Инсон хаётида маънавиятнинг урни ва ахамияти. Жахон илми ва утмиш аждодларимиз меросида маънавият - Основы культурологии - Рефераты

Инсон хаётида маънавиятнинг урни ва ахамияти. Жахон илми ва утмиш аждодларимиз меросида маънавият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Инсон ҳаётида маънавиятнинг ўрни ва аҳамияти. Жаҳон илми ва ўтмиш аждодларимиз меросида маънавият масалаларининг назарий жиҳатдан ўрганилиши Режа: 1. Инсон ҳаётининг маъноси 2. Маънавиятнинг илмий назариясини яратиш зарурати 3. Инсон ҳаётида маънавиятнинг ўрни ва аҳамияти. Фано ва бақо. 4. Миллий маънавиятимизнинг теран томирлари.

Фикр юритувчи ҳар бир инсон албатта ўз ҳаётининг маъно-мазмуни, моҳияти ҳақида бир кун эмас, бир кун ўйлаб қолади. Бу ёруғ дунёда яшашдан мақсад нима? деган саволни ўзига ўзи беради. Дарҳақиқат, инсон ҳаётининг маъноси борми, у нега яратилган ўзи? Буюк мутафаккир аллома, шайх Нажмиддин Кубронинг истеъдодли шогирдларидан Нажмиддин Доя (Абу Бакр Абдуллоҳ Асадий Розий) ўзининг 1223 йилда ёзилган «Мирсод ул-ибод мин-ал-мабдаъ илал-маод» («Аллоҳ бандаларининг бошланғичдан тугалланишгача бўлган ҳаёт йўли») асарида ушбу саволга жавоб сифатида бир рубоий келтиради: Мақсуди вужуди инсу жон ойина аст, Манзури назар дар ду жаҳон ойина аст, Дил ойинаи жамоли шоҳаншоҳ аст, В - ин ҳар ду жаҳон ғилофи он ойина аст. (Инсон вужудидан мақсад кўзгудир, Ҳар икки жаҳонда эътиборга арзигулик нарса кўзгудир, Кўнгил кўзгуси (Борлиқ) ҳукмдорининг жамолини акс эттирувчидир Ва ҳар икки жаҳон ушбу кўзгунинг ғилофидир.) Аллоҳ инсонни икки жаҳонда азизу мукаррам қилиб яратди. Бутун моддий оламни унга бўйсундирди. Инсон вужудидан мақсад эса унинг кўнгил кўзгусидир. Чунки бу кўзгу Борлиқ ҳақиқатини – Ҳақ жамолини ўзида акс эттириш қобилиятига эга. Бу табаррук ғоя турли тарзда, турли кўриниш- ифодаларда кўпчилик улуғ алломаларимиз ижодида ўз аксини топган. Улар йўқ жойдан пайдо бўлмаган. Охирги ва бизгача мукаммал етиб келган илоҳий ваҳий бўлмиш Қуръони каримнинг «Нур» сураси 35-ояти “Аллоҳу нур ус- самовоти ва-л-арз" (Аллоҳ осмонлар ва ернинг “нуридир ”) деб бошланади ва давомида «Аллоҳ ўзининг (бу) нурига ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур» (Йаҳди-л-лоҳу ли-нуриҳи ман йашау) деб таъкид этилади. 1 [52] Маълумки, инсон мукаммал мавжудот эмас. Вақти келса, у энг қутурган ҳайвондан бадтар ваҳшийлашиши ёки энг разил махлуқдан ҳам баттар тубанлашуви мумкин. Аммо Аллоҳ ҳикмати шундаки, бегуноҳ фаришталар эмас, айни Одам насли ер юзида халифа қилиб яратилган. Аллоҳ таоло Одам Атони яратишни ирода этар экан, фаришталарга “Мен ерда халифа яратмоқчиман,” -дейди (Бақара сураси, 30-оят). Қуръони каримда инсоннинг ер юзида халифа қилиб яратилганлиги ҳақидаги хабар яна қатор сураларда зикр этилади. “ У сизларни ерда халифа қилиб қўйган зотдир”, - дейилади Фотир сураси 39-оятида. “Анъом” сураси 165-оятида, Юнус сураси 14- оятида, Сод сураси 26-оятида, Намл сураси 62-оятида, Нур сураси 55-оятида, Аъроф сураси 129-оятида ҳам шу мазмун ифодаланади. Шундай экан, Нажмиддин Доя келтирган фикрлар миллий маънавий меросимиз учун 1 [52] Қуръони карим. Т., 2001. (Иқтибослар Абдулазиз Мансур таржимаси асосида берилди. Фақат баъзи махсус эслатилган ўринларда ушбу таржимадан четга чиқилди.)

тасодифий эмас, балки етакчи фикрдир. Маънавият ҳақида сўз юритганда биз, аввало, ана шу табаррук ҳақиқатни фаромуш этмаслигимиз керак. Аждодларимиз меросида сурат ва маъно, мажоз ва ҳақиқат ҳақида сўз боради. “Сурат” ва “мажоз” тушунчалари бу ўринда фоний дунёни, жумладан, инсон вужудини, “маъно” ва “ҳақиқат” эса боқийликни, Борлиқнинг боқий моҳиятини ифодалаш учун ишлатилади. Демак, инсон маънавияти унинг бақога дахлдорлигини, ушбу фоний хилқатда акс этиши мумкин бўлган боқий ҳақиқатни, хуллас, фанода бақонинг намоён бўлишини англатади. Ҳар қандай ҳодисани назарий ўрганиш деганда унинг моҳиятини турли нисбатларда кўриб чиқиш назарда тутилади. Маънавият бақонинг фанода зуҳури бўлганлигидан яхлит ва беҳудуддир. Демак, унинг ўзга ҳодисаларга нисбатлари ҳам чексиз бўлиб, инсон илми чексизликни яхлит қамраб олиши мушкул. На илож, шу чексиз нисбатлар аро биз учун энг долзарб ва муҳимларини танлаб олишга тўғри келади. “Маънавият” тушунчасининг мазмуни, - деб ёзади И.Каримов, - фақат “маъни”, “маъно” деган сўзлар доирасида чегараланиб қолмайди”. Унинг фикрича, “инсонни инсон қиладиган, унинг онги ва руҳияти билан чамбарчас боғланган бу тушунча ҳар қайси одам, жамият, миллат ва халқ ҳаётида ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган алоҳида ўрин тутади” 2 [53] . Жаҳон илмида маънавият масалалари Жаҳон илмида маънавият масалалари илгари асло кўтарилмаган десак, тўғри бўлмайди. Масалан, 1989 йилда Москвада “Наука” нашриётида “Происхождение духовности” деган қалингина китоб босилиб чиққан. Унинг сўз бошисида шундай жумла келтирилади: “Среди многообразных видов человеческой деятельности В.Г.Афанасьев, следуя К.Марксу, выделяет три основные группы: материальную (производственную), социально-политическую и духовную.” 3 [54] К.Маркснинг қайси асарида худди шундай ёндошув мавжудлиги ёдимда йўқ, аммо ўз даврининг таниқли марксист-файласуфларидан ҳисобланган В.Г.Афанасьевнинг 1977 йилда Москвадаги “Политиздат” нашриёти чиқарган “Человек в управлении обществом” китобида шундай жумла бор экан. Аслида “маънавият” сўзи Шўролар даври луғатларида кўп учрамайди. Кўпроқ маданиятшунослик фанида “моддий маданият” ва “маънавий маданият” (“материальная” и “духовная” культура) деган тушунчалар қабул қилинган эди. Юқорида номи тилга олинган китобда “духовность” тушунчаси “душа” сўзи билан боғлиқликда олиниб, унинг материалистик талқинига урғу берилган. К итобда инсоннинг асосий (таянч) эҳтиёжлари (“базисные потребности”) уч қисмга (соҳага) ажратилади: 1.Инсоннинг моддий ҳаётини таъминлаш (сақлаб қолиш ва давом эттириш) учун зарур бўлган (“витальные” – ҳаётий, биологик) эҳтиёжлар, яъни унинг таомга, сувга, уйқуга, иссиқ-совуқдан, 2 [53] И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., “Маънавият”,2008. С. 19. 3 [54] Происхождение духовности . М., “Наука” , 1989 . С. 3.

турли хавф-хатарлардан сақланишга бўлган эҳтиёжлари. 2. Инсоннинг тор маънодаги ижтимоий эҳтиёжлари, яъни муайян бир ижтимоий гуруҳга тааллуқли бўлиш, ушбу гуруҳда муайян ўрин эгаллаш, ўзгалар наздида қадрланиш, ҳурмат-эътиборга сазовор бўлиш кабилар. 3. Идеал (маърифий) эҳтиёжлар (идеальные (познавательные) потребности) – ҳаётнинг маъноси ва мақсадини, борлиқда ўз ўрнини англаб етиш эҳтиёжи 4 [55] . Китобнинг асосий муаллифларидан бири академик П.В.Симонов асл мутахассислиги тиббиёт олими бўлиб, маънавиятнинг келиб чиқишини аниқлаш мақсадида каламушлар, итлар ва маймунлар устида турли тажрибалар ўтказиб, улар фаолиятида атроф-муҳитни тушунишга интилиш ва альтруизм унсурлари мавжудлигини исботлашга уринади 5 [56] . Яна бир муаллиф – тарих фанлари номзоди Ю.П.Вяземский эса ўз ёзувчилик маҳоратини ишга солиб, маънавиятнинг тарихий ривожини кузатмоқчи бўлади, аммо қадим Миср ва Юнонда маънавиятнинг шаклланиши ҳақидаги енгил-елпи мулоҳазалар, айниқса, уларни бадиийлаштириб тасвирлашга уриниш ишонарли хулосаларга олиб келган, дейиш қийин. 6 [57] Назаримизда, учинчи муаллиф – П.М.Ершовнинг “Санъатдаги маънавият”га бағишланган тадқиқоти 7 [58] жиддийроқ ва эътиборга сазоворроқ чиққан, чунки санъат ҳаётни яхлит акс эттириши билан инсон маънавиятини ҳам мукаммалроқ ифодалаш имконига эга. Бугунги кунда “маънавият нима?” деган саволга хилма-хил жавоблар пайдо бўлмоқда. Айниқса, 1997 йилдан бошлаб мамлакатимиздаги барча олий ўқув юртларида “Маънавият асослари” фани ўқитила бошланганлиги муносабати билан бу мавзуга олимларимизнинг эътибори янада кучайди. Қатор рисолалар, ўқув қўлланма ва дастурлар чоп этилди 8 [59] . Матбуотда кун сайин бу мавзуда катта-кичик мақолалар эълон этилмоқда. Ушбу китоб ва мақолаларда ҳар ким ақли етганича маънавият тушунчасига таъриф беришга, ҳеч бўлмаганда, муносабат билдиришга уриниб келмоқда. Баъзан бир кишининг ўзи бир мақоланинг ичида турли таърифларни келтирган ҳолатлар ҳам учрайди. Маънавият ниҳоятда кенг қамровли тушунча бўлганлигидан бунга ҳайрон бўлмаса ҳам бўлади. Ундан ташқари келтирилган таърифларни барчасини дабдурустдан бекорга чиқариш, буткул нотўғри деб баҳолаш ҳам инсофдан эмас, чунки уларнинг кўпчилигида масаланинг қайсидир қирраси ўз аксини топган бўлиши мумкин. Аммо, афсуски, яқин-яқинларгача кўпчилик масалага жиддий ёндошишга, илгари назарий тизим даражасида кўриб чиқилмаган инсон ва жамият ҳаётидаги муҳим йўналиш, ҳассос бир соҳага камоли эътибор билан разм солишга муваффақ бўлмади. 4 [55] Там же, с. 10-12. 5 [56] Там же, с. 23-38. 6 [57] Там же, с. 43-260. 7 [58] Там же, с. 266-315. 8 [59] Э. Юсупов. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т., “Университет”,1998, 184 саҳ.; С. Отамуратов, Ж. Раматов, С.Хусанов. Маънавият асослари (Маърузалар матни). Т. 2000, 228 саҳ.; Б. Зиёмуҳаммадов, С. Зиямуҳаммедова, С. Қодирова. Маънавият асослари. Т., “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”, 2000, 192 саҳ.; А.Эркаев. Маънавият – миллат нишони.Т., “Маънавият”,1999, 240 саҳ.; А.Эркаев. Духовность – энергия независимости. Т., “Маънавият”, 1998; E. Umarov, M. Abdullaev. Ma’naviyat asoslari. T., Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006.

Маънавиятнинг илмий назариясини яратиш зарурати. Баъзан савол бўлиб қолади: “Маънавият илмми?” Йўқ, маънавият илм эмас, балки инсон ва жамият ҳаётининг бир соҳаси. Илм ўзи нима? Бугунги ўзбек тилида “илм” сўзи камида икки маънони билдиради: 1) амалий билимлар мажмуи, яъни инсоннинг ҳаёт ҳақида ҳосил қилган ҳар қандай билимлари (русча - “знание”), 2) назарий билимлар мажмуи, яъни бирор соҳа бўйича ёки турли соҳалар бўйича инсоният яратган назарий билимлар тизими (русча – “наука”). Биринчи маънодан фарқ қилиш учун иккинчисини “илм-фан” деб атасак иш ойдинлашади. Ҳар икки маънода ҳам илмнинг маънавиятга алоқаси йўқ эмас, биринчи маънода илм (билим) шахс маънавиятининг таркибий жиҳати ҳисобланади, иккинчи маънода маданиятнинг таркибий қисми сифатида маънавиятнинг моддий воқеликдаги излари шаклида ўзлигини намоён қилади. “ Маънавият ” ҳодисаси асл мазмунига кўра ҳақиқий маънодаги “ илм ” ҳодисасини ҳам ўз ичига қамраб олади, аммо фақат ундан иборат эмас, аммо “ Маънавият асослари ” ёки моҳиятан олганда “маънавият назарияси” бу энди илмнинг (“наука” маъносида) янги бир тармоғи бўлиб, бугунги кунда мустақил Ўзбекистонда алоҳида фан сифатида аста-секин шаклланиб бормоқда. Унинг 1997 йилдан бошлаб Ўзбекистондаги ўрта ва олий ўқув юртларида махсус курс сифатида ўқув жараёнига жорий қилиниши ва бу йўналишда кадрлар тайёрлашнинг (бакалавриат даражасида “Миллий ғоя, маънавият асослари, ҳуқуқ таълими” махсус бўлими доирасида, магистратурада алоҳида “Маънавият асослари” йўналиши сифатида) йўлга қўйилиши билан энди фаннинг бу соҳаси тармоқланиб, “Маънавиятнинг ривожланиш тарихи”, “Маънавиятнинг илмий асослари” (ёки “маънавият назарияси”), “ Маънавиятнинг диний асослари”, “Ахлоқнинг маънавий асослари”, “Маънавият тизимида санъат” ( ёки “Санъатнинг маънавий асослари”), “Ислом маънавияти”, “Марказий Осиё (халқлари) маънавияти ” каби турли йўналишлари, қисмлари ҳар бири алоҳида ўз қиёфасига эга бўлиб бормоқда. Ҳозирча булар ичида бирмунча мукаммал шаклланганлари 1) “ Маънавият асослари ” (ёки “Маънавият назарияси”), 2) “Маънавиятнинг ривожланиш тарихи” ва 3) “Миллий мустақиллик ва маънавият” (ёки “Мустақил Ўзбекистонда халқ маънавиятини ривожлантиришнинг долзарб муаммолари”) фанлари бўлиб, ушбу курсда уларнинг биринчиси ҳақида гап боради. Ушбу қисқа баёнда маънавият хусусида билдирилаётган барча фикр- мулоҳазаларни батафсил таҳлил этиш имкони йўқ. Бир жумла билан уларнинг кўпчилигида учрайдиган умумий камчиликни ифодалайдиган бўлсак, уни янги воқеликка оид тушунчаларни эски андазалар қолипида талқин этишга уриниш дейиш мумкин. Масалан, шундай китоблардан бирида муаллиф ёзади: «Маънавият моддий ҳаётни акс эттиради ва жамиятда мавжуд бўлган маънавий ҳодисалар йиғиндиси сифатида кўзга

ташланади .» 9 [60] Бу қарашнинг эскичалиги шундаки, муаллиф «Маънавият моддий ҳаётни акс эттиради» деб, яна моддиятни бирламчи, маънавиятни эса пассив (кўзгу сингари), иккиламчи ҳодиса сифатида талқин этади 10 [61] . Шу билан маънавият ҳодисасининг мустақил моҳияти инкор этилиб, у моддиятга тўлиқ тобе қилиб қўйилади. Бунинг оқибатида маънавиятга яратувчилик қувватига эга бўлган алоҳида куч деб қараш имкони кесилади. Қолаверса, «маънавий ҳодисалар йиғиндиси» жумласи киритилиши билан таъриф берилаётган ҳодиса умуман яхлит моҳият эмас, деган ҳақиқатга хилоф хулосага йўл очилади. Бугун биз инсонни биринчи ўринга қўйиб, унинг яратувчилик фазилати, ижтимоий фаоллиги, маънавий қудратига урғу бермоқдамиз. Чунки Ўзбекистоннинг буюк келажагини шакллантирувчи бош омиллар – шулар. Аммо юқоридаги каби таърифларда инсон моддий борлиқнинг бир унсури сифатидагина эътироф этилиб, бошқа махлуқотлардан фарқли мустақил моҳияти сояда қолиб кетмоқда. Инсоннинг моҳияти аслида мураккаб бўлиб, айни моддият ва маънавиятнинг туташуви билан изоҳланади. Уларнинг қайбири иккинчиси орқали таърифлана бошласа, инсон моҳияти ҳақида бирёқлама тасаввур ҳосил бўла беради. Бу соҳада йўл қўйилаётган яна бир камчилик маънавиятни маданият, руҳият, ахлоқ, тарбия, дид, дунёқараш каби муайян даражада ўзаро алоқадор, аммо моҳиятан мустақил ҳодисалар билан қориштириб тушунтиришга мойиллик тарзида намоён бўлмоқдаки, бу масалани ўз ўрнида батафсил кўриб чиқиш лозим бўлади. Ҳозирча биз маънавиятнинг инсон ҳаётидаги ўрни масаласига қайтамиз. Инсон ҳаётида маънавиятнинг ўрни ва аҳамияти. Фано ва бақо. Биринчи қисмда батафсил кўриб ўтганимиздек, сиёсат жамиятда инсонларни уюштириш, улар ҳаётини бир муайян тартибга келтириш воситасидир. Турли сиёсий уюшмалар, жумладан, давлат ушбу вазифага масъул бўладилар. Иқтисод эса инсоннинг моддий мавжудлигини таъминлаш воситаси бўлиб, у ишлаб чиқариш, фойдали яратувчилик меҳнатига алоқадор. Маънавият инсоннинг руҳияти билан боғлиқ. Инсон руҳияти, албатта, ташқи таъсирлар натижасида ўзгариб туради. Инсоннинг иқтисодий аҳволи, жамиятда тутган ўрни ва мавқеи унинг маънавиятига таъсир қилмай қолмайди. Аммо, барибир, маънавият ўз мустақил йўналишига эга. Масалан, инсон қанчалик бой, ўзига тўқ бўлса, шунчалик унинг маънавий камолоти юқори ёки, аксинча, паст бўлади, десак, ҳар икки ҳукмда ҳам янглишиб 9 [60] Э.Юсупов. Инсон камолотининг маънавий асослари. Т.-«Университет»-1998, с. 5 . Тан олиш керакки, ушбу мавзудаги китоблар ичида, материалистик руҳда бўлса ҳам, энг мантиқий изчилликка риоя қилиб ёзилгани ушбу асар дейиш мумкин. 10 [61] Аслида бундай таъриф марксистик назариядаги “материя” ва “онг” нисбатининг бошқача атамалар билан ифодаланиши дейиш ҳам мумкин. Ҳар ҳолда собиқ шўролар давридаги “материалистик” ақидани онгига пухта “жойлаб олган” бизнинг “файласуфларимиз” (ҳақиқий файласуф тарих аравасидан тушиб қолган эски қарашларни кўтариб юрмайди) ҳануз “материя –бирламчи, онг – иккиламчи” деган ақидадан қайтган эмас, шу сабабли улар “маънавият” деганда шўро олимлари ишлаб чиққан “материалистик” маданиятшунослик назариясига хос “маънавий маданият” (духовная культура) атамаси билан қамраб олинадиган ҳодисалар тизимини тасаввур қиладилар. Маънавият ва маданият ҳодисалари нисбатига биз ўз ўрнида батафсил тўхталамиз.

қоламиз. Алишер Навоий, Хожа Аҳрори Валий, Махдуми Аъзам, Хожа Саъд Жўйборий каби алломалар ҳам маънавий баркамол, ҳам ниҳоятда бадавлат бўлишган. Шу билан бирга, дунё молидан юз ўгирган, умрини зоҳидликда ўтказган буюк алломаларимиз ҳам кам эмас. Аксинча, ниҳоятда зиёд мол- давлат соҳиби бўлган ҳолда маънавий камолотдан узоқ кимсалар, ёки на дунё молини, на маънавий камолотни қўлга кирита олмаган бечоралар ҳам ҳаётда учраб туришини ҳамма билади. Сиёсат ва иқтисоднинг манбаси ҳам, мақсади ҳам ушбу фоний дунёдан ташқарида эмас. Инсон зоти бу синов дунёсига кириб келар экан, ундаги моддий вужуд иқтисодий эҳтиёжни туғдиради, ҳар бир тирик зот туғилгандан кейин кун кечириш ташвишига тушади. Сиёсат жамиятга оид тушунча, инсонлар жамияти шаклланган экан, унда турли шахслар, тоифалар манфаатларини қайсидир бир усулда мувофиқлаштириб туриш эҳтиёжи мавжуд. Ушбу эҳтиёж сиёсатни пайдо қилади. Маънавият эса ўз манбасига кўра ҳам, мақсадига кўра ҳам бу фоний дунёдан ташқарига - бақога йўналган. Маънавият асли бақонинг фанода зуҳур этишидир. Маънавият инсон учун моддий эҳтиёж ҳам, сиёсий зарурат ҳам эмас. Маънавият инсоннинг ўз моҳияти олдидаги масъуллигидир. Унинг моҳияти эса Борлиқ абадиятига дахлдор. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов ўзининг юқорида тилга олинган янги китобида маънавиятга шундай таъриф беради: “Маънавият – инсонни руҳан покланиш, қалбан улғайишга чорлайдиган, одамнинг ички дунёси, иродасини бақувват, иймон-эътиқодини бутун қиладиган, виждонини уйғотадиган беқиёс куч, унинг барча қарашларининг мезонидир.” Бундай беқиёс ботиний қудрат эгаси учун ҳаётда ҳал қилиб бўлмайдиган муаммо йўқ. Шу сабабли юртимиз раҳбари ёш авлодни юксак маънавиятли қилиб тарбиялашга доимий равишда ва ғоят жиддий аҳамият қаратмоқда. Миллий маънавиятимизнинг теран томирлари. Демак, маънавият инсоннинг инсонийлик моҳиятини белгиловчи ўзак томири, инсонни мустақил шахс сифатида қиёфаланишининг бош манбаи десак, янглишмас эканмиз. Миллат маънавияти эса ўтмишда, бугун ва келажакдаги ушбу миллатга алоқадор барча шахслар маънавиятининг мажмуидан иборат, дейиш мумкин. Шу билан бирга аждодларимиз яна қайси манбани ўз маънавиятларини шакллантиришга асос қилиб олган бўлсалар, ўша манбалар ҳам миллат маънавиятига бевосита алоқадор бўлиб қолади. Масалан, халқимиз 1300 йил илгари ислом динини қабул қилган бўлса, демак, бу эътиқоднинг асос манбалари бўлмиш Қуръони карим ва Ҳадиси шарифларсиз миллий маънавиятимизни тасаввур қилиб бўлмайди. Имоми Аъзам, Имом Ғаззолий, Ибн ал-Арабийнинг маънавий мероси ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Аслида миллий маънавият назариясини яратиш учун қайси манбаларга таяниш, унинг асосларини қаерлардан қидириш кераклиги Президент асарларида аввалбошиданоқ аниқ кўрсатиб берилган эди ва янги китобда яна

бирма-бир санаб чиқилган. Бу манбалардан энг биринчи ва асосийси буюк аждодларимиз меросидир. Буюк аждодларимиз бизга қолдирган улкан мерос – миллий маънавиятимиз назариясини шакллантириш учун бутун керакли унсур ва таркибларни яратиб қўйипти, фақат уни холис назар билан астойдил қидирсак, кифоя. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб мунтазам давом этиб келаётган қутлуғ анъана – улуғ боболаримиз, дунёга донг таратган, жаҳон жамоатчилиги аллақачон ўз муқаддас мулки деб тан олган маънавий мерос соҳибларининг юбилейларини мамлакат ва жаҳон миқёсида нишонлаш ҳақидаги фармонлар ва уларнинг ижроси айни шу масала – миллий маънавиятимиз сарчашмаларига бутун халқимиз ва, биринчи навбатда, ёш авлод эътиборини жалб этиш мақсадини кўзда тутади. Демак, миллий маънавият назариясини биз қандайдир ўзга юртларда яратилган фалсафий қарашлардан, собиқ Шўролар даврида бизга тиқиштирилган уйдирма мафкуралардан келтириб чиқаришга уринмай, ўз халқимиз ва миллатимизнинг азалий қадриятларига мурожаат қилганимиз мақсадга мувофиқдир. Фақат юқорида тилга олинган методологик ёндошувни, яъни улуғ аждодларимиз асос қилиб олган илм ва имон бирлиги, нақлий ва ақлий билимлар уйғунлиги тамойилини назардан қочирмасак бўлди. Юртимиздаги бизга маълум илк шаклланган яхлит маънавият тизими “Авесто” китобида ўз аксини топган. Аммо давр асотир тафаккур даври эди. Шу сабабли бу китобда баён этилган маънавий қадриятлар тизими кейинчалик мушриклик ақидалари билан чалкашиб кетди. Масалан, Зардушт гоҳларида тилга олинган 7 амшосипанд лар моҳиятига эътибор қаратадиган бўлсак, қадим авесто тилида Спинта Майню ( Сипанд Мийну ) - “тафаккур олами”, Ашаҳ Ваҳишта ( Ардабеҳешт) – “гўзал ҳақиқат”, “мукаммал низом”, Вуҳувмана (Баҳман)– “эзгу ният”, Спинта Ормаитий (Испандормаз) - “комил ақл”, Зашра Вайраяҳ (Шаҳриёр)– “умид дунёси”, Амирмитота (Амурдод) – “умрбоқийлик”, “абадият”, Хавраватот (Хўрдод) – “комиллик”, “тўғрилик” маъноларини англатиб келган. Кейинчалик коҳинлар талқинида буларнинг ҳарбири илоҳий хилқат сифатида тасаввур қилиниб, уларга сиғиниш қоидага айланган, яъни Зардушт даъватидаги ягона Парвардигор - Ахура Мазда(илоҳий билим эгаси, маъносида)га эътиқод қилиш ўрнига юқоридаги каби маънавий қадриятларни илоҳлар, яъни сиғиниш объектларига айлантириш ҳолати юз берган. 11 [62] Ислом дини бу соҳада масалани ойдинлаштирди. Қуръони каримнинг нозил бўлиши билан умумбашарий миқёсда узил-кесил асотир тафаккурдан илмий тафаккурга ўтишнинг эътиқодий асослари мукаммал тус олди. Сунна шакллангач, маънавиятга оид фанларнинг умумметодологик асоси - нақлий ва ақлий билимлар уйғунлиги мустаҳкам пойдеворга эга бўлди. Аста-секин маънавиятнинг илмий назариясини яратиш ҳаракати бошланди. 11 [62] Зардўшт таълимотининг бундай яхлит мушриклик тизими сифатида муайян сиёсий-ижтимоий ва тарихий сабабларга кўра бизнинг ўлкаларда эмас, балки ҳозирги Эрон ҳудудида Сосонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида узил-кесил шаклланганлигига ишора қилувчи анча-мунча тарихий далиллар мавжуд.

Ислом маърифатчилиги даври алломалари мероси бизда анча яхши ўрганилган. Форобий, Бируний, Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиблар яратган маънавият таълимотида ақлга, билимга таяниш устунлик қилади. Улар назарида рационал билимлар инсонни тўғри йўлга бошлайди, билимли инсон ҳаётда адашмайди. Аммо, афсуски, воқе ҳаёт уларнинг тахминларини оқламади. Эътиқод ва билимнинг ўзи билан инсон маънавияти мукаммал бўлмас экан. Имом Ғаззолий ҳар соҳада бақувват олим бўлиб етишди. У ўз даврининг етакчи мутакаллими, файласуфи, фақиҳи эди, бу фанлардан мадрасада дарс берди, улуғ асарлар яратди. Аммо ўзининг бу ишларидан қониқмади. Охири мадрасани ташлаб, узлатга чекинди, хонақоҳда суфийлар ирфонини ўзлаштиришга киришди. Ва ниҳоят 10 йил ўтиб, ўз тажрибалари асосида 40 китобдан иборат “Иҳёйи улум ад-дин” (Диний илмларнинг қайта тирилиши) асарини ёзди. Бу китобда баён қилинган илмни аллома “муомала илми” деб атайди. Моҳиятан Ғаззолий тилга олган “муомала” - инсоннинг Борлиқ ҳақиқати билан муомаласи, яъни бугунги тилимиздаги маънавият илми эди. Китоб араб тилида ёзилган. Кейинчалик аллома ўз китобини форс тилида соддароқ ва қисқароқ баёнини яратиб, уни “Кимёйи саодат” (Бахт-саодатга эришиш кимёси) деб атади. Ана шу китобнинг муқаддимасида маънавиятни талқин этишда мутлақо янгича ёндошув таклиф этилади. “Кўнгил – подшоҳ, ақл - вазир” деб эълон қилади Ғаззолий ва айни кўнгилни поклаш масаласини биринчи ўринга олиб чиқади. Кўнгил покланса, ундан бевосита “олами малакутга”(яъни фаришталар оламига) равзана (дарча) очилади, дейди аллома. Яъни, унинг фикрича, илми ладуний(ғайб илми)га кўнгилни поклаш орқалигина эришиш мумкин. Аслида суфийлар олға сурган “ишқи илоҳий”нинг ҳам моҳияти айни шу кўнгил кўзгусига сайқал бериш жараёни билан боғлиқдир. Имом Ғаззолий ва барча тасаввуф пири муршидлари “илоҳий ишқ”қа жуда катта эътибор берадилар, уни “ишқи ҳақиқий” деб ҳисоблайдилар. Совет даврида бу тушунча мутлақо жоҳилона талқин қилинди, бундай даҳриёна талқин оқибатлари ҳануз кўпчилик зиёлиларимиз онгини тўлиқ тарк этгани йўқ. “Ишқи ҳақиқий” ва “ишқи мажозий” нисбатининг бадиий таҳлили Саноий, Анварий, Хусрав Деҳлавий, Саъдий, Ҳофиз, Лутфий каби минтақа мумтоз адабиётининг улкан намояндалари ижодида бошланиб, Алишер Навоий асарларида мукаммал назарий ифодасини топди. Навоий “авом ишқи” ва “хос ишқ”нинг ўзаро фарқини аниқ кўрсатиб бергач, масала ечилди. Ҳадисда айтилган “Мажоз ҳақиқатнинг кўпригидир” деган ҳикматнинг чуқур маъноси ойдинлашди. Шундай қилиб. Алишер Навоий ижоди миллий маънавиятимизнинг ҳам назарий, ҳам амалий мукаммал шаклланишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. 12 [63] Халқ маънавиятини, миллат маънавиятини сунъий равишда, қандайдир ўйлаб топилган ақидаларга, догмаларга таяниб, юзага келтириб ҳам, кескин ўзгартириб ҳам бўлмайди. Чунки маънавият тушунчасининг мазмуни бир 12 [63] Бу масалалар “Маънавиятнинг ривожланиш тарихи” курсида батафсил баён қилингани учун буерда ушбу қисқача эслатма билан кифояланилди.

кунда, бир йилда, ҳатто бир асрда шаклланадиган нарса эмас, у ҳар бир халқнинг жуда узоқ тарихи қаъридан озиқ олиб, теранлик касб этиб келади. Ислом Каримов халқ маънавиятини юксалтириш деганда нимани кўзда тутганлигини ҳали мустақилликка эришмасимиздан - 1990 йили Ўзбекистон Президенти сифатидаги биринчи нутқидаёқ очиқ-ойдин баён этган эди. Президент ушбу маърузасида инсон руҳиятининг нозик ва мураккаб томонлари билан, “хазиналарга тўла миллий-тарихий анъаналар билан, умуминсоний маънавий бойликлар билан ҳисоблашмаслик” яқин ўтмишимизда жамиятга қанчалар зарар келтирганлигини қайд этиб, янгича вазифаларни олға сурган эди: “Биринчи навбатда миллий маданиятимиз, халқ маънавий бойлигининг илдизларига эътибор бериш лозим. Бу хазина асрлар давомида мисқоллаб тўпланган. Тарихнинг не-не синовларидан ўтган. Инсонларга оғир дамда мадад бўлган. Бизнинг вазифамиз - шу хазинани кўз қорачиғимиздек асраш ва янада бойитиш, сўзда эмас, амалда ҳар бир кишининг виждон эркинлигини, эътиқодининг эркинлигини таъминлашимиз керак” 13 [64] . 1991 йил Алишер Навоий йили деб эълон қилинди ва ўша йил тўкин кузнинг биринчи ойида ўзбек миллий маънавиятининг қуёшига бағишланадиган асосий тантана ва тадбирларни ўтказиш белгиланди. Оллоҳнинг иноятини қаранг-ки, худди ушбу тантаналар бошланиши олдидан мамлакатимиз сиёсий мустақилликни қўлга киритди ва сентябрнинг биринчи куни Мустақиллик байрамига айланди. Президентимиз “миллат байрами ” деб атаган Мир Алишер Навоийнинг қутлуғ тўйи, шундай қилиб, “ Ўзбекистонимиз ҳаётига алоҳида файз, тароват бахш этди”, “юртимиз, элимиз тарихида қутлуғ келди, унутилмас сана бўлиб қолди” 14 [65] . Шу ўринда яна бир масалага қисқа изоҳ бериб кетиш зарурга ўхшайди. Собиқ тоталитар мафкура таъсирида яқин-яқинларгача биздаги ижтимоий фанлар соҳасида адабиётшуносликка, филолог олимларга маълум даражада менсимай қараш мавжуд эди. Бунга, албатта, яқин ўтмишдаги адабиётшунослигимизнинг қусурлари ҳам анча-мунча сабаб бўлганлиги сир эмас. Чунки марксизм мафкураси ҳукмрон бўлган совет замонида адабиётшуносларимизнинг аксарияти миллий маънавиятимизга буткул ёт бўлган ва ҳатто дунё цивилизацияси ҳам моҳиятан инкор этган «социалистик реализм» деб номланувчи сохта «назария» домига тушиб, ХХ асрда яратилган барча адабий меросни ушбу қолипга мослаштириш йўлидан бордилар. Бу ҳақда жилд-жилд «илмий тадқиқотлар» яратилди, одамлар доктор, профессор, хатто академикликгача даража ва унвонларга сазовор бўлишди. Мумтоз адабиётимиз бўйича ўтказилган тадқиқотларда бу иллат бевосита ва очиқ намоён бўлмаса-да, марксистик мафкура таъсирига берилиш бу соҳада ҳам сезиларли эди. Агар холис ёндошилса, илмий адабиётларга нисбатан бадиий адабиётда Борлиқ ҳақиқатини уйғун ҳис этиш тамойили устун туради. Айниқса, бу ҳолат Навоий шеърияти даражасидаги 13 [64] Ислам Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т.-«Ўзбекистон»- 1994, с. 65-66 14 [65] Ўша китоб, с.100

фалсафий теранликда ҳам бикр 15 [66] бўлган бадиият намуналарида яққол ўзини намоён этиши сир эмас. Шу сабабли ҳам Алишер Навоий бадиий олами миллатимиз маънавияти учун доимо маҳак тоши 16 [67] вазифасини бажариб келган ва келгусида ҳам шундай бўлиб қолади. Ҳеч бир халқ дунёда якка яшамайди, ёлғизликда ривожланмайди ҳам. Элат ва миллатлар доимо ўзаро турлича муносабатда бўладилар ва тарих давомида бир-бирларига таъсир ўтказиб, ўзларини ҳам, ўзгаларни ҳам маънавий бойитиб борадилар. Аммо ҳеч қачон, ҳеч бир халқ ўзлигидан буткул кечиб, бошқа халқ маънавияти ҳисобидан ўзини бойита олган эмас. Якка бир шахс буткул ўзга бир маънавий муҳитда тарбия топиб, унга тўлиқ мослашиши мумкин. Бу инсон табиатига хос нарса. Аммо бир халқ тўлиғича ўзлигидан кечиб, ўзга халқ маънавий дунёсини қабул қилса, демак, ундай халқ йўқ бўлади, ўз маънавий қиёфасини йўқотган миллат йўқолган миллатдир. Шу сабабли ҳам миллий мустақиллик пойдеворини маънавий муcтақиллик ташкил этади, деймиз. Миллий маънавиятнинг такомили эса ўша миллатга мансуб ҳар бир шахснинг маънавий камолоти билан бевосита боғлиқ ва ушбу заминга таяниб юксалади. 15 [66] П ухта, мукаммал, ғубор тегмаган. 16 [67] Қимматбаҳо металларнинг саралигини аниқловчи минерал жисм «маҳак тоши» деб аталади.

Похожие

Маънавият ва иктисодиёт, уларнинг узаро муносабати ва жамият хаётида тутган урни

Маънавият тушунчаси, унинг келиб чикиши

Маънавият ва маънавий мерос. Уларнинг кадимийлиги ва узаро муносабати, маънавият ва маданият

Маънавият - ботиний қудрат. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар

Маънавият ва унинг кишилик жамиятида тутган урни