Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз - Основы культурологии - Рефераты

Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз Режа: 1. Маънавият ва миллат тарбияси. 2. Маънавиятда қадр муаммоси. Қадр тушунчасининг иқтисод ва сиёсатдаги инъикоси. 3. Қадр ва қадрият. Олий маънавий қадриятлар - Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат – Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлашув босқичлари сифатида.

Коммунистлар инқилобий йўл билан жамиятни ўзгартирмоқчи бўлдилир, улар ўйладиларки, агар ижтимоий тартиблар ўзгартирилса, инсон ҳам ўзгаради. Улар хусусий мулкни тақиқлаш йўли билан жамиятни (ижтимоий тартибларни) мукаммаллаштирмоқчи бўлдилар, бу ғояни зўрлик йўли билан (пролетар диктатураси воситасида) амалга оширмоққа қасд қилдилар, натижада миллионлаб инсонларнинг қони тўкилди, аммо оқибат пуч бўлиб чиқди. Нега? Чунки ўзгаларнинг ҳаётини зўрлик йўли билан ўзгартиришга уриниш зулм дир, зулм эса ҳечқачон яхшиликка олиб келмайди. Агар инсониятнинг яхшилик томон ўзгаришини хоҳласак, ҳар биримиз ўз руҳиятимизнинг Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлиги га эришиш, яъни маънавий камолот йўлида уринмоғимиз лозим, зеро агар фақат ўз табиатимизни яхши томонга озгина ўзгартирсак, бировга зулм қилмаган ҳолда умумбашариятдан бир фардни бўлса ҳам бироз яхшилик сари силжитган бўламиз. “Маънавият асослари” фани ҳар бир инсонга шу йўлда кўмаклашувни мақсад қилиб қўяди. Аслида табиий ва аниқ фанлар, техника фанлари, иқтисод ва сиёсатга оид фанлар инсоннинг моддий ҳаётини тўғри йўлга қўйишни таъминлашга қаратилган бўлса, маънавиятга оид фанлар инсонга инсонийликнинг моҳиятини кўрсатиб бериши, ҳар бир фардни ҳаётда ўз йўлини қандай қилиб тўғри топишга, содда қилиб айтганда, одамни одамга ўхшаб яшашга ўргата билиши лозим, бўлмаса, бу фанларнинг нима кераги бор. Сиёсий фанлар инсонлар аро муомала қонуниятларини ўрганади, иқтисод фанлари инсониятнинг моддий таъминотига оид назарий масалалар билан шуғулланади, маънавиятга оид фанлар эса ҳар бир инсонга маънавий камолот йўлларини кўрсатиб беришга қартилиши керак. Аммо шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, ҳар бир шахс маънавий камолот йўли ни ўзи мустақил босиб ўтади. Маънавиятга оид фанлар берадиган маълумотлар жуда муҳим, аммо улар ҳайдовчига маъноси ўргатиладиган махсус йўл белгиларига ўхшайди. Уларни қандай ўзлаштириш ва йўл юрганда уларга қандай риоя қилиш энди ҳайдовчининг қобилияти, ҳавсаласи ва виждонига боғлиқ бўлади. Маънавият ва миллат тарбияси хусусида гапирганда кечаги кунимиздан “мерос” қолган ва бугунги кунда ҳам ҳануз урчишдан тўхтамаётган бир хавфли иллат ҳақида эслаб ўтмасак бўлмас. Бу нарса бирнеча йил бурун матбуотда эълон қилинган мақолалардан бирида “осон ёлғон” деб номланган эди. Масалан, бир катта йиғинда бир маърузачи тамаки чекишнинг зарари ҳақида чуқур илмий далиллар келтириб “чиройли” нутқ ирод қилади. Маъруза тугагач, бир четга чиқиб ўзи сигаретани тутатиб яхшилаб “хуморини ёзади”. Ёки ичкиликнинг зарари ҳақида оғзи кўпириб ваъз ўқиган одам, бирпасдан кейин қарасангиз, чойхонада улфатлар билан пивохўрлик қилаётган бўлиб чиқади. Булар жуда содда мисоллар. Ҳаётимизда “осон ёлғон”нинг анча мураккаб турлари ҳам учрайдики, уларни дабдурустдан фарқлаб олишнинг ўзи бўлмайди. Шулардан бири таълим ва тарбия нисбатини тўғри белгилаш, дейиш мумкин. Бу масала ўз вақтида матбуотда ҳам кўтарилган. Масалан, Президентимиз зиё аҳлига мурожаат қилиб,

миллий маънавий меросимизни жиддий ўрганиш ва уни ёшлар онгига сингдириш масаласини қўяди. Дарҳол матбуотда бу масалага қатор олимлар ўз ижобий муносабатларини билдириб мақолалар билан чиқадилар. Барча мақолаларда қўйилган масаланинг долзарблиги ва ёшлар тарбиясидаги аҳамияти ҳақида кўтаринки руҳда мулоҳазалар билдирилади, бир-биримизни ва ёш авлодни маънавий меросимизни жиддий ўрганишга даъват қиламиз. Бир пайт қарасак, аксарият олимларимизнинг ғайрати шу билан тамом бўлади, фақат 4-5 шарқшунос олимлардан бошқа ҳечким бундан нарига ўтмайди, жуда ўтганда ҳам буюк аждодларимиз маънавий мероси хусусида шўролар замонида ўша давр мафкураси руҳида талқин қилинган бир неча тадқиқотлар ёки оммабоп рисолаларни ишга жалб қилиш билан чекланади. Сабаби оддий. Кўп асарлар ўз даврида араб ёки форс тилида яратилган, бу тиллардаги қўлёзмаларни шарқшуносларнинг ҳам барчаси равон ўқиб тушунишга қийналади, қолаверса, ҳатто Алишер Навоийнинг туркийда битилган достонлари асл мазмунини тушуниб етиш учун ҳам яна Қуръони карим ва Ҳадиси шарифлар, Форобий ва Мотуридий, Яссавий ва Нақшбанд, Ғаззолий ва Ибн ал-Арабий, Саноий ва Аттор, Низомий ва Амир Хусрав асарлари мазмунидан хабардор бўлишимиз керак. Бунча ташвишни елкага олгандан кўра, маънавий меросимизни жиддий ўрганиш зарурлиги ҳақидаги Президент даъватларини қўллаб-қўлтиқлаймиз, деб газетада чиқиш қилган анча осон. Аммо бу билан асл мақсад амалга ошмаслиги кундай равшан. Бу ҳам майли. Баъзи “файласуфларимиз” мустақиллик даврида нашр этилган китобларида аввал марксизм асосчиларини яхшилаб “пўстагини” қоқиб, кейин айни ўшаларнинг издошлари ва тарғиботчилари ўз даврида “яратган” асарларидаги ғоя ва концепцияларни ўзбек тилига “чиройли” қилиб ағдариб, худди янги гап айтаётгандек, бемалол бугунги ёш авлодга тақдим қилаётганларига нима дейиш керак? Аслини олганда, бу китоблар айни бугун янгидан ёзилаётгани ҳам йўқ, баъзи “устоз” олимларимиз ёки уларнинг содиқ шогирдлари шўролар даврида ўша давр билан ҳамнафасликда ёзилган асарларни бироз замон руҳига мослаб таҳрирдан ўтказиб (кўп ўринда иқтибослардаги қўштирноқларни олиб ташлаб), янги асардек эълон қилмоқдалар. Мана бу “осон ёлғонлар” энди ҳалиги кашанда маърузачи ёки серулфат ваъзхоннинг ёлғонига қараганда анчагина хавфлироқ ёлғонлардир. Энг ёмони бугунги олий ўқув юртига янги кириб келаётган талабаларимиз “диалектик ва тарихий материализм”нинг ҳақиқий асосчилари кимлар эканлиги ҳақида тўғри тасаввурга эга эмаслар, “диалектика” тушунчасини Гегель қандай тушунтиргану Маркс ва Энгельс қандай талқин этганлигидан хабарлари йўқ. Ҳурматли фалсафа фанлари доктори кириб, “диалектика” тушунчасини Форобийга олиб бориб боғласа, “шундай экан-да” деб лаққа ишониши ҳам мумкин. Кейинчалик ушбу талаба ўзи эринмай изланиб, катта “домланинг” ёлғонларини билиб қолса, нима бўлади? Ҳеч бўлмаса, шундай шармандаликдан ҳазар қилмаймизми? Булар энди оддий ёлғонлар эмас, ёш авлод онгини ёлғон ғоялар билан заҳарлаш десак, муболаға бўладими? Бундай иллатлардан қутулишнинг бирдан-бир йўли ошкоралик ва ўзаро талабчанлик. Инсон аввало ўз қадрини билиши керак. Қолаверса, ростмана

олим одам ҳақиқий илмни қаттиқ қадрлаши керак, бунинг учун эса уни ҳар қанақа сохталиклардан изчиллик билан ҳимоя қила билиши лозим. Фалсафа фақат билимга, мантиқий тафаккурга таянади. Маънавият билим ва мантиқни инкор этмайди, аммо илм ва ибрат, меҳр ва масъулият уйғунлигини талаб этади. Миллий маънавиятимизда ибрат маърифати биринчи ўринда туради, кимки ўз илмига ўзи амал қилмаса, у фосиқ ҳисобланади, бундай одамнинг халқ олдида обрўси бўлмайди. Шу сабабли миллий маънавиятимиз анъаналарига кўра ўз фаолиятида илм ва ибрат, меҳр ва масъулият уйғунлигини таъминлай олган инсонгина ҳақиқий зиё эгаси ҳисобланади. Унга ҳамма ҳавас билан қарайди, эҳтиром билан муносабатда бўлади. Унинг ҳар бир мулоҳазаси кўпчилик томонидан жиддий қабул қилинади, ҳар бир гапи салмоқли бўлади. Маънавият - инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг куч-қудрати бўлиши учун, инсонга ботиний қувват бағишлашга қодир манбага айланиши учун Инсон руҳи Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлик ҳосил қилиши , яъни боқий моҳият билан туташуви керак бўлади. Лекин шу уйғунлик қандай шаклланади, унинг муайян поғоналари, идрок этиш даражалари ҳақида сўз юритиш мумкинми? Биз ислом минтақа маданияти доирасида миллий маънавиятимизнинг такомил босқичларидан келиб чиқиб, улар билан уйғун равишда Борлиқ ҳақиқатини англаш жараёни бўлмиш Маърифат йўллари ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилдик. Улардан – ибрат, илм, риёзат ва меҳр ни алоҳида ажратиб кўрсатдик. Аммо булар Борлиқ ҳақиқатини англаш сари олиб борадиган йўллар, холос. Борлиқ ҳақиқатини англаш даражалари, Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан тобора уйғунлашувига элтувчи поғоналар эмас. Борлиқ ҳақиқати чексиз, инсон уни ҳеч қачон тугал англаб ета олмайди. Аммо инсониятнинг неча минг йиллик маънавий камолот таржибаси беҳуда кетган, деб тасаввур қилиш ҳам гумроҳлик бўлур эди. Минг йиллар давомида инсон Борлиқ ҳақиқатини англаш сари интилар экан, қандайдир натижаларни қўлга киритгани шубҳадан ҳолидир. Ана шу қўлга киритилган маънавий қадриятлар мажмуини муайян яхлит тизимлар поғонадорлиги сифатида тасаввур қилсак, Борлиқ ҳақиқатини англаш даражалари, Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан тобора уйғунлашув босқичлари кўз олдимизда намоён бўлади. Албатта, бу тизим ҳам ҳар қандай инсон билимлари каби нисбийдир, кўпроқ ўзимизнинг миллий маънавиятимиз анъаналарига таяниб шакллантирилгандир. Балки бошқа миллат, бошқа минтақа вакилларининг тасаввурлари бошқачароқдир. Ҳатто ўзимизнинг миллий анъаналаримизни ҳам ҳар ким ўзича тасаввур қилиши мумкин. Алишер Навоий ҳазратлари ёзганларидек, Ҳақиқат йўллари ҳадсиз- ҳудудсиз. Қандай бўлганда ҳам, миллий маънавиятимиз миллатнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини қамрайди, уларни яхлит тизимда тутиб туради. Ўтмиш аждодларимиз меросида акс этган маънавий қадриятлар бугунги башарият эришган маънавий камолот даражаси билан уйғунлаштирилса, мамлакатимиздаги воқе аҳволга татбиқ этилса, ундан келажак куртаклари униб чиқади, келажак унсурлари шаклланади.

Маънавиятда қадр муаммоси. Қадр тушунчасининг иқтисод ва сиёсатдаги инъикоси. Европа илмида аксиология фани бор. Ўзбекчага уни қадриятшунослик деб таржима қилишади. Қадр тушунчаси асл моҳиятига кўра маънавиятнинг тамал тоши дейиш мумкин. Ўзининг инсонийлик қадрини билмаган, уни яхши тушуниб етмаган одам на ўзганинг қадрини билади, на оламдаги Аллоҳ яратган нарсаларнинг қадрига етади. Қадр тушунчаси Борлиқ моҳияти билан уйғунликда шаклланади. Бутун олам ягона Тангрининг махлуқидир, у томонидан яратилган. Аллоҳ бир заррани ҳам беҳуда, бемақсад яратмайди, демакки, мавжуд Борлиқдаги ҳар бир ашёнинг, нарса-ҳодисанинг ўз қадри бор. Айни шу ҳақиқатни, яъни Борлиқдаги мавжуд нарса-ҳодисаларнинг беҳуда яратилмаганлиги, ҳар бирининг ўз вазифаси, мавқе ва мақоми бор эканлигини англаб етиш туфайли инсон онгида муайян қадриятлар тизими шаклланади. Табиийки, бу тизим ўта мураккаб ички қурилишга эга, шу сабабли ҳар қандай назарий ёндошув ўз мақсад йўналишига мувофиқ равишда ушбу тизимнинг муайян унсурларига биринчи даражали аҳамият ажратади. Қадр ўзликни англаш жараёнида пайдо бўлади. "Мен Аллоҳ томонидан ер юзида халифа этиб яратилганман", деб ўзликни англаб етиш - ўз қадрини тўғри баҳолашнинг пойдеворидир. Аллоҳга ишонган одам Тангрининг ваҳийсига ҳам ишонади, демак, юқоридаги сўзларни ҳақиқат деб қабул қилади. Иккинчидан, ўз қадрини англаб етиш баробарида инсон ўзга инсонлар ҳам ер юзида халифа эканлигига имон келтириб, уларнинг ҳам қадрини ўзидан кам билмайди. Учинчидан, у Аллоҳ яратган барча мавжудотнинг айни Ҳаққа тегишли эканлигини англаб етгани учун қадр қилади, беҳудага бирор нарсани зое қилишни ўзига эп кўрмайди. Қадр тушунчаси маърифатнинг турли босқичларида турли даражада муайянлашиб боради. У имон, илм ва амал даражаларида англаб етилиши мумкин. Борлиқ ҳақиқатига ўз нисбатини тўғри англаб етмаган ва комил эътиқод ҳосил этмаган инсон ҳануз ғофилдир. Имон даражасида барча мавжудот қадри Аллоҳ инъоми сифатида, барча инсон қадри имкон (потенция) даражасида намоён бўлса , илм даражаси ҳар бир муайян инсон ва ашё қадри ҳақида аниқ билимлар ҳосил қилиш билан боғлиқ бўлади. Ўзлигини англаш даражаси, Борлиқнинг моҳиятини англаш йўлидаги ижтиҳоди ва амалий фаоллиги билан боғлиқ равишда инсоннинг инсондан фарқи, ҳар бир инсоннинг кечаги ҳолатидан бугунги ҳолати орасидаги фарқ доимий ўзгариб боради. Учинчи, энг юксак ва масъулиятли даража, - амал . Бу жуда қийин савдо. Билиш ва амал қилиш орасида яна неча қайта илмга қайтилади, қайта таҳлил этилади, ҳар сафар чуқурроқ англаб етиб борилади. Ва амал риёзатини чекишда меҳргина кўмак бера олади. Меҳрсиз на имон бақувват бўлади, на амал риёзатига инсон бўй беради. Қадр биринчи навбатда маънавият соҳасига оид тушунча, чунки Халлоқи оламнинг бирлиги ва борлигини тан олмаган одам на ўз қадрини билади, на

ўзга мавжудотлар қадрига етади. Шу билан бирга маънавият, иқтисод, сиёсат йўналишларининг мураккаб кесишувида айни қадр тушунчаси бу соҳаларни бир-бирига боғлаб турувчи марказий нуқта сифатида ўзлигини намоён этади. Қадр тушунчаси иқтисодда қиймат ва баҳо га айланса, сиёсат соҳасига татбиқ этилганда мавқе ва мақом қиёфасини касб этади. Бу масала миллий маънавиятимизда аллақачон англаб етилган ва унинг ечими ҳам берилган. XVIII аср охирида Адам Смит “Халқлар бойлигининг табиати ва келиб чиқиш сабаблари хусусида тадқиқот” асарида Гелвецийнинг “оқилона худбинлик” фалсафасига таяниб, ҳар бир инсон фақат ўз худбинона манфаати (“своекорыстный интерес”) йўлида ҳаракат қилади ва бундай ҳаракатларга кенг йўл очиб берилса, миллат ўз-ўзидан бойиб кетади , деган мулоҳазани олға сурди. Унинг ғоялари ўша давр руҳиятига жуда мос келиб, катта шуҳрат қозонди. Дарҳақиқат, Европа мамлакатларида шундан кейинги икки асрда (XIX – XX асрлар) жуда катта иқтисодий ривожланиш юз берди. Аммо бундай мўл-кўлчилик нима ҳисобидан бўлди ва башарият бундан нима ютди? Биринчидан, “ҳар бир инсоннинг ўз худбинона манфаатлари йўлида ҳаракат қилиши” принципи Европанинг кейинги тарихида тадрижий ривожланиб, ундан мантиқий равишда “ҳар бир миллатнинг тор худбинона манфаатлари йўлида ҳеч нарсадан тап тортмай ҳаракат қилиши” принципи келиб чиқди. Натижада, аввал шафқатсиз мустамлакачилик сиёсати, сўнгра эса ривожланган Европа мамлакатларининг дунёни эгаллаш йўлидаги аёвсиз рақобати авж олди. Унинг оқибатида курраи замин XX асрда кетма-кет икки жаҳон уруши гирдобида қолиб, миллионлаб бегуноҳ инсонлар қирилиб кетди. Ҳарбий қуроллар ишлаб чиқиш ўта ривожланиб, энг даҳшатли ялпи қирғин қуроллари ер юзини қоплаб олди. Курраи заминда инсон ҳаёти қил устида тургандек аҳвол вужудга келди. Европада одамлар “тўқликка шўхлик қилиб” ахлоқий таназзулга юз тутаётган бўлса, Осиё ва Африка қитъаларида ҳали- ҳануз миллионлаб инсонлар очлик азобини тортмоқда. Янги Давр Европа мумтоз иқтисод назариясининг қиймат ни меҳнат яратади, деган таълимоти асосида К. Маркс ўзининг машҳур қўшимча қиймат назарияси ни ишлаб чиқди. Унинг даъвосига кўра, сармоядор (капиталист) ишчи яратган қийматнинг бир қисмини ўзлаштириб олади. Унинг бойлиги ана шу ҳисобдан кўпаяди. Бундай “таълимот” асосида ишчилар ва сармоядорлар бир-бирига мутлақ муросасиз душман синфлар эканлиги ҳақидаги ўта хатарли ғоя миллионлар онгига сингдирилди ва натижада умумбашарият икки муросасиз қутбга бўлиниб, улар орасидаги ҳарбий рақобат жаҳонни ҳалокат ёқасига келтириб қўйди. Фақат XX аср охирига келиб бундай назарияларнинг таги пуч эканлиги, Маркснинг жуда усталик билан жиддий илмий шакл берилган сохта “назария”си эса аслида ишчини (“пролетариат”ни) тадбиркорга (“капиталист”га) қарши гиж-гижлашни (яъни, сиёсий мақсадларни) кўзда тутган бузғунчи ғоя эканлиг маълум бўлиб қолди. Бизнинг минтақамиз анъаналарига биноан барча қиймат ни на сармоядор ва на ишчи , балки ёлғиз Аллоҳ яратади. (Барча инсонларнинг ризқини Аллоҳ

беради.) Дарҳақиқат, агар қиймат хоҳ сармоядор ва хоҳ ишчи томонидан яратилганда эди, на сармоядорлар банкрот бўлмас эди, на ишчилар тадбиркорларнинг қўлига қараб қолмас эди. Ишчи қанча меҳнат қилмасин, тадбиркор қанча уринмасин, Аллоҳ тақдир қилмаса, омадини бермаса, барча уринишлар ҳабада бўлиб, ишчининг меҳнати ва тадбиркорнинг ҳаракати натижалари воқе қийматга айланмай, ўтмас мол бўлиб қолаберади (балки ўт олиб кетади, сувга чўкиб кетади, синади, айниб қолади ва ҳ.к.). Демак, фақат меҳнат ёки фойда устида бош қотириш билан иш битмас экан, масаланинг маънавий томонига ҳам жиддий эътибор қилиш, меҳнат ҳам, тижорат ҳам ҳалол бўлиши, ўзгага зулм ўтказиш, бировнинг ҳаққига хиёнат асосига қурилмаслиги, инсониятга охир-оқибат зарар келтирувчи йўлларга бошламаслиги керак экан. Содда қилиб айтадиган бўлсак, ҳар ишга киришганда оқибатини ўйлаб қадам босиш лозим экан, бўлмаса, фойда кўраман деб, ғирт зарарга ботиб қолиш, бойлик кетидан қувиб, ҳалокат жарига дуч келиб қолиш ҳеч нарса эмас экан. Бугунги дунёнинг энг бой мамлакатларида юз бераётган маънавий таназзул, “дунёни қўлимда тутиб тураман” деб кучанаётган сиёсий ва иқтисодий қудрат эгаларининг борган сари курраи заминни ҳалокат сари етаклаётган хатарли ўзбошимчаликлари айни шу аччиқ ҳақиқатни тасдиқламоқда. Моҳиятан олганда, Адам Смит ва бошқалар асослаган иқтисодий назария жамиятнинг ривожини кўзда тутади, аммо ҳар бир алоҳида инсон манфаати билан мутлақо ҳисоблашмайди. Бизнинг минтақа анъаналарида эса ҳар бир инсоннинг бахт-саодати ҳақида қайғуриш биринчи ўринда туради. Инсоннинг бахт-саодати эса фақат моддий тўкинчилик билан белгиланмайди. Сиёсатдаги ҳуқуқ, бурч, имтиёз ҳодисаларининг тагзаминида эса инсонларнинг бир-бирига нисбатан мавқе ва мақоми масаласи жой олгандир. Аллоҳ Одамни ер юзида халифа қилиб яратган. Аҳли башардан ҳар бир фарднинг (алоҳида инсоннинг) қадри ҳам, ҳуқуқ ва масъулиятлари ҳам унинг айни шу мақоми билан белгиланади. Аслида яратилишдан инсонларнинг бир-бирига нисбатан ҳуқуқлари ҳам, бурчлари ҳам азал ва абад тенгдир. Фақат турли инсонларда ўзлигини англаш даражаси ҳар хил. Европа Уйғониш даври файласуфи Никколо Макиавелли (1469-1527) биринчилардан бўлиб, сиёсат ва маънавият нинг (унинг ўз талқинига кўра ахлоқ нинг) буткул бошқа-бошқа соҳалар эканлигига эътибор қаратди. Чунки уларнинг мақсадлари бошқа-бошқа. С иёсат моҳиятан инсонларнинг ўзаро мавқе ва мақом талашувларига оид соҳа бўлса, маънавият ҳар бир инсоннинг Борлиқ ҳақиқатига муносабатига оиддир. Инсонлар бир-бирини алдаши, товлаши мумкин, Борлиқ ҳақиқатини эса товлаб ҳам, алдаб ҳам бўлмайди. Дарҳақиқат, сиёсат ўзи алоҳида соҳа бўлиб, маънавиятли сиёсат бўлиши мумкин, аммо маънавиятдан холи сиёсат бўлиши ҳам мумкин. Одатда биринчиси адолатли сиёсат деб, иккинчиси эса адолатсиз сиёсат деб юритилади. Шунга биноан ҳукмдорга нисбатан одил ёки золим сифатлари қўлланилади. Бу нарса фақатгина давлат миқёсида эмас, инсонлар аро муомаланинг юқорида санаб ўтилган барча босқичларида амал қилиши

мумкин. Масалан, монархия тузуми принцип жиҳатидан давлат миқёсидаги адолатсизлик ка асосланади, чунки бу тузумда ҳукмдор шахс (аниқроғи, ҳукмдор сулола) мутлақ ҳоким, мамлакатдаги бошқа барча инсонлар ҳукмдор сулолага мутлақ тобеъ ҳисобланади. Мамлакатнинг барча бойлиги, жумладан, фуқаролар меҳнати билан яратилган бойлик ҳам ҳукмдор сулоланинг мулки ҳ исобланиб, уларни қандай тасарруф ва тақсим қилиш ёлғиз ҳукмдор иродасига боғлиқ бўлиб қолади. Бундай шароитда адолатли ҳукмдор деган тушунча фақат нисбий маънога эга бўлиб, инсофли, саҳоватли деган маънонигина билдиради. Бундай тузумда ҳукмдор иродасига ҳарқандай қарши чиқиш исёнкорлик , яъни оғир жиноят сифатида баҳоланади. Маънавият нуқтаи назаридан барча инсонлар ягона Аллоҳ олдида тенгдирлар, монархия тузумида эса ҳукмдор сулола га мансуб инсонлар олий зотлар, қолганлар фуқаро, қора халқ, яъни тобеъ, қарам кишилар сифатида кўрилади. Фуқаро ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳукмдор иродасига бўйсуниши талаб этилади. Принцип жиҳатидан адолатли давлат тузуми демократия бўлиб, унда давлат бошлиғи моҳиятан ҳукмдор эмас, вазифадор дир, яъни халқ сайлаб қўйган ва халқ вакиллари қабул қилган қонунлар доирасида давлатни маълум муддат бошқариб туришга масъул этилган шахсдир. Фуқаролар (гражданлар) ҳукмдорга эмас, қонунларга риоя қилишлари талаб этилади. Қонун олдида амалдор ҳам, оддий фуқаро ҳам тенг. (Монархия тузумида амалдор қонунларга эмас, ҳукмдор иродасига бўйсунади, яъни у монарх иродасини амалга оширувчи шахс бўлиб, ҳуқуқлари оддий фуқарога тенг эмас.) Д емократия тузумида давлат бошлиғи қонунга ҳилоф иш қилса, жавобгар бўлади, демак, адолатсиз давлат бошлиғи деган тушунчанинг ўзи демократик тузум табиатига ётдир. Агар бирор жойда давлат бошлиғи адолатсизлик ка йўл қўйса-ю, жазосиз қолса, демак, ўша жойда демократик тузум принциплари қандайдир шаклда бузилган бўлади 1 [115] . Бу масалалар юзасидан кейинги бобларда миллий маънавиятимиз анъаналарига суянган ҳолда яна батафсилроқ сўзланади. . Қадр ва қадрият. Олий маънавий қадриятлар - Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат – Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлашув босқичлари сифатида. Инглиз тилида value, рус тилида ценность аталадиган тушунчани ўзбек тилига қадрият деб ўгирамиз. Аслида русча ценность сўзининг асосида цена ( ўзбекча “баҳо”) ўзаги ётади, яъни ценность “муайян баҳо ёки қийматга эга” дегани бўлади. Ўзбекчадаги қадрият атамаси асосида эса қадр тушунчаси яширинган, яъни инсонлар кўз ўнгида муайян қадрга эга бўлган нарса ёки ҳодиса қадрият бўлади. Ҳозирги кунда “Қадриятлар фалсафаси” деган фан ҳам мавжуд. Унга кўра қадриятлар моддий ёки маънавий бўлиши мумкин. Бизнинг мақсадимиз умуман барча моддий ёки маънавий қадриятлар ҳақида мулоҳаза юритиш эмас, балки Президент асарларида баён этилган мулоҳазаларга таяниб, уларнинг аждодларимиз яратган бой мерос ва 1 [115] Миллий маънавиятимизда халқ ҳокимиятчилигига муносабат масаласига алоҳида фасл ажратилган.

халқимиз тилида, дилида, мақол ва маталлари, урф-одат ва анъаналарида тирик сақланиб келаётган миллий маънавиятимизнинг бош тамойилларини теран акс эттиришларидан келиб чиқиб, Шахс ва миллат маънавий камолида етакчи ўрин тутадиган бош маънавий қадриятлар ҳақида тушунча беришдир. Биз инсон маънавий камолотнинг муайян даражаларини белгилаб олиш мақсадида беш улуғ маънавий қадрият ни ажратиб олдик. Булар - Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат деб аталувчи маънавият майдонлари бўлиб, уларни Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлашув босқичлари сифатида таърифлаш мумкин. Буларнинг ҳар бири “Мен ўзбекман” деганнинг тилида ва дилида собит бўлган Миллат маънавиятининг бош таянчлари , шу билан бир пайтда уларнинг ҳар бири алоҳида бир тизим, мураккаб ички мундарижали маънавий тимсол- тушунча лардир. Маънавият ҳақида баҳс юритилар экан, ўзак тушунча Шахс эканлиги шубҳасиз. Маънавият асли шахс дан ташқарида бўлмайди, чунки у инсон қалбида акс этган илоҳий нур, Олий ҳақиқат нури. Илоҳий оятга таянувчи бу мажозий таъриф миллий маънавиятимиз такомил босқичлари давомида шаклланган ва турлича тарзда қатор алломаларимиз меросида ўз ифодасини топган. Биз уни ҳозирги замон илмий тилига кўчириб, инсон руҳиятида акс этган Борлиқ ҳақиқати, янада аниқроғи Инсон руҳидаги Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлик деб таърифлаган эдик. Аммо шунга қарамай, тан олиш керакки, ҳар бир шахс муайян маконда туғилади ва ҳаёт кечиради. Унинг руҳияти ушбу маконда шаклланади, шу ўлка унга Ватан саналади, кўнгил дунёсида унга маънавий муносабат юзага келади. Дилида Ватан туйғуси шаклланмаган инсонни ҳали Шахс сифатида тасаввур этиш қийин. Демак, шахс маънавий камолоти аввалида ўз киндик қони тўкилган заминга меҳр, унинг руҳидаги Она-табиат билан уйғунлик ётади. Маънавият муайян шахсдан ташқарида бўлмас экан, миллат маънавияти ҳам аслида ушбу миллатга алоқадор алоҳида шахслар маънавиятидан ташқари эмасдир. Маънавиятнинг бепоёнлиги алоҳида Шахс маънавиятининг беҳудудлиги билан боғлиқ. Инсон руҳияти чексиз жилоларга эга, Борлиқ ҳақиқати асли беҳудуд, демакки, ҳар бир шахс маънавияти икки карра бепоён ва чексиздир. Миллат маънавияти ушбу миллатга қайсидир бир тарзда алоқадор шахслар маънавиятининг мажмуидир. Ана энди 3 карра чексизлик ҳосил бўлди. Миллат маънавиятини ушбу миллатга алоқадор шахслар маънавий дунёси мажмуи ташкил этади, дедик. Аммо улар сони чексиз, чунки миллат маънавияти унинг бутун ўтмиши, бугуни ва келажагини қамраб олади. Ўз навбатида бугун кўз очиб дунёни кўриб турган барча инсон у ёки бу муайян миллат маънавиятидан ташқарида бўла олмайди. Масаланинг мураккаблиги шундаки, ҳеч бир инсон ўзи мансуб миллат маънавиятини ота-онадан қон билан, ирсий қабул қилиб олиши кафолатланмаган. Агар ўзбек тўлиғича рус маданияти муҳитида тарбияланса, унинг руҳида ўша миллат маънавияти

шаклланади. Чунки ҳар бир шахс маънавияти ушбу инсон тарбия топган маънавий муҳит билан бевосита алоқадордир. Демак, шахс маънавий тўкислигининг иккинчи нишонаси унинг ўз миллий маънавиятига алоқадорлиги, уни қай даражада руҳига сингитиб олганлиги билан боғлиқ экан. Албатта, Ватанга меҳр энди миллий маънавиятнинг ҳам узвий қисми эканлиги ўз-ўзидан равшан. Инсон Ватанни таниди, миллатни суйди. Бўлдими? Ўз шахсий манфаатидан ўзгани тан олмайдиган, ҳис қилмайдиган одам - соф жаҳолат бандасидир. Аммо миллий худбинлик баъзан шахсий худбинликдан кўра хавфлироқ бўлиши мумкин. Бунга ҳам башарият тарихида истаганча фожеъ ҳодисалар гувоҳ. Айниқса, Янги тарихда. Ўзгани севишга ҳеч кимни мажбурлаб бўлмайди. Аммо инсон руҳида доимо Адолат туйғуси ҳукмрон бўлмоғи керак. Бу - айни маънавият. Буни аслида учинчи ўринга қўйиш ҳам дуруст эмасдир. Аммо адолат юзасидан қайд этиш керакки, дилида Ватан туйғуси бўлмаган, ўз миллатини суймаган инсон ўзгаларга нисбатан сидқидилдан адолатли бўлишига ҳам бовар қилмайди. Шу билан бирга инсон руҳида табиатга нисбатан, ўзгаларга нисбатан меҳр ва адолат туйғулари шаклланиши учун унинг моддийлиги, ундаги нафс, яъни ғафлат, шаҳват ва кибр доимо ҳалақит бериб туришини ҳам инобатга олиб, ҳаётга сергак боқиш лозим. Ушбу иллатлар ҳар бир инсон фитрати билан боғлиқ бўлгани туфайли, инсон моддий мавжудот сифатида тирик экан, улардан буткул қутулиш умиди хомхаёл, фақат уларни мувозанатловчи куч керак, айни шу куч - маънавиятдир. Маънавият - инсон руҳидаги Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлик дедик, яъни инсон руҳи Борлиқ ҳақиқатини англаб етсагина, ўзига сингдирсагина, у билан уйғунлик ҳосил қила олади. Демак, энг олий поя - Ҳақиқат. У Борлиқнинг моҳиятидир. Борлиқ ҳақиқати ҳақидаги ҳар кимнинг, ҳар миллатнинг тасаввурлари турлича бўлиши табиий. Бир киши барчанинг кўнглини била олмайди. Аммо бизнинг суҳбатимиз миллий маънавиятга оид бўлгани важидан Борлиқ ҳақиқати ҳақидаги тасаввурларни ҳам ушбу ҳудудда қидирганимиз мантиқан ўринли деб ҳисобладик. Маърифат маънавий камолот йўли сифатида алоҳида шахс руҳига алоқадор жараён, миллат маънавиятида эса ушбу жараённи таъминловчи усуллар, восита ва имконлар ҳақида сўз юритиш мумкин. Ирода қудрати, ирфон ва риёзат, меҳр бевосита шахснинг фардий (индивидуал) тажрибасига кўпроқ алоқадор бўлгани сабабли, биз асосан илм йўлидан бориб мулоҳаза юритишимизга тўғри келади. Олдиндан айтиб қўйиш керакки, Ватан ёки Адолат туйғуси ҳақида ушбу китобда ёзилганларни ўқиб чиққан одам дарҳол Ватаннинг қадрига етадиган, ёки Адолатга хиёнат қилмайдиган бўлиб қолади деб тасаввур қилиш илм қудратига ошиқча бино қўйиш бўлур эди. Ҳар бир инсон Ватан, Миллат, Адолат тимсол-тушунчаларининг ўз руҳидаги пойдор маънавий қадриятларга айланиши учун ўзгалар ибратида синаши, бу йўлда риёзат чекиши, уларга нисбатан кўнглида меҳр уйғониши зарур. Бунга турли сабаблар, турли воситалар билан эришилади. Биз тузган матнлар эса фақат таълим воситаси холос.

Шуларни назарда тутган ҳолда, юқорида таърифланган ислом ахлоқи га оид асосий ахлоқий фазилатлар ни бевосита миллий ахлоқимизд а қандай аксланишини тадқиқ этиш учун яна маънавият ва ахлоқ нисбати масаласига мурожаат этишга эҳтиёж сезамиз. Гапни шахс маънавияти нинг таърифини эслашдан бошлаймиз. Бу таърифга кўра, маънавиятни инсон руҳидаги Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлик деб атаган эдик. Инсон руҳининг Борлиқ ҳақиқати билан уйғунлашуви эса қатор босқичларни босиб ўтиши ва бу босқичлар миллий маънавиятимизда бош маънавий қадриятлар сифатида эътироф этилишини “Маънавиятнинг илмий асослари” курсида таъкидлаб ўтган эдик. Агар биз олдинги бобда тилга олинган ахлоқий фазилатлар ни мана шу бош маънавий қадриятлар билан ўзаро боғлаб таҳлил этмасак, миллий ахлоқ ҳақидаги тасаввурларимиз муайян даражада мавҳумлигича қолаберади. Масалан, бош маънавий қадриятларимиз нинг биринчиси ва асос- пойдевори бўлмиш Ватан туйғусини олайлик ва унга поклик ахлоқий тимсол-тушунчасини татбиқ этайлик. Биз миллий маънавият назариясига оид дарсларимизда Ватан тимсол-тушунчасининг беш маъноси ҳақида гапириб ўтган эдик. Миллий ахлоқимизда муҳим ўрин тутувчи поклик тимсол- тушунчасини ана шу маъноларнинг ҳар бирига татбиқ этадиган бўлсак, шундагина Ватан поклигини сақлаш нима дегани эканлиги ҳақида аниқ тасаввурга эга бўламиз. Аввало, исломда бадан поклигига , унинг зоҳирий ва ботиний жиҳатларига жуда катта эътибор берилади-ки, юқорида бу ҳақда муайян тасаввур берилди. Ундан кейинги босқичда хонадонни пок сақлаш масаласи қўйилади. Бунда фақат одам ўзи яшаб турган масканини озода ва саришта сақлаши билан иш битмайди, масаланинг ботиний ва муҳим жиҳати оила аъзоларининг халқумини ва руҳини пок сақлаш дир-ки, бу ҳақда батафсил изоҳ ва ўгитларни истедодли ва куюнчак шоирамиз Турсуной Содиқованинг мустақиллик йилларида нашр этилган қатор китобларидан топишимиз мумкин. Қўрқмай айтиш мумкинки, ўзи ва оила аъзоларининг халқумини пок сақлаш га ҳавсала қилмаган одам Ватанни пок сақлаш учун жонбозлик кўрсатади, деб ўйлаш хом фикрдир. Умуман олганда, миллий ахлоқимизга оид тимсол-тушунчаларнинг ўзаро нисбатини, даражаларидаги фарқларини ажратишда Бош маънавий қадриятларимиз ҳал қилувчи мезонлар вазифасини бажаради. Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат – ҳар бири бир гуруҳ ахлоқий фазилатлар майдони бўлиб, бу майдонлар, бир томондан, ўзаро мураккаб муносабатлар ҳосил қилса, иккинчи томондан, ахлоқий тимсол-тушунчаларни аҳамият жиҳатидан ўзаро табақалаштиришга асос бўлиши ҳам мумкин. Масалан, Ватан тимсол-тушунчасининг асосий маъноси, яъни “Ўзбекистон – менинг Ватаним” жумласида ифодаланувчи ифтихор ҳисси фақатгина Шахс маънавияти нинг Миллат туйғуси даражасидаги такомил босқичи да муайянлик касб этади. Унгача тилдан дилга кўчиши даргумон. Айни В атанпарварлик ахлоқий тимсол-тушунчаси шу босқичдагина жиддий салмоққа эга бўлади. Чунки ҳалоллик ва оилапарварлик каби ахлоқий тушунчалар Ватан тимсол-тушунчасининг биринчи ва иккинчи маъноларига

оид бўлиб, ҳануз Шахс маънавий такомилининг бу даражасида Ватан туйғуси тўлақонли равишда бош маънавий қадрият сифатида англанилган деб бўлмайди. Шу ўринда яна бир мураккаб ҳолат – том маънодаги Миллат туйғусини элатдошлик дан фарқлаш масаласи бўлиб, буерда сиёсий ва маънавий омилларнинг бирлашуви зарур бўлади. Сиёсий жиҳатдан бир давлат фуқароларининг умумий манфаатлари миллий манфаатлар ҳисобланади. Аммо бир юртнинг фуқароси бўлган Шахс муайян ҳаётий ҳассос ҳолатда танлаш муаммосига дуч келса, расман бошқа юрт фуқароси бўлган ўз элатдошига ён босадими, ёки келиб чиқиши бошқа элатга, балки ўзга эътиқодга эга бўлган фуқародоши манфаатларини ёқлайдими деган ўта мураккаб маънавий масала ҳам мавжуд. Бу мавзуда Президентимиз И.Каримовнинг келиб чиқиши афғонистонлик ўзбек элатига мансуб бўлган афғон генерали Дўстум ҳақида билдирган мулоҳазалари ушбу масалага оид энг оқилона ечим бўлган эди. Бундай масалалар бугунги кунда ахлоқ ва маънавият нисбатига оид батафсил ишлаб чиқилиши лозим бўлган илмий муаммолар тугунидан биргина намуна бўлиб, Адолат босқичида бундай саволлар янада мураккаб ечимларни тақозо қилиши табиийдир.

Похожие

Бозор иктисоди ва маънавият. Тадбиркорнинг бош маънавий фазилати

Маънавият ва маънавий мерос. Уларнинг кадимийлиги ва узаро муносабати, маънавият ва маданият

Маънавият, сиёсат ва ахлок

Маънавият - ботиний қудрат. Маънавиятни шакллантирадиган асосий мезонлар

Хулқ-атворда шахс маънавиятининг намоён бўлиши