amalga oshirish mumkin . Rotorning aylanishlar chastotasi ortishi bilan uyg`otish tokini kamaytirish va yuklama tok ko`payishi bilan uyg`otish tokini ham oshirish zarur. Rostlagich o`z navbatida, solishtirish , rostlash va o’lchov elementlaridan iborat. O`lchov elementi generator kuchlanishini qabul qilib oladi va uni signalga aylantirib signalli solishtirish elementida uning belgilangan etalon qiymat Ue bilan taqqoslanadi. Ular orasidagi farq generator kuchlanishi Ur bilan belgilangan

rostlanish kuchlanishi Up orasidagi farqqa proportsionaldir. Agar Ue bilan U orasida farq bo`lsa, solishtirma elementda Uo signal hosil bo`ladi. Bu signal rostlash elementiga keladi va natijada u uyg`otish toki qiymatini va generator kuchlanishi Ur ni Uo signal nolga, ya`ni Uyp signal Ue ga Ur esa Up gateng bo`lguncha o`zgartiradi. 1 - rasm . RRS 528 rele - rostlagichi . 1 - korpus ; 2 - sim o ` rami ; 3 - yakor ; 4 - yarmoq ; 5 - egiluvchi plastini ; 6 - tok cheklagich ; 7 - qo ` zg ` almas kontakt ustuni . Yarim o ` tkazgichlarning xossalari Yarim o ` tkazgichli asboblar avtomobillarni elektr jihozlarida keng qo ` llaniladi . Yarim o ` tkazgichlar elektr toki o ` tkazish jihatidan o ` tkazgichlar va izolyatorlar orasidagi o ` rinni egalaydi . Ularning solishtirma qarshiligi temperatura, tashqi arlashmalarning borligi va boshqa omillarga qarab o`zgaradi. Yarim o`tkazgichlarga ba`zi metallar, ularning oksidlari, ba`zi metallar qotishmasi va sulьfatli birikmalar kiradi. Yarim o`tkazgichli asboblarni tayyorlashda germaniy va kremniydan keng foydalaniladi. Germaniy mo`rt kumushsimon kul rang metall bo`lib, u Mendeleev davriy tizimning to`rtinchi gruppasiga kiradi. Demak, bu element atomining tashqi elektron qobig`ida to`rt valentli elektron bor. Bu elektron qo`shni to`rtta atom elektronlari bilan birga qo`sh elektrik bog`lanishdeb ataluvchi bog`lanish hosil qiladi (2 - rasm). Bu bog`lanish elementning kristall panjarasidagi atomlarni ushlab turadi.

Kristaldagi germaniyning har bir atomi to`rtta qo`shni atom bilan bog`liq bo`lib qoladi. Bu bog`lanishda mazkur va qo`shni atomlar elektronlaridan ikkitadan qatnashadi. 2-rasm. Yarim o`tkazgichli diod sxemasi. Mutlaqo sof germaniyda juda past temperaturada erkin elektronlar bo`lmaydi, ya`ni tashqi orbitalardagi barcha elektronlar qo`sh elektron bog`lanishlarda qatnashadi. Bunday sharoitlarda germaniy sof dielektrik (izolyator) hisoblanadi. Biroq elektronlarning kinetik energiyasi issiqlik yoki yorug`lik energiyasi ta`sirida kattalashadi. Ularning ko`pchiligi atomlar bilan tortishish kuchini yengib, o`z bog`lanishini uzadi va erkin bo`lib qoladi. Elektr maydoni mavjudligida erkin elektronlar ma`lum bir yo`nalishda harakatlanadi va yarim o`tkazgichda elektr toki hosil bo`ladi. Yarim o`tkazgichining erkin elektronlar harakati hisobiga o`tkazuvchanligi elektron o`tkazuvchanlik yoki n tipidagi o`tkazuvchanlik (negative- manfiy) deb ataladi. Tashqi orbitadan bir yoki bir necha elektron yo`qotgan yarim o`tkazgich atomi musbat ion bo`ladi, yarim o`tkazgichlardagi bunday atom teshikdeb nomlangan. Bunda bu atomda bitta elektron yetishmasligini ta`kidlab o`tish kerak. Hosil bo`lgan teshikni qo`shni atom elektroni to`ldirishi mumkin, bunda qo`shni bog`lanishda xuddi yuqoridagidek elektron bilan to`ldirish mumkin bo`lgan yangi teshik hosil bo`ladi va hokazo. Yarim o`tkazgichda teshikning tartibsiz harakati sodir bo`ladi, ya`ni u elektron harakat yo`nalishiga qarama-qarshi tomonga siljiydi. Avvalgidek zaryadlarni elektronlar tashisa ham, biroq ularning o`tishi yagona musbat zaryadlarning qarama-qarshi tomonga siljishiga sabab bo`ladi. Teshiklarning harakati tufayli o`tkazuvchanlik teshikli o`tkazuvchanlik yoki p tipidagi (positive- musbat) o`tkazuvchanlik deb ataladi.

Sof yarim o`tkazgichda teshiklar soni erkin elektronlar soniga teng. O`tkazuvchanlik ikki xil ishorali bir xil sonli zaryadlarning harakati bilan hosil qilinadi. Erkin elektronlar kristallda siljib, teshikka kirib qoladi va shunday qilib buzilgan bog`lanishlar tiklanadi. Bu jarayon rekombinatsiya deb ataladi. Elektron va teshiklarning o`zaro qarama-qarshi yo`nalishda siljishi natijasida elektron maydoni ta`sirida yarim o`tkazgichda elektr toki hosil bo`ladi. Sof yarim o`tkazgichlarning bunday elektron-teshikli o`tkazuvchanligi, erkin elektronlarning hosil bo`lishi va bulardan doim shu elektronlar miqdoricha teshiklar hosil bo`lishi, xususiy o`tkazuvchanlik deb ataladi. Xususiy o`tkazuvchanlik uncha katta emas, chunki erkin elektronlar normal sharoitda o`tkazgichda ko`p emas. Yarim o`tkazgichning o`tkazuvchanligini oz miqdorda maxsus aralashma qo`shib oshirish mumkin. Natijada elektronlar soni bilan teshiklar soni orasidagi muvozanat buziladi va elektr toki ko`pincha bir xil ishorali zaryadlar tomonidan hosil qilinadi. (Bu elektron yoki teshiklardan qaysi birining ko`pligiga bog`liq). Elektron o`tkazuvchanlik hosil qiluvchi aralashmalar donorlardeb ataladi. Mendeleev davriy sistemasining to`rtinchi gruppasiga oid yarim o`tkazgichlar uchun donorli aralashmalar beshinchi gruppa elementlaridan olinadi. Odatda bunga surma, mishyak, fosfor kiradi. Teshikli o`tkazuvchanlik hosil qiluvchi aralashmalar aktseptorlardeb atalib, odatda ular uchinchi gruppa elementlaridan olinadi. Ular ichida indiy, alyuminiy va bor ancha ko`p tarqalgan. Aralashmalar yarim o`tkazgich o`tkazuvchanligiga qanday ta`sir etishi bilan tanishib chiqamiz. 5.2a - rasmda elektron o`tkazuvchanlikning hosil bo`lishi sxemasi keltirilgan. Donorli aralashma atomi besh valentli elektronga, yarim o`tkazgich (masalan, germaniy) atomi esa faqat to`rt valentli elektronga ega. Aralashma atomining to`rtta elektroni va yarim o`tkazgich atomining to`rtta elektroni ishonchli elektron bog`lanishni hosil qiladi, biroq beshinchi elektron ortiqcha deb tuyuladi. Uni hatto yarim o`tkazgichni xona temperaturasigacha isitib, atomdan ajratib olish oson. Bu elektronlarga elektr maydoni ta`sir etganda elektr toki hosil bo`ladi ya`ni elektron o`tkazuvchanlik hosil bo`ladi.

5.2b - rasmda teshikli o`tkazuvchanlikning hosil bo`lish sxemasi ko`rsatilgan. Aktseptorli aralashma atomi faqat uch valentli elektronga ega. Bu holda aralashma atomlari va yarim o`tkazgichning qo`shni atomlari orasida faqat uchta to`ldirilgan bog`lanish hosil bo`ladi. To`rtinchi elektron bog`lanish to`lmay qoladi, ya`ni teshik hosil bo`ladi. Uni elektron bilan to`ldirish mumkin, lekin qo`shni atomda elektron “ketishi” bilan yana teshik hosil bo`ladi. SHunday qilib aktseptorli aralashmani qo`shish teshiklar sonining erkin elektronlar sonidan ko`payishi va yarim o`tkazgichning o`tkazuvchanligi teshikli bo`lib qolishiga olib keladi. Agar e.yu.k. manbai bo`lmasa, unda teshiklar erkin elektronlar kabi yarim o`tkazgichda tartibsiz siljiydi, e.yu.k. ta`sirida esa tartibli harakatlanadi. Yarim o`tkazgichli diodlar Yarim o`tkazgichli kristal diod bir tomonlama o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan ikki elektrodli asbobdir. n - p - o`tish hosil bo`lishi xarakteriga ko`ra diodlar nuqtaviy va yassi o`tishga bo`linadi. Yassi o`tishlar electron - teshikli katta o`tish maydoniga ega, shuning uchun to`g`ri yo`nalishda katta tokni o`tkaza oladi (20A gacha) va katta miqdordagi teskari kuchlanishni ushlab qola oladi. Yassi diodlardan avtotraktor elektr jihozlarida keng foydalaniladi, lekin ulardan faqat o`zgaruvchan tokni to`g`rilagichlar sifatidagina emas (elektr ventillar), balki kuchlanish stabilizatorlari (stabilitronlar) sifatida foydalaniladi. Diodning tuzilishi murakkab emas. Odatda germaniy monokristal plastinkasiga aralashma indiy tomchisi, kremniy plastinkasiga alyuminiy tomchisi suyuqlantirib yopishtiriladi (3 - rasm). Bu moddalarni biriktirishda boshqa usul- diffuziyadan ham foydalaniladi. Bunday xollarda suyuq yoki gazsimon aralashma yuqori bosim ostida va yuqori temperaturada yarim o`tkazgich plastinasiga singiydi. Ko`rsatilgan birikmalar natijasida sohalar chegarasida n - p - o`tish hosil bo`ladi. Indiy elektrodidan germaniydan iborat yarim o`tkazgich plastinasi tomon yo`nalish tokning to`g`ri yo`nalishi bo`ladi. Bu yerda aralashma elementi anod, yarim o`tkazgich plastinasi esa katod vazifasini bajaradi. Kuchlanishni stabillash, ya`ni uni ma`lum miqdorda saqlab turish uchun stabilitronlar yoki tayanch diodlardan foydalaniladi (3 - rasm). Ular kremniydan

tayyorlanadi, ish rejimi esa teskari tok elektron-teshikli o`tishni teshganda sodir bo`ladi. Elektron-teshikli o`tish orqali o`tuvchi tok teskari kuchlanishning nol qiymatdan stabillash kuchlanishigacha oshishi bilan unchalik ko`paymaydi, chunki uni ikkinchi darajali tok tashuvchilar hosil qiladi. 3-rasm. Yarim o`tkazgichli diod. a-tuzilish sxemasi; b-ulash sxemasi; v-stabilitronni ulash sxemasi; 1-elektron o`tkazuvchanlikli germaniy; 2-teshikli o`tkazuvchanlikli germaniy; 3-indiy. Kuchlanish stabillashganda o`tishning teshilishi sodir bo`ladi va tok keskin ko`payadi. Bunda kuchlanish qaytadan taqsimlanadi va uning ortiqchasi so`ndiruvchi rezistor R s yordamida yutiladi. Natijada kuchlanishning oshishi to`xtaydi va nagruzka Ri da u nominal qiymatga ega bo`ladi. Yarim o`tkazgichli triodlar Yarim o`tkazgichli triodlar yoki tranzistorlar ikkita yarim o`tkazgichli dioddan tuzilgan bo`lib, diodlar bunda elektron yoki teshikli o`tkazuvchanlikni yarim o`tkazgich materialining umumiy plastinasida hosil qilinadi. Triod sxematik yarim o`tkazgichdan (odatda germaniy yoki kremniydan) tuzilgan bo`lib, uning qarama - qarshi qirrasiga aralashma suyuqlantirib yopishtirilgan. Ularning o`tkazuvchanligi olingan plastina o`tkazuvchanligiga qarama-qarshidir. Agar n tipidagi yarim o`tkazgichlar p tipidagi aralashma biriktirilsa, u holda triodlar yoki ancha keng tarqalgan p - n - p tipidagi tranzistorlar hosil bo`ladi (5a - rasm). n - p - p tipidagi tranzistorlar kam uchraydi (5b - rasm).

5-rasm. Yarim o`tkazgichli triodlar sxemasi. Yarim o`tkazgichning trioddagi plastinasi baza yoki asos (V) deb, aralashmadan bir tomchisi emitter (E) (kiruvchi yoki injektsiyalovchi zaryadlar), ikkinchi tomchi kollektor (S) (zaryadlarni to`plovchi) deb nomlangan. Baza 10 - 12 mkm qalinlikda yasaladi. Emitter, kollektor va baza ta`minlash manbaiga ulangan o`z chiqishlariga ega. p - n - p tipidagi triod emitter ta`minlash manbai plyusiga, kollektor esa minusiga ulangan, n - p - p tipidagi triod emitteri manba minusiga, kollektor esa plyusga ulangan. Natijada ikkita elektron-teshikli o`tish hosil bo`lib, ulardan biri, ya`ni emitter bilan baza orasidagi emitterli o`tish, ikkinchisi, ya`ni baza bilan kollektor orasidagisi kollektorli o`tish deb ataladi. Tranzistorda emitterdan bazaga boruvchi baza toki I t va emitterdan kollektorga boruvchi kollektor toki I s bo`ladi. Baza toki I b boshqarish toki, kollektor toki I s esa asosiy tokdeb ataladi. Tranzistor ishida baza toki I b muhimahamiyatga ega. U juda oz miqdorda bo`lishi lozim, shuning uchun, odatda, rezistor R v ni ulab u cheklanadi. Agar baza toki bo`lmasa, triod qarshiligi eng ko`p miqdorda yetadi (bir necha ming Om), bunday hollarda asosiy tok triod orqali o`tmaydi, ya`ni tranzistor berk bo`ladi. Baza toki o`tganda emitter va kollektor o`tishlar qarshiligi minimumgacha kamayadi va bu holda asosiy tok maksimal qiymatga chiqadi. Emitter toki baza toki va kollektor tokidan iborat, ya`ni; I e =I b +I s .

Triod ishini quyidagicha tushintirish mumkin. Manba elektr maydoni ta`sirida teshiklar oqimi emitterdan teshib chiqib bazaga o`tadi va emitter toki I e ni hosil qiladi. Bazada teshiklar elektronlar bilan rekombinatsiyalanadi. Bular bazada asosiy zaryad tashuvchilar sifatida xizmat qiladi. Natijada baza toki I b hosil bo`ladi. Binobarin, teshiklar emitterda bazadagi elektronlardan ko`p bo`lib ularning ko`p qismi kollektorga r - n o`tish orqali o`tadi. Ular bamisoli kollektor vositasida tortiladi (ekstraglanadi) va tok I s ni hosil qiladi. SHunday qilib, kollektor toki baza tokisiz hosil bo`la olmaydi. Kontakt-tranzistor rele-rostlagichlarning ishlash printsipi Avtomobil generatorlari murakkab sharoitlarda ishlaydi: dvigatel tirsakli vali va u bilan birga generator rotorining aylanish soni tez - tez o`zgarib turadi, bundan tashqari, ular kuchli siltanadi, tez ifloslanadi. Bunday misol keltirish mumkin: agar drossel zaslonkasini ochish darajasi o`zgartirilsa yoki issiqlik ko`p uzatilsa, unda tirsakli valning aylanish soni dastlabkisiga nisbatan 4 - 6 marta o`zgarishi mumkin. Tirsakli val aylanish sonining o`zgarishi bevosita genaratorda hosil bo`ladigan E.Yu. K. ga ta`sir etadi, generator rotorining aylanish soni qancha katta bo`lsa, E.Yu. K shuncha katta va aksincha E.Yu.K. ning o`zgarishi generator qismlarida kuchlanishni mos ravishda o`zgartirishga sabab bo`ladi. Kuchlanishning normal kuchlanishdan og`ishi 3% dan oshmasligi lozim. Agar u 10 - 12% oshsa, unda akkumulyatorlar batareyasi va cho`g`lanish lampasining ishlash vaqti 2-2,5 marta qisqaradi. Generator ishlab chiqaradigan kuchlanishga rotorning aylanish sonidan tashqari nagruzka ham ta`sir etadi. Nagruzka oshganda, ya`ni ko`p iste`molchilar ulanganda qismlardagi kuchlanishning kamayishi ma`lum. SHunday qilib, normal kuchlanishni saqlash uchun qismlarda qo`shimcha ravishda rostlash qurilmasi o`rnatilmasa, generator o`z vazifasini bajara olmaydi. Bunday qurilma rele-rostlagich deb ataladi. U ikkita alohida - alohida ishlaydigan asbob: kuchlanish regulyatori (KR) va himoya relesi (HR) dan tuzilgan. Kontakt -

tranzistor tipidagi kuchlanish regulyatorining ishlash printsipi bilan tanishib chiqamiz (4 - rasm). Regulyator tranzistor T va elektromagnitaviy reledan tashkiltopgan. Tranzistor ishida R b va Rd rezistorlari qatnashadi. Elektromagnitaviy rele tarkibiga o`zak, chulg`am KRCH, yakor, yakor prujinasi, qo`zg`aluvchan va qo`zg`almas kontaktlar kiradi. Generator ishlab chiqaradigan o`zgaruvchan tok PV to`g`rilagichi yordamida o`zgarmas tokka aylanadi. Bu tok generatorning uyg`otish chulg`amiga, kuchlanish rostlagich chulg`ami KRCH ga va tranzistor T zanjiriga uzatiladi. To`g`rilangan tok uyg`otish chulg`amiga (agar berk bo`lsa) ochiq tranzistor T orqali yoki rezistor R orqali kelishi mumkin. Agar generator qismlarida kuchlanish zarur miqdordagi kuchlanishga yetmasa, unda rostlagich kontaktlari uziladi, chunki chulg`am KRCH dagi tok rostlagich o`zagini magnitlashga yetmaydi. Bunday hollarda tok generatorning uyg`otish chulg`amiga ochiq tranzistor orqali o`tadi. Tranzistorni quyidagi zanjirdan o`tuvchi boshqarish toki ochadi: to`g`rilagich “+” emitter va tranzistor bazasi - rezistor R b massa - to`g`rilagich “-”. 1- rasm . RR 362- B rele - rostlagichining sxemasi : 1- yarmo ; 2- yakor prujinasi ; 3- yakor ; 4- kuchlanish rostlagichning kontaktlari ; 5- rele chulg ` ami ; 6- o ` zak ; 7- sim ; 8- iste ` molchi ( lampa ); KR - kuchlanish rostlagichi ; HR - himoya relesi ; T - tranzistor ; LK - kontrol lampa ; GT - generator to ` g ` rilagichi ; B - akkumulyatorlar batareyasi ; MV - massa uchirgichi ; S - saqlagich ; KCH - ketma - ket chulg ` am ; TCH - tutib turuvchi chulg ` am ; GUCH - generatorning uyg ` otish chulg ` ami ; DRP - davriy rostlash qayta

ulagichi ; D h , D s , D taq - mos ravishdagi himoya , so ` ndiruvchi , taqsimlovchi diodlar , rezistorlar , R tk - temperaturaviy kompensatsion ; R t - tezlatuvchi ; Rq - qo ` shimcha ; R b - baza . Bu gruppadagi asboblar ichida , odatda , ko ` pchilik yuk avtomobllarga G 304 - A 1 generatori bilan birga o ` rnatiladigan RR 362 - B rele - rostlagichi ancha keng tarqalgan . RR362 - B rele - rostlagichi kuchlanish rostlagichi, himoya relesi va mavsumiy rostlash qayta ulagich tashkil topgan. Kontakt - tranzistorli tipdagi kuchlanish rostlagichi ishida elektromagnit himoya relesi va tranzistor ishtiroq etadi. Relening asosiy qismlari (1- rasm) yarmo 1, yakor prujinasi 2, yakor 3, kumush kontaktlar 4, rele chulg`ami 5, o`zak 6 dan iborat. Rele va tranzistor T dan tashqari rostlagich ishida berkituvchi diod D b so`ndiruvchi diod D s , temperaturaviy kompensatsiya R tk , tezlatuvchi R m qo`shimcha Rq va baza R b rezistorlari ham qatnashadi. Berkituvchi va so`ndiruvchi D242 diodining tuzilishi 6-rasmdagiga o`xshash. RR362-B kuchlanish rostlagich ishlaganda tok zanjiri qanday hosil bo`lishini tekshiramiz. Generator akkumulyator batareyasi ishga tushirilgandan so`ng massa uchirgichi VM yordamida uyg`otilishi mumkin. Kontrol lampa LK darhol yonib, tranzistor T tokini boshqarishning quyidagi zanjiri hosil bo`ladi: akkumulyator batareyasi “+”-ampermetr saqlagich P r - rele - rostlagich qismasi V-berkituvchi diod yoki teskari bog`lanish diodi D h - tranzistor T emitteri va bazasi sim 7 - yarmo baza rezistori R b - massa akkumulyator batareyasi “-”. Tranzistor ochiladi va quyidagicha uyg`otish chulg`ami zanjiri hosil bo`ladi: akkumulyator batareyasi “+” ampermetr, saqlagich berkituvchi diod tranzistor emitteri va kollektori himoya relesining ketma- ket chulg`ami KCH-qisma SH-generator uyg`otish chulg`ami GUCH massa akkumulyator batareyasi “-”. Generator uyg`ona boshlaydi va tok paydo bo`ladi. Generator qismlarida kuchlanish belgilangan miqdorga chiqishi bilan kuchlanish regulyatori chulg`amidagi tok oshadi va rele kontaktlari tutashadi. Tranzistor bazasi to`g`rilagichning musbat chiqishi bilan tutashgan kontaktlar orqali ulanadi. Bu boshqarish tokning yo`qolishiga va tranzistorning berkilishiga sabab

bo`ladi. Tok bunda generator uyg`otish chulg`amiga rezistor Rd orqali o`tishga majbur, bu GUCH chulg`amidagi tok va magnit oqimining kamayishiga sabab bo`ladi. Natijada generator ishlab chiqaradigan e.yu.k. kamayadi va uning qismalaridagi kuchlanish ham kamayadi. Agar dvigatel tirsakli valining aylanish soni yoki generatordagi nagruzka o`zgarsa, bunday jarayonlar uzluksiz sodir bo`ladi. Kuchlanish rostlagich bir vaqtda tok rostlagich ham bo`ladi. Shunday qilib kontakt-tranzistorli kuchlanish rostlagichlarida elektro- magnitaviy rele kontaktlaridan faqat tranzistorni boshqarishda foydalaniladi va ulardan o`tuvchi tok 0,2A dan oshmaydi. O 3 miqdordagi tok kontaktlarning uzoq ishlashini ta`minlaydi va uyg`otish tokini ikki marta oshirish (ya`ni 3,5A) imkonini beradi, buning hisobiga generator quvvati ortadi. Rostlagich ishlayotganda kuchlanishning o`zgarishi bilinmasligi uchun ularning tebranish soni kamida 30 Gts bo`lishi kerak. Tebranish sonini kuchlanish rostlagich o`zagidagi magnit oqimi tezligini oshirish va kamaytirish bilan oshirish mumkin. Buning uchun maxsus tezlatuvchi qarshilikdan foydalanib yoki rele o`zagiga qo`shimcha chulg`am o`rnatish bilan erishiladi. Tezlatuvchi qarshiliklar kontaktlar ulangach, rele chulg`amidagi tokni kamaytiradi, o`zakdagi qo`shimcha chulg`am esa qarama-qarshi tomondan keluvchi magnit oqimini hosil qiladi. Bu yerda rezistorlar ikki har xil gruppaga bo`lingan: katta qo`shimcha rezistor Rq, kichik-temperaturaviy kompensatsiya R tk li rezistor bilan birgalikdagi tezlashtiruvchi rezistor R t . aktiv berkituvchi diod D b tranzistorning emitterli zanjiriga o`rnatilgan. Rele kontaktlari ulanganda rezistor R t va Rq kuchlanish kamayadi, bu KRCH o`zagining magnitlanishini kamaytirish va rele kontaktlarining prujinalar ta`sirida yanada keskin uzilishiga sabab bo`ladi. Muhit temperaturasi kuchlanishni rostlashga ta`sir etmasligi uchun KRCH zanjiriga temperaturaviy kompensatsiya R tk qarshiligi ulangan. U amalda muhit temperaturasi o`zgarganda om qarshiligi o`zgarmaydigan nixrom yoki konstantdan tayyorlangan.

2- rasm Kontaktsiz - tranzistorli rele - rostlagichining sxemasi : Generatorning uyg ` otish chulg ` ami GUCH ga parallel o ` rnatilgan so ` ndiruvchi diod D s tranzistorni magnit oqimi kamayganda chulg ` amda hosil bo ` luvchi o ` zinduktsiya e . yu . k . toki ta ` sirida buzilishdan saqlaydi . Bu hol qo`shimcha rezistorlar R t va Rq ulanganda sodir bo`ladi. O`zinduktsiya toki zanjiri quyidagi ko`rinishga ega: GUCH chulg`ami - massa so`ndiruvchi diod D s - GUCH chulg`ami. Ko`rib chiqilgan kuchlanish rostlagichning elektromagnitaviy relesi davriy texnikaviy xizmat ko`rsatish va rostlashga muhtoj. Birinchi navbatda kontaktlar ish yuzasini tozalash bilan birga ular orasidagi tirqishni rostlashni talab qiluvchi kontaktlarga taalluqli.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Avtomobilь transportini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida 2018 yil 6 martdagi PQ- 3589-son qarori. 7mart “Xalq so`zi” gazetasi 2. I.A. Karimov “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettiriish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti”. 2012 yil 17 fevralda xalqaro konferenyiyaning ochilish marosimidagi nutqi // Xalq so`zi. 2012 yil 18 fevral. 3. N. G`. Maxmudov. Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari. Darslik 2-chi nashr. Toshkent, Noshir, 2011 y., 304 bet. 4. Yutt.V.E. “Elektrooborudovanie avtomobiley” Uchebnik dlya studentov vqshix uchebnqx zavedeniy 4-e izdanie., Moskva: Transport, 2006 g,440st. 5. Akimov A.V. “Elektrooborudovanie avtomobiley”, Moskva. Zarulem, 2000 g.384 st. 6. Maxmudov G . N . Avtomotransport vositalarining elektr jihozlari , Kasb xunar kollej talabalari uchun darslik . Toshkent, Ilm ziyo. 2014 y., 7. Maxmudov G`. N. Zikrillaev N. G`. Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarining elektron boshqarish, kasb xunar kollej talabalari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, «Ilm ziyo», 2014 y. 120 bet. 8. Danov. BA. Sistema upravleniya zajiganiem avtomobilg`nqx dvigateley, Moskva. Goryachaya liniya - Telekom.2005g.184st. 9. Traiter A. Elekricheskoe oborudovanie avtomobiley. Sankt-Peterburg, SPb; Alfamer Pablishin: 2003g. 288st.

Похожие

O’rgichning transport vositasi

Elektr dvigatel

Shаssining elektr tizimlаri

Transport vositalaridan foydalanishni taqiqlovchi shartlar

Elektr motorlari bilan birga ishlash