Қуръони Карим - Основы культурологии - Рефераты

Қуръони Карим

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Қуръони Карим

Қуръони карим – Аллоҳ тарафидан 23 йилга яқин муддат мобайнида Муҳаммад пайғамбарга оятма-оят, сура-сура тарзида нозил қилинган илоҳий (сакрал) китобдир. Бу китоб ислом динининг муқаддас манбаси ҳисобланади. Ислом илоҳиёт мактабларидан бири аҳл ас-сунна ва-л-жамоа таълимотига кўра, Қуръон Аллоҳ таолонинг сўзи ва унинг азалий илмидир. Муқаддас Ёзув кўп номларидан бири бўлган «Қуръон» сўзи – арабча «қара’а» (ўқимоқ) феълидан олинган. Бошқа фикрга биноан, у сурёний тилидаги «кераин» – «муқаддас ёзув» маъносини билдирувчи сўздан олинган. Қуръон суралардан иборат. Сура Қуръондан бир бўлак бўлиб, энг ками учта ёки ундан ортиқ оятларни ўз ичига олади. Қуръонда жами 114 та сура мавжуд. Оятлар сони эса, Қуръон мантларини тақсимлашнинг турли йўлларига кўра, 6204 та, 6232 та, ҳатто 6666 тагача белгиланган. Бу ҳар хиллик Қуръон нусхаларининг бир-биридан фарқли эканлигини эмас, балки ундаги оятларнинг турли қиро’ат мактабларининг (уларнинг сони 14 дан ортиқ) анъаналари бўйича турлича тақсимланганлигини билдиради. Қуръондаги суралар ўз мазмунига ёки нозил бўлган вақтига, яъни хронологик тартибига қараб эмас, балки ҳажмига кўра – аввал катта, сўнг кичик суралар тартибида Пайғамбар вафотидан анча кейин йиғилиб, жойлаштирилган. Сураларнинг ҳажми ҳам ҳар хил: энг катта ҳажмли иккинчи сурада 286 оят бор бўлса, энг кичик суралар фақат 3 оятдангина иборат. Исломшунослик ва қуръоншунослик хулосалари асосида сураларнинг хронологик тартибини қуйидагича шаклда тасаввур қилиш мумкин: 1. Биринчи Макка даври (610-615 йиллар). Бу даврда юксак адабий ижод намуналари бўлган сажъ жанридаги суралар ўқилган. Европа олимлари уларга «Назмий суралар» деб ном берганлар. 2. Иккинчи Макка даври (616-619 йиллар). Бу суралар Муҳаммад пайғамбар ва уларнинг издошлари доимий таъқиб остида яшаган ва кўпчилиги Ҳабашистонга кўчиб кетган вақтда ўқилган. Бу сураларда Аллоҳнинг

«Раҳмон» сифатида кўп тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни «Раҳмон суралари» деб атаганлар. 3. Учинчи Макка даври (619 йил бошларидан – 622 йил сентябригача). Бу даврда ҳам Муҳаммад пайғамбар ва унинг издошлари таъқиб остида яшаганлар, махфий равишда, кўпинча шаҳардан ташқарида ибодатга тўпланганлар. Бу давр сураларида пайғамбарлар ҳақидаги асотир- ҳикоятларга кенг ўрин берилганлиги сабабли, европалик олимлар буларга «Пайғамбарлик суралари» деб ном берганлар. 4. Тарихий воқеаларни аниқроқ акс эттиришини эътиборга олган ҳолда Мадинада туширилган 24 та суранинг нозил бўлиш даврини қуйидаги беш босқичга ажратиш мумкин: А. I давр (622 йил октябридан 624 йилгача). Муҳаммад пайғамбар Мадинага кўчиб ўтганларидан сўнг то маккаликлар билан биринчи йирик тўқнашув – Бадр жангигача ўқилган 4 сура бу даврга киради. Б. II давр (624 йил мартидан 625 йил мартигача). Бу давр Бадр жангидан то Уҳуд жангигача ўтган бир йил мобайнида ўқилган 3 сурани ўз ичига олади. В. III давр (625 йил мартидан 627 йил мартигача). Уҳуддаги мағлубиятдан то Хандақ жангигача ўтган икки йил ичида бешта сура нозил бўлган. Г. IV давр (627 йил апрелидан 630 йил январигача). Бу даврга Хандақ жангидан то Макка фатҳигача ўтган салкам уч йил ичида ўқилган 8 сура киради. Д. V давр (630 йил февралидан 632 йил майигача). Макка фатҳидан Муҳаммад пайғамбарнинг вафотигача ўтган икки йилдан ортиқроқ давр ичида яна тўртта сура нозил бўлган. Муҳаммад пайғамбар вафотидан кейин Қуръон кишиларнинг хотирасида ва ёзган нарсаларида сақланиб қолди. Пайғамбардан сўнг мусулмонларга Абу Бакр бошлиқ этиб сайланди. Унинг халифалик даврида (632-634) мўминлар ва муртаддлар ( диндан қайтган ) ўртасида шиддатли жанглар (юқорида эслатилган Ридда воқеалари) бўлиб ўтди. Ушбу жангларда Қуръонни тўлиқ ёд олган муқри’лар (қорилар) кўплаб шаҳид бўлдилар. Шунда бўлажак

халифа Умар ибн ал-Хаттоб (634-644) Абу Бакрга: «Барча қорилар шу зайлда ўлиб кетаверса, Қуръон нуқсонли бўлиб қолиши мумкин, шу сабабли уни жамлаб китоб ҳолига келтириш зарур», - деган маслаҳатини беради. Аввалига Абу Бакр иккиланиб туради, чунки бу иш Пайғамбар ҳаётлик пайтларида қилинмаган эди. Бу ҳол бидъат деб қабул қилиниши мумкин эди. Кейинроқ Абу Бакр ҳам Қуръонни китоб шаклига келтириб қўйиш зарурлигини англаб етди ва Зайд ибн Собит исмли саҳобани чақириб бу ишни унга топширади. Шундай қилиб, Зайд ва бошқа қорилар машаққатли уринишлардан кейин Қуръонни кийик терисидан бўлган саҳифаларга ёзиб чиқдилар ва боғлаб Абу Бакрнинг уйида сақлаб қўйдилар. Бу жамланма кейинчалик «ас-Суҳуф ал-бакрийа» – «Абу Бакр саҳифалари» деб номланди. Абу Бакр оламдан ўтгандан кейин жамланма Умар ибн ал-Хаттоб уйига, у оламдан ўтгандан сўнг, унинг қизи – Пайғамбар аёли Ҳафсада қолди. Вақт ўтиши билан ислом давлатида турли сиёсий гуруҳлар пайдо бўлди. Улар ўртасидаги зиддиятлар халифа Усмон ибн Аффон (644-656) даврида ўткирлашди. Ҳар бир гуруҳ ўз сиёсий иддиъоларини Қуръон орқали асослашга уринар эдилар. Қуръонни ўқишдаги турли ихтилофлар бунга асос яратар эди. Бу ихтилофларни бартараф этишни истаган халифа Қуръоннинг янги таҳририни кўчиришга буйруқ беради. Халифа Усмон ибн Аффон топшириғига биноан Зайд ибн Собит барча Қуръон қисмларини йиғиб, таққослаб чиқиб, қайтадан Қуръон карим матнини жамлади. Қуръоннинг биринчи расмий нусхаси 651 йилда халифа Усмонга тақдим этилди. У асл нусха ҳисобланиб ундан яна учта, баъзи манбаларга кўра еттита нусха кўчиртирилиб, араб аскарлари турган йирик шаҳарлардан – Басра, Дамашқ, Куфага жўнатилади. « Имон » деб номланган асл нусха эса Мадинада, халифа Усмон ҳузурида қолди. Кўчирилган нусхалар «Мусҳафи Усмон» деб аталди. Илк Қуръон нусхаларидаги араб ёзуви номукаммал бўлиб, уларни Қуръонни тўлиқ ёд билувчи уста қориларгина ўқий олар эдилар. Ҳаммага фақат Қуръоннинг шу нусхасидан кўчиришга буйруқ берадилар. Сақланган илк нусхалар ҳижозий ва куфий хатларида кўчирилган. Мутахассисларининг

фикрича, Араб давлатининг пойтахтини 749 йилда Суриядан Ироққа ўзгартирилиши ҳижозий хатининг йўқолиб кетишига олиб келди. Қуръон ёзувининг ҳозирги кўриниши фақат Х аср келиб тўлиқ шаклланган. Қуръоннинг шу кунимизгача сақланиб қолган нодир нусхалари араб ёзуви ривожининг бебаҳо ёдгорликлари ҳисобланади. Араб тарихчиларининг хабар беришларича, халифа Усмон Қуръонни мутолаа қилиб ўтирганида фитначи мусулмонлар томонидан ўлдирилган. У кишининг қони Қуръон саҳифасига тўкилган, деган нақл халқ орасида кенг тарқалган. Бундан Куфадаги китоб савдогарлари фойдаланиб, кўп нусхада «қонли» Қуръон нусхалари тайёрлаб сотганлар. Ҳозирги пайтда жаҳон музей ва кутубхоналарида бундай нусхалар сақланади. Улардан бири Тошкент шаҳрида Ўзбекистон мусулмонлар идорасида сақланади. Унда ҳам қон излари бўлиб, шу нусха айнан халифа Усмонга тегишли деган фикрлар мавжуд. Мазкур Қуръон 353 варақдан иборат бўлиб, варақлар ўлчами 68х53 см., матн ёзилган қисм ҳажми 50х44 см. Саҳифалар кийик терисидан ишланган бўлиб, ҳар бирига 12 қатордан чиройли куфий хатида ёзув битилган. Кўп варақлари йўқолган ва кейинчалик қоғоз саҳифалар билан тўлатилган. Татаристонлик машҳур олим Шиҳобуддин ал-Маржонийнинг (1818-1889) айтишича, Қуръонни қайта тиклаш Самарқандда жойлашган «Муғак масжиди» имоми Абдурраҳим ибн Усмон ал-Ўтиз-Имоний (ваф. 1838 й.) тарафидан бажарилган. Усмон Қуръони руслар Ўрта Осиёни босиб олгунча Самарқандда, Хўжа Ахрор мадрасасида сақланар эди. Қуръоннинг Самарқандга келтирилиши ҳақида ҳам мутахассислар орасида ҳар хил тахминлар мавжуд. Улардан бирида муқаддас китобни Абу Бакр ал-Қаффол аш-Шоший (976 йили вафот этган, Тошкентда дафн қилинган) Бағдоддан олиб келган, деб ҳикоя қилинади. Авлодлар оша Абу Бакр Қаффол Шоший меросхўрларидан Хўжа Аҳрор қўлига ўтган бўлиши мумкин. Хўжа Аҳрор ва унинг авлодлари бу нусхадан замоналарининг бошқа суфий тариқатлари шайхлари билан бўлган

рақобат курашида унумли фойдаланганлар. Бу нусха воситасида улар ўзларининг ислом сарчашмаларига яқинроқ эканликларини исботламоқчи бўлганлар. Чунончи, Ишқийа тариқати шайхлари аҳрорий нақшбандийларга қарши Қуръоннинг ўз қадимий нусхаларига – Катта Лангар Қуръонига эга бўлганлар. Иккинчи бир ривоятда эса, Хўжа Аҳрор муридларидан бири Маккадан ҳаж қилиб қайтаётганида Истамбулга киради ва султонни оғир ҳасталикдан даволайди. Султон миннатдорчилик билдириб, унга Қуръонни ҳадя қилади. Кўпчилик арабшунос олимларнинг фикрича, бу Қуръон Амир Темур (1370- 1405) томонидан Басрадан кўплаб қўлёзма китоблар ва бошқа ўлжалар билан бирга Самарқандга келтирилган ва Темурнинг машҳур кутубхонасига қўйдирилган. Темурийлар давридаги (1405-1506) ўзаро келишмовчиликларда Темур кутубхонаси ёндирилиб юборилган. Тасодифан шу нусха омон қолган. Бу фикр ҳақиқатдан узоқроқ. Чунки Амир Темурнинг кутубхонаси ҳақидаги фаразлар ҳали исботлангани йўқ. Иккинчи тарафдан, Амир Темур замонида бошқа бир Қуръон нусхаси ҳукмдорлар диққат-эътибори марказида эди. Бу Самарқанд жоме-масжиди (кейинчалик бу масжид Биби-хоним масжиди номини олган) саҳнига қўйилган Бойсунғур Қуръонидир. Тошкент Қуръонини илмий жиҳатдан чуқур ўрганган Санкт-петербурглик шарқшунос олим А.Ф. Шебунин фикрича, Қуръон Басрадан Амир Темур томонидан Самарқандга келтирилган. Чунки, А.Ф. Шебунин Париж, Берлин ва Маккадаги бошқа нусхаларига солиштириб, биздаги Қуръоннинг Басра нусхаси эканлигини исботлашга ҳаракат қилди. Дарҳақиқат, бу муқаддас китоб эски нусхалардан ҳисобланиб, у VIII аср охири- IX аср бошларида яратилган. 1868 йилда рус аскарларининг Самарқандга кириши билан Усмон Мусҳафига эътибор кучайди. Мусулмонлар Қуръонни яширинча Бухорога жўнатмоқчи бўладилар. Бироқ бу хабар Зарафшон ўлкасининг бошлиғи генерал Абрамов қулоғига етиб, «фан учун бундай нодир, бебаҳо, қадимий ёдгорликни қўлдан чиқармасликнинг ҳамма чораси кўрилсин», деб

полковник Серовга буйруқ беради. Серов Қуръонни генерал Абрамовга келтиради. Абрамов эса уни зудлик билан Туркистон генерал-губернатори фон Кауфманга етказади. У, ўз навбатида, 1869 йил 24 октябрда Усмон Қуръонини Санкт-Петербургга – Император кутубхонасига алоҳида кузатувчилар назоратида жўнатди. Бу Қуръон нусхаси устида тадқиқотлар бошланди. Масалан, 1895 йили мазкур Қуръоннинг бир варағи 2 минг нусхада чоп этилди. 1905 йили эса Илёс ибн Аҳмад-шоҳ «Ёсин» сурасининг фотонусхасини чиқарди. Шу йили С.И. Писарев ва Ф.И. Успенский Қуръонни факсимиле услубида 50 нусха чоп этиб, 25 нусхасини сотувга чиқарди. Ҳар бир нусхасига 500 сўм баҳо қўйилди. Улар факсимилени асл нусхасига ўхшатиш учун ҳажмини ҳам ўшандайлигича қолдирдилар. Ҳозир бу факсимиле нусхадан жумҳуриятда бир нечта бўлиб, бири Ўзбекистон мусулмонларининг диний идораси кутубхонасида, иккинчиси – Ўзбекистон тарихи музейида сақланади. Октябрь тўнтаришидан сўнг Бутунроссия мусулмонлар жамияти номидан Усмон Тўқумбоев РСФСР Халқ Комиссарлари Советига мурожаат қилиб, муқаддас Усмон Қуръонини ўз эгаларига, яъни мусулмонларнинг ўлка съездига топширилишини талаб қилади. РСФСР ХКС томонидан мусулмонларнинг талаби қондирилиб, Қуръон мусулмонлар ихтиёрига берилади. 1917 йил 29 декабрь куни Петербургдаги подшоҳ кутубхонасининг «Нодир қўлёзмалар» бўлимидан олиниб, Бутунроссия мусулмонлар жамияти раиси У. Тўқумбоев жавобгарлиги остида Уфа шаҳрига жўнатилади. Қуръон 1923 йилгача Уфада сақланади. 1923 йил 23 июлда Бутуниттифоқ Марказий Ижроқўми Усмон Қуръонини Туркистонга қайтаришга қарор қилади. Муқаддас ёдгорликни Уфадан Тошкентга махсус комиссия кузатувида олиб келинади. Комиссия таркибида шарқшунос олим Султонхўжа Қосимхўжаев, профессор А.Э. Шмидт ва дин пешволаридан 3 вакил бор эди. Комиссия махсус вагонда, қуролли кучлар кузатувида Қуръонни Тошкентга келтирдилар. Шундан кейин Қуръон 1923 йил 18 августда Сирдарё диний идорасига қарашли Хўжа Аҳрор жомеъ

масжидига топширилади. Лекин кўп ўтмай Қуръонни Тошкент эски шаҳар музейига келтирадилар ва у махсус пўлат сандиқда сақлана бошланади. Эски шаҳар музейи биринчи ўзбек музейига айлантирилди. Музей 1926 йилнинг 1 январида очилди. 1926 йилнинг фақат бир ойи ичида музейни 4000 киши келиб кўрди. Қуръони каримга кўплаб олимлар томонидан турли тафсир лар ёзилган. Қуръон ХII асрдан бошлаб Европа халқлари тилларига, жумладан, лотин тилига таржима қилина бошлаган. ХVIII аср бошларида Европа халқлари тилларидан, XIX аср ўрталарида арабча асл нусхасидан рус тилига таржима қилинган. Г.С. Саблуковнинг арабчадан дастлабки таржимаси Қозонда уч марта (1878, 1894, 1907 йилларда) нашр қилинган. Академик И.Ю. Крачковский томонидан амалга оширилган Қуръоннинг илмий изоҳлари билан рус тилига таржимаси ҳанузгача машҳур. Бу таржима унинг вафотидан (1951 й.) кейин, 1963 ва 1986 йилларда тўлиқ нашр этилган. Мамлакатимиз мустақил бўлганидан сўнг Қуръони каримни ўзбек тилига таржима қилишга киришилди. Мовароуннаҳр Диний бошқармаси вакиллари Қуръоннинг ўзбек тилидаги таржимасини нашр этишда бир қанча таржималар билан танишиб чиқиб, Алоуддин Мансур таржимасини мувофиқ топдилар. 1992 йилда Қуръон ўзбек тилига таржима қилинди ва «Чўлпон» нашриётида кўп нусхада чоп этилди. Шунингдек, «Звезда Востока» журнали Қуръон матнларини академик И.Ю. Крачковский таржимасида фалсафа фанлари доктори, профессор, исломшунос олим М.А. Усмоновнинг тузатиши ва қисқа шарҳи билан «Қадимий адабиёт янгиликлари» – «Древний памятник литературы» туркуми остида 1990 йилдан бошлаб бериб борди. Қуръонга ўзбек тилида тафсир ёзиш ишлари шу билан тўхтаб қолмади. 2001 йилда таниқли олим Абдулазиз Мансур томонидан Қуръони карим маъноларининг изоҳли таржимаси нашр этилди. Исломнинг илк давридан то шу кунга қадар Қуръони каримга турли тилларда, ҳар хил йўналишларда минглаб тафсирлар битилган. Уларда Қуръони каримни турли даврлар ва муҳитларда тушуниш ўз аксини топган. Бинобарин, вақт ўтиши билан

Қуръоннинг янгидан-янги маънолари кашф этила боради. Шунинг баробарида янги тафсирлар ҳам майдонга келаверади.

Адабиётлар 1. Қуръони карим маъноларининг таржимаси. Таржима ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. Т.: «Тошкент ислом университети» нашриёти, 2001. 2. Коран. Перевод и комментарии И.Ю. Крачковского. 2-е изд. М., 1986. 3. Кароматов Ҳ.С. Қуръон ва ўзбек адабиёти. Тошкент: ФАН, 1993. 4. Махдум, Шайх Исмоил. Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи. Т., 1995. 5. Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII вв. М., 1963. 6. Ислам. Историографические очерки. Раздел 1. Коран и коранистика. М., 1991, Б. 7-84. 7. Прозоров С.М. Арабская историческая литература в Ираке, Иране и Средней Азии в VII-середине X в. Шиитская историография. М., 1980. 8. Резван Е.А. Коран и его мир. СПб., 2001. 9. Резван Е.А. Коран и его толкования (тексты, переводы, комментарии). Санкт-Петербург, 2000. 10. Хрестоматия по исламу. Пер. с арабского, введ. и примеч. М., 1994.

Похожие

Қуръоншунослик

Ислом дини ва унинг тарқалиши тарихи

Маънавият, сиёсат ва ахлок

Адолат мезони. Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат

Инсон хаётида маънавиятнинг урни ва ахамияти. Жахон илми ва утмиш аждодларимиз меросида маънавият