Главная страница
Рефераты
Основы культурологии
Маънавият - ботиний қудрат. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар
Маънавият - ботиний қудрат. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
89.5 KB
Скачать
Похожие
Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз
Маънавият, сиёсат ва ахлок
Дин ва маънавият
Инсон хаётида маънавиятнинг урни ва ахамияти. Жахон илми ва утмиш аждодларимиз меросида маънавият
Узбекистон ва жахон. Глобаллашув шароитида маънавиятга тахдид ва уни бартараф килиш йуллари
![“Маънавият - инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч- қудратидир. У йўқ жойда ҳеч қачон бахт-саодат бўлмайди ”,-деб ёзган эди Президент мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ. 1 [68] Кейинчалик «Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда» асарида бу ғоя янада муайянлик касб этиб, маънавият «инсонни руҳий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътиқодини мустаҳкамлайдиган, виждонини уйғотадиган қудратли ботиний куч» сифатида таърифланди. 2 [69] Бу таъриф жузъий ўзгаришлар билан Президентнинг алоҳида маънавиятга бағишланган сўнгги китобида ҳам келтирилган ва биз уни юқорироқда эслаб ўтдик. Хўш, бу сеҳрли қудрат, бу ботиний куч қандай бунёдга келади? Маънавият тушунчасининг таърифи, Президентимиз янги китобида яна бир бор таъкидлаганидек, оддий лисоний жумбоқ эмас, “маъно”, “маъни” сўзларининг бугунги биз тушунган мазмуни билан ечилмайди. Жалолиддин Румийнинг буюк ирфоний асари беҳудага “Маснавийи маънавий” номи билан шуҳрат таратган эмас. Бу ердаги “маъно” тушунчаси олий бир мазмунни англатмоқда, улуғ алломаларимиз уни “Ҳақ асрори”деб атаганлар, зоҳирий назарлар учун у “ғайб”, агар бугунги илмий ифодаларга кўчирсак, биз зоҳир кўзимиз билан кўриб турган чексиз замон ва маконда чексиз ва ҳудудсиз шакллар мажмуини тўзғитиб юбормай, ғоят бир мураккаб тизимда ушлаб турган ички уйғунлик, инсон онги ҳеч қачон тўлиқ англаб ета олмагувчи яхлит моҳиятдир. Шахс маънавияти айни шу беҳудуд манбадан қувват олади. Президентнинг таърифлари шу яхлит моҳиятга туташ ботиний қудратга алоқадордир, уни бошқа, иккиламчи ҳодисалардан, моддий воқелик унсурларидан келтириб чиқаришга уриниш муаммони теран илғамасликни билдиради. Бугун мустақил ва фаровон Ўзбекистон аталмиш буюк воқеликни вужудга келтириш учун ҳар бир инсондан, миллатнинг ҳар бир вакилидан 1 [68] Ислом Каримов.Асарлар. 1-жилд, с. 81 2 [69] Ислом Каримов.Асарлар. 7-жилд, с. 381](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-2.png)
![алоҳида ички қувват, чексизликка туташувчи ботиний куч талаб этилмоқда. Ана шу куч ҳар бир инсон руҳида яширин, дейди Президент. Ўзини мустақил шахс деб билган ҳар бир инсон уни ўзи учун кашф этиши керак. Бунинг учун, аввало, руҳимиздаги худбин майлларни, ёлғон ҳою-ҳавасларни, рўёларни енгиб ўтиб, чексиз қудрат манбаига қалбимизни очишимиз лозим. Маънавият - инсон қалбида, кўнгил кўзгусида акс этган Ҳақиқат нуридир, дейилган таъриф биринчи марта ишлатилганда, баъзи файласуфларимиз уни диний-мистик таъриф деб баҳоладилар 3 [70] . Дарҳақиқат, бу таъриф тасаввуфий талқинларга суянган сўфиёна, рамзий таърифдир. Зотан бошқача таъриф бу чексиз моҳиятни чеклаб қўйиши мумкин. Сўфий уламоларимиз “Ҳақ асрори” ҳақида фақат ишора, рамз, тимсол билан cўзлаганлар, чунки Ҳақ илми биз учун “ғайб илми” дир, инсон мулоҳазалари эса доимо нотугал ва нотўкис. Аммо, барибир, инсон ақли бир нарсаларни аниқроқ, муайянроқ билгиси келади, у яхлит ёғдуни ҳам камалак рангларига ажратмагунича кўнгли жойига тушмайди. Аллоҳ инсон ақлига шундай бетизгин шиддат бахш этган экан, бизда не ихтиёр. Инсон ақли, аниқроғи, мантиқий тафаккур, ҳар қандай ҳаётий уйғунликнинг ички таркибини бирма-бир кўздан кечириб чиқиш, унинг қисмларини, буларнинг бир-бирига нисбатини таҳлил ва тадқиқ этмоққа қизиқади, шуни амалга оширмаса, ичи ёниб, юраги оловлана беради. Маънавият инсон қалбида акс этган илоҳий нур, деган таърифда, мажозий шаклда бўлса ҳам, унинг манбаи муайян маънода инсон жисмидан ташқарида эканлигига ишора бор. Бу бежиз эмас. Аллоҳ бутун махлуқотлар қатори инсонни ҳам моддий мавжудот сифатида дунёга келтирган. Ўтмишда баъзи файласуфлар шартли равишда «биринчи туртки» назарияси аталмиш қарашларни ҳам олға сурган бўлиб, унга кўра, гўё Аллоҳ оламни бир йўла яратгану сўнг унга муайян ривожланиш қонунлари бахш этиб, ўз ҳолига қўйиб қўйган, бошқа унинг ишларига аралашишни лозим топмаган. Бу 3 [70] Умуман олганда, маънавиятни ғайб олами билан боғламай тўғри тушунтириб бўлмайди. Бу ҳақиқатни Янги Давр Европасининг энг буюк файласуфларидан бири И. Кант аллақачон тан олиб, ахлоқнинг мавжудлиги инсон руҳининг абадийлиги ва ягона олий илоҳий қудратнинг мавжудлигини тақозо қилади, деб таъкидлаган эди. Дарҳақиқат, Президент ўз китобида қайд этиб ўтганидек, охиратини ўйламайдиган одамдан ҳалоллик ва Борлиқ ҳақиқати олдида масъулият ҳиссини кутиш қийин.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-3.png)
![улардан маънавият чиқариб ташланса, барчаси пуч ёнғоқ ёки аччиқ мағизли данакка ўхшаб қолади, яъни асл моҳиятини йўқотади. Бошқача айтганда агарчи маънавиятли ёки маънавиятсиз сиёсат, ёки ҳалол ёки ҳаром луқма ҳақида гапириш ўринли бўлса ҳам, маънавиятсиз маданият, имонсиз дин, билимсиз илм-фан, масъулиятсиз ахлоқ, меҳрсиз санъат ва адабиёт ҳақида гапириш мағизсиз пўст ҳақида гапириш билан баробар бўлади. Шунга кўра маданият, дин, илм-фан, ахлоқ, санъат ва адабиёт кабиларни асосан маънавият соҳасига тегишли деб ҳисобласак, хато бўлмайди. Уларнинг ўзаро фарқли жиҳатларига кейинги бобларда батафсил тўхталинади. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов томонидан маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонларнинг таърифланиши. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг 2008 йилда нашр этилган “ Юксак маънавият – енгилмас куч ” рисоласида бугунги кун ёш авлод маънавиятини шакллантирадиган асосий мезонлар бирма-бир батафсил таърифлаб берилган. 4 [71] Биз бу ўринда китобни тўлиқ такрорлашга ҳаракат қилмасдан 5 [72] ундаги энг муҳим жиҳатларга диққатни қаратиб ўтамиз. Китобда аждодларимиз меросига биринчи даражали аҳамият ажратилади: “Аждодларимиз тафаккури ва даҳоси билан яратилган энг қадимги тошёзув ва битиклар, халқ оғзаки ижоди намуналаридан тортиб, бугунги кунда кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган минг-минглаб қўлёзмалар, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, минералогия, кимё, астрономия, меъморлик, деҳқончилик ва бошқа соҳаларга оид қимматбаҳо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир. Бунчалик катта меросга эга бўлган халқ дунёда камдан-кам топилади.” Унда “Авесто” ёдгорлиги, “Алпомиш” достони, Наврўз байрами каби кўҳна тарихдан бизгача етиб келган улуғ мерос бағрида 4 [71] И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., “Маънавият”,2008. С.29-64 5 [72] Бу мавзуга “Маънавиятнинг ривожланиш тарихи” китобида муфассал тўхталинади.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-7.png)
![яширинган ибратли сабоқлар, уларнинг бугунги кун ёш авлод тарбиясидаги аҳамияти батафсил очиб берилади. Президент И.А.Каримов ўз асарида “маънавиятнинг юксалиши билан чамбарчас боғлиқ бўлган яна бир мезон ” - ислом дини ҳақида махсус тўхталиб ўтишни зарур деб ҳисоблайди. Чунки “ кўп асрлар мобайнида халқимиз қалбидан чуқур жой олиб, ҳаёт маъносини англаш, миллий маънавиятимиз ва турмуш тарзимизни, қадриятларимиз, урф-одат ва анъаналаримизни безавол сақлашда муқаддас динимиз қудратли омил бўлиб келаётганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Нега деганда, инсонийлик, меҳр- оқибат, ҳалоллик, охиратни ўйлаб яшаш, яхшилик, меҳр-шафқат сингари халқимизга мансуб бўлган фазилатлар айнан шу заминда илдиз отади ва ривожланади ”. 6 [73] Китобда яна шундай дейилади: “... халқимизнинг маънавиятини шакллантиришга, ҳар қайси инсоннинг Оллоҳ марҳамат қилган бу ҳаётда тўғри йўл танлаши, умрнинг мазмунини англаши, авваламбор, руҳий покланиш, яхшилик ва эзгуликка интилиб яшашида унинг таъсирини бошқа ҳеч қандай куч билан қиёслаб бўлмайди ”. 7 [74] Халқимизнинг ўтмишда ислом илмлари ривожига қўшган улкан ҳиссаларини жаҳон тан олган улуғ алломалари Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий, Бурҳониддин Марғиноний, буюк тасаввуф пирлари Абдухолиқ Ғиждувоний ва Баҳоуддин Нақшбанд каби табаррук сиймоларнинг миллатимиз маънавий такомилига қўшган хизматлари, математика ва астрономия сингари аниқ фанлар; медицина, фармакогнозия , минералогия каби табиий фанлар; логика, филология ва жамиятшунослик фанлари соҳаларида жаҳон илми ривожига баракали таъсир кўрсатган қомусий алломалар Муҳаммад ибн Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Маҳмуд Замаҳшарий, Мирзо Улуғбек каби мўътабар зотларнинг ҳар бири хусусида алоҳида тўхталиб, уларнинг нафақат миллий маънавиятимиз, балки башарият маънавий такомилига кўрсатган таъсирларини бирма-бир қайд этиб ўтилиши бу соҳа олимлари учун муҳим 6 [73] И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., “Маънавият”,2008. С.36. 7 [74] Шу китоб, с. 36-37.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-8.png)
![назарий-методологик намуна сифатида қабул қилишга арзийди. Яна бир эътиборли жиҳат диний ва дунёвий билимларга тенг кўз билан қараш тамойилидирки, шўролар истибдодидан қутулганимизга мана 17 йил тўлганига қарамай, ҳануз баъзи таниқли олимларимиз бундай холис назарга эриша олмаётганликлари 8 [75] бу масалага Президентимизнинг эътибори беҳуда эмаслигидан дарак беради. Президент И.А.Каримов бу буюк сиймолар шахсиятига нега бунчалик аҳамият қаратаётганлигини шундай изоҳлайди: “Бизнинг ўз олдимизга қўйган мақсадимиз бундай улуғ зотларнинг ҳаёт йўли ва қолдирган меросини тўлиқ тасвирлаш эмас, балки уларнинг энг буюк намояндалари тимсолида маърифат, илму фан, маданият, дин каби соҳаларнинг барчасини ўзида уйғунлаштирган халқимизнинг маънавий олами нақадар бой ва ранг-баранг эканлигини исботлаб беришдан иборатдир. Бундай ноёб ва бебаҳо бойликни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, унинг маъно- мазмунини фарзандларимизга етказиш масаласи барчамиз, биринчи галда, зиёлиларимиз, бутун жамоатчилигимиз учун ҳам қарз, ҳам фарз бўлиши шарт, деб ҳисоблайман”. 9 [76] Китобда “тенгсиз азму шижоат, мардлик ва донишмандлик рамзи бўлган” Соҳибқирон Амир Темурнинг мумтоз сиймоси, унинг набираси олим ва ҳукмдор Мирзо Улуғбекнинг илмий жасорати чуқур эҳтиром билан ёдга олинади. Китоб муаллифи ўз ҳиссиётларини шундай баён қилади: “Шахсан мен “Темир тузуклари”ни ҳар гал ўқир эканман, худдики ўзимга қандайдир руҳий куч-қувват топгандек бўламан...” Президентимизнинг Алишер Навоий сиймоси ва бадиий-маънавий меросига чексиз эҳтироми ушбу китобда янада ёрқин акс этган: “Ўзбек халқи маънавий дунёсининг шаклланишига ғоят кучли ва самарали таъсир кўрсатган улуғ 8 [75] “Правда Востока” газетаси мухбирининг машҳур бир академигимиз билан суҳбатида (2007 йил) ҳануз шўро мафкураси таъсиридан қутула олмаган бу қадимшунос олим ўзининг даҳриёна (атеистик) дунёқараш эгаси эканлигини таъкидлаш билан бирга “мен бундан бошқача дунёқарашга эга бўлган ҳақиқий олимни тасаввур қила олмайман” деган фикр билдирган ва бу билан турли миллатларга мансуб жаҳонга машҳур қатор алломаларни ҳақиқий олимлигига шубҳа билдириш билан хақорат қилаётганини ўзи англаб етмаган. 9 [76] И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., “Маънавият”,2008. С.44.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-9.png)
![зотлардан яна бири – бу Алишер Навоий бобомиздир... Алишер Навоий халқимизнинг онги ва тафаккури, бадиий маданияти тарихида бутун бир даврни ташкил этадиган буюк шахс , миллий адабиётимизнинг тенгсиз намояндаси, миллатимизнинг ғурури, шаъну шарафини дунёга тараннум қилган ўлмас сўз санъаткоридир... Агар бу улуғ зотни авлиё десак, у авлиёларнинг авлиёси, мутафаккир десак, мутафаккирларнинг мутафаккири, шоир десак, шоирларнинг султонидир” 10 [77] . Муаллиф буюк аждодимизнинг бебаҳо меросидан “халқимизни, айниқса, ёшларимизни қанчалик кўп баҳраманд этсак, миллий маънавиятимизни юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фазилатларни камол топтиришда шунчалик қудратли маърифий қуролга эга бўламиз” деб қатъий ишонч билдиради. Президент ўз асарида XX аср бошларида эл-юрт манфаати учун жонларини тиккан маърифатпарварларимиз Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунавварқори, Абдулла Авлоний, Исҳоқхон Ибрат, Абдуррауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон, Усмон Носир каби юзлаб фидоий инсонларнинг маънавий жасоратини, улардан кейин халқ орасида ном қозонган Қори Ниёзий, Тошмуҳаммад Саримсоқов, Ҳабиб Абдуллаев, Саъди Сирожиддинов, Обид Содиқов, Яҳё Ғуломов, Озод Шарафиддинов каби илм- фан арбоблари, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Зулфия, Саид Аҳмад сингари шоир ва адиблар, Лутфихоним Саримсоқова, Ҳалима Носирова, Олим Хўжаев, Раззоқ Ҳамроев ва бошқа атоқли санъаткорларнинг хизматларини миннатдорлик билан эслаб ўтади. Шу билан бирга Янги Давр, яъни ХVII – ХX асрларда она заминимиз – Туркистонда юз берган сиёсий парокандалик, ҳукмрон кучларнинг узоқни кўролмаслиги ва маънавий заифлиги, буларнинг оқибатида халқ бошига тушган балою кулфатларни ҳам таассуф билан қайд этишни унутмайди. Шундай қилиб, ёш авлод маънавиятини шакллантирадиган асосий мезонлар, ёки маънавий ҳаёт мезонлари деганда нимани тушуниш кераклиги ҳақида Президентимизнинг янги китобида аниқ кўрсатмалар берилган. “Мезон” 10 [77] Шу китоб,с. 47.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-10.png)
![тарозу дегани, яъни аниқ ўлчов, меёр, Европа терминологиясида “критерий”. Демак, биз ёшларнинг маънавий тарбиясида нималарга таянишимиз керак, ёшларга кимларни ибрат қилиб кўрсатишимиз дуруст бўлади, қайси ўлчов, қандай меёрларни асос қилиб олишимиз лозим – булар ҳаммаси китобда аниқ кўрсатиб, номма-ном санаб берилган. Булар – улуғ аждодларимиз яратган улкан ва қутлуғ маънавий (илмий, бадиий, фалсафий) мерос, уларнинг ибратли ҳаётлари, муқаддас динимиз, қадриятларимизда ифодаланган буюк ва боқий ҳақиқатлар, юксак туйғулар . Президент И.Каримов китобида бу ҳақиқатларни, бу туйғуларни ёш авлод онгига сингдиришнинг уч табаррук маконига алоҳида эътибор қаратади: уларнинг биринчиси – оила , иккинчиси – маҳалла , учинчиси – таълим- тарбия тизими . Агар шу уч маконда маънавий муҳит кўнгилдагидек бўлса, ҳамма иш кўнгилдагидек бўлади, агар улар таназзулга қараб кетса, бутун жамият ҳалокатга юз тутади. Афсуски, муайян сабабларга кўра бугунги кунда ҳар уч маконда ҳам муаммолар анча-мунча йиғилиб қолган ва уларни ҳал қилиш, ҳар уч макондаги маънавий муҳитни поклаш, вазиятни тўғри изга солиш йўлида бевосита Президентимиз жонкуярлиги ва ташаббуслари билан, халқимизнинг фидоий фарзандлари, айниқса, ҳақиқий зиёлиларимизнинг самимий уринишлари билан давлатимиз ва фаол жамоатчилигимиз катта ўзгаришларни амалга оширмоқда 11 [78] . Ҳали бу йўлда қиладиган ишлар кўп, аммо ҳозирданоқ бу саъй-ҳаракатларнинг самаралари борган сари ёрқинроқ кўзга ташланиб бораётганини ҳам мамнуният билан эътироф этиш мумкин. Шахс маънавияти ва миллий маънавият нисбати. Миллий ўзликни англаш. Маънавиятни тадқиқ этиш осон иш эмас, бу ҳозирги кунда ушбу илмни ривожлантиришга уринишлар ўта қийинчилик билан самара бераётганида ҳам сезилмоқда. Аммо барибир уни «тутиб бўлмайдиган» ўта мавҳум нарса деб қарамаслик керак. Аҳли башар маънавиятсиз бўлмайди, чунки аслида инсон моҳияти моддият ва маънавиятнинг туташувидадир. Ҳар бир шахс, ҳар 11 [78] Бу масалалар кейинроқ батафсил кўриб чиқилади.](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-11.png)
![бир ижтимоий гуруҳ ёки тоифа, ҳар бир элат, миллат ва минтақа халқлари ўз табиати билан яратилган 12 [79] . Демак, ҳар бирининг ўзига хос маънавий олами мавжуд. Ушбу маънавий оламлар доимо бир хил сақланмайди, замон ва маконда ўзгариб, гоҳ камолот сари юксалиб, гоҳ қашшоқлашиб туради. Буларнинг барчасини алоҳида олиб ўрганиш мумкин. Аммо бугун биз учун энг муҳими, тадқиқ ва таҳлил учун энг қулайи - иккита : шахс маънавияти ва миллат маънавияти. Чунки, биринчидан, маънавиятнинг асосий намоён бўлиши шахс маънавияти ва миллат маънавияти шаклидадир. Қолаверса, ижтимоий г уруҳ ва тоифалар миллатнинг узвий таркибига киргани сабабли, миллат маънавиятини яхши тасаввур қилмай туриб, ундаги турли тоифаларнинг алоҳида маънавий қиёфаларини гавдалантиришга уриниш ишончли хулосалар бериши мушкул. Маънавият - Инсон руҳидаги Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлик дер эканмиз, бу билан бир нарса аниқ бўладики, ушбу ҳодисанинг юз бериш макони ва воқеан мавжуд бўладиган ягона замини инсон руҳияти экан. Шу сабабли масалага юзакироқ қараган моддиюнчилар баъзан маънавиятни руҳият билан адаштирадилар. Бунинг сабаби ҳар иккиси ҳам ғайри моддий бўлганлигидан ҳодисани унинг содир бўлиш макони билан фарқ қилмасликдан келиб чиқади. Инсон маънавий камолот имконига эга бўлган биз билган ягона моддий мавжудот. Шахс ўзидаги маънавий камолот имконини юзага чиқара бошлаган инсон. Демак, Шахс маънавияти ушбу соҳани ўрганишда асосий объект эканлиги ўз-ўзидан равшанлашади. Шахс маънавиятини ўрганиш икки йўналишда бўлиши мумкин. Биринчиси, муайян шахс маънавиятини ўрганиш, иккинчиси, ушбу ҳодисанинг умумий жиҳатларини тасниф ва тадқиқ этиш. Имкон нуқтаи назаридан, биринчи йўналишда фақат айрим ҳодисаларни, масалан, ўтмиш ва бугуннинг умуммиллий аҳамиятга эга бўлган буюк шахслари маънавий дунёсини ўрганиш мумкин бўлиб, моҳиятан бу иш миллат маънавиятининг таркибий қисмларини ўрганиш демакдир. Чунки Миллат маънавияти , том маънода 12 [79] Президентимиз бу ҳақда шундай фикр билдиради: “Ўйлайманки, ер юзида қанча инсон, қанча тақдир бўлса, ҳар бирининг ўз маънавий олами бор.”( Юқоридаги китоб, с. 29).](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-12.png)
![олганда, ушбу миллатга қайсидир бир тарзда алоқадор ҳисобланувчи ўтмиш, бугун ва келажакдаги барча шахслар маънавиятининг мажмуидан иборат. Ҳар бир шахс, ўзи буни чуқур идрок қиладими, йўқми - қатъи назар, бирор элат ё миллатга мансуб бўлмай иложи йўқ, ҳеч бир инсон элдан буткул ажралиб яшамайди. Президентнинг ғоятда ҳикматли ибораси билан айтганда, ҳар бир инсон “ўзини халқининг бир зарраси деб сезгандагина, у ҳақда ўйлаб, меҳнат қилиб яшагандагина маънавият билан туташади” 13 [80] . Бунинг маъноси, шахс маънавияти воқеликда миллат маънавиятидан айру, ундан ташқарида бўлмайди. Шундай экан, мавжуд аҳволни тўғри идрок этадиган бўлсак, миллат маънавияти ҳақида муайян тасаввурга эга бўлмай туриб, алоҳида шахс маънавиятини ҳам ўрганиш имкондан ташқари. Билим - чексиз. Чунки воқелик – чексиз. Инсон руҳияти чексиз жилоларга эга, Борлиқ ҳақиқати асли беҳудуд. Демакки, ҳар бир шахс маънавияти икки карра бепоён ва чексиздир(агарчи мантиқий жиҳатдан чексизликнинг карраси бўлмаса ҳам). Миллат маънавияти ушбу миллатга қайсидир бир тарзда алоқадор ўтмишда яшаб ўтган, бугун яшаб турган ва келажакда яшайдиган ҳудудсиз бир миқдордаги шахслар маънавиятининг мажмуи бўлгани сабабидан 3 карра чексизлик даражасидаги ҳодиса сифатида тасаввур этилади. 13 [80] Ислом Каримов.Асарлар. 1-жилд, с. 81](/data/documents/51fa4a7b-c4d6-4322-8b84-ea47dff7f7dc/page-13.png)
