Бозор иктисоди ва маънавият. Тадбиркорнинг бош маънавий фазилати - Основы культурологии - Рефераты

Бозор иктисоди ва маънавият. Тадбиркорнинг бош маънавий фазилати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Бозор иқтисоди ва маънавият. Тадбиркорнинг бош маънавий фазилати 1-фасл. Маънавий меросимизда бозор иқтисодига муносабат Инсон фаришта эмас. У моддий вужуд сифатида яратилган. Шундай экан, унинг инкор этиб бўлмайдиган моддий эҳтиёжлари атроф- табиат ва ўзга мавжудотлар билан доимий амалий муносабатларни тақозо қилади. Иқтисод айни шу инсон жисмининг моддий воқелик билан амалий муносабатларига оиддир. Инсоннинг табиатга муносабати иқтисоднинг асосини ташкил этади, дедик, аммо бугунги кунда ҳар бир инсон ўз моддий эҳтиёжларини қондириш учун фақат табиат билан эмас, балки ўзга инсонлар билан ҳам турли муносабатларга киришади. Бундай муносабатларни, мақсад йўналишидан келиб чиқиб, иқтисодий муносабатлар деб атаймиз. Уларнинг тагзаминида мулк тушунчаси, талаб ва таклиф нисбати асосий нуқталардан ҳисобланади. Инсонлар жамоасида иқтисодий муносабатларнинг турли даража ва йўналишларини кузатиш мумкин: 1. Агар моддий эҳтиёжларни қондиришда ҳар бир инсон табиат билан бевосита амалий муносабатга киришиб, ўз ақли, малакаси, меҳнати воситасида ризқ топса, бу ибтидоий (натурал) хўжалик бўлади. Ҳаётда бундай хўжалик усули соф ҳолда жуда кам учрайди, фақат бадиий адабиётдаги Ҳайй ибн Яқзон, Робинзон Крузо фаолиятлари унинг яққол намунасидир. Одатда ибтидоий хўжалик камида оила миқёсида фаолият олиб боради. 2. Агар ҳар бир мустақил хўжалик бир турда ёки йўналишда маҳсулот ишлаб чиқариб, сўнг бозорда уни бошқа маҳсулотларга алмашса , ибтидоий бозор иқтисоди вужудга келади. 3. Агар барча мулк давлатга қарашли бўлиб, барча ишлаб чиқариш ва тақсимот давлат ихтиёрида бўлса, тотал (ялпи) давлат иқтисоди вужудга келади. Бу жуда қадим утопия (хом хаёл) асосида собиқ СССР да зўрлик

билан шакллантирилган ва зўрлик билан ушлаб турилган иқтисодий тузум 70 йил ичида буткул яроқсизлигини исбот қилди. 4. Бугунги кунда бутун дунёда етакчи мавқеда бўлган ривожланган бозор иқтисоди тизими юқоридаги жўн шакллардан фарқ қилиб, мураккаб кўринишга эга. Жаҳондаги иқтисодга оид илмлар асосан ана шу ривожланган бозор иқтисодига тааллуқли муаммолар билан шуғулланади. Ҳақиқий бозор иқтисодий адолатдир. Чунки унда ҳеч ким ўз қарашларини бировга зўрлик билан ўтказа олмайди. Буржуа синфининг диктатураси (мутлақ истибдоди) ҳақиқий бозор эмас, балки иқтисодий зўравонликдир. “Ёввойи бозор” (“дикий капитализм”) мутлақо орзу қиладиган нарса эмас. У ҳам инсоният учун бир синов босқичидир. Инсониятнинг катта бир қисмини 70 йил давомида “социалистик умумхалқ мулки”га садоқат руҳида “қайта тарбия қилишга” уринишган бўлишларига қарамай, ўзбек халқи, ўлкамиз халқлари бозорни унутмади, чунки бозор муносабатлари миллий маънавиятимизнинг неча минг йиллик қадриятларидан бўлиб келган. Бозор инсонни ўз-ўзини қадрлашга ўргатади, муомала одобига ўргатади, ўзга меҳнатининг қадрига етишга ўргатади. Бизга яқингача “таълим” берганларидек, бозор товламачилар, “спекулянтлар” макони эмас, балки ибрат ва тарбия мактабидир. Бозор айланган киши она-ер, табиатимиз саховатини кўриб, Ватанга меҳр туйғулари қалбини тўлдиради. Албатта, буни ҳис этиш учун ҳам инсон маънавий камолотининг маълум даражаси талаб этилади. Деҳқоннинг, ҳунар эгасининг меҳнати ва бардошига, маҳорати ва дидига бозор айланганда, бир яхши нарса харид этганда баҳо берамиз, тасанно айтамиз. Дидсизлик, уқувсизлик, ўз ишига эътиборсизлик бозорда дарҳол ўзини ошкор этади. Демак, бозор ва маънавият асло зид тушунчалар эмас. Биз бозор иқтисодига асосланган жамият қурмоқчи эканмиз, айни ўз миллий анъана ва қадриятларимизга қайтган бўламиз, келажак сари уларга таяниб олға силжиймиз. Албатта, бу янги тизим шундайича олдинги асрларни қайтариш бўлмайди, XX асрнинг жаҳон

тараққиёти эришган барча ютуқларидан ижодий фойдаланилади, аммо ҳеч бир ўринда кўр-кўрона нусха кўчириш наф келтирмаслигини ҳам унутмаслик лозим. Бу мавзуда ҳам қадр масаласига яна бир қайтишга тўғри келади. Қадр тушунчаси иқтисод йўналишида қиймат, баҳо тарзида намоён бўлиб, соф иқтисодий мазмун касб этади. Бу ерда энди ҳар бир инсоннинг салоҳияти, истеъдоди, малака ва уқувлари, билими ўз муайян ва аниқ қийматига эга бўлади. Инсон ўз яратувчилик меҳнатининг натижасига қараб, у яратган моддий ёки маънавий бойлик ўзгалар учун қанчалик муҳим ва зарур эканлиги, қанчалик сифатли ва замон талабларига жавоб бера олиши, бошқа турли жиҳатлари асосида муайян даромадга эга бўлади, жамиятда муайян обрў, эҳтиромга, муайян мавқе ва мақомга сазовор бўлади. Шундай қилиб, иқтисод соҳасида моддий қадрланиш доимо инсон имкониятларининг амалга қандай татбиқ этилиши билан боғлиқ. 2-фасл. Бозор ва маънавият. Энди бозор ва маънавият нисбатининг ўзаро боғлиқ икки алоҳида жиҳатини кўриб чиқайлик. Биринчиси – бозор маънавияти масаласи. Биз бозор маънавияти деганда, биринчи навбатда , инсоф ва диёнатни инсонлар кўнглида қайта уйғотиш заруратини англаймиз. Инсоф ва диёнат, ҳалоллик, харидорга муносабатда самимийлик ва ҳилм (юмшоқ муомала, ҳалимлик) харидор кўнглини топишга интилиш, унинг эҳтиёжларини тушуниш - тадбиркор сармоясига Аллоҳнинг баракатини ёғдирувчи маънавий фазилатлардир. Харидор ҳаққига хиёнат, товламачилик - ҳеч қачон бозорга аралашган одамга омад келтирган эмас. Буни бизнинг аждодларимиз яхши билганлар. Бугунги жаҳон бозорининг муҳим жиҳати - унинг илмий асосга қўйилганлигидир. Маркетинг фани, яъни бозорни ўрганиш илми илгари асосан савдогар ё косибнинг фаросатига боғлиқ бўлган бўлса, бугун жиддий тадқиқотлар асосига таянмоқда. Илгари бир минтақани қамраган бўлса,

бугун жаҳон миқёсида яхлит фикрлашни тақозо қилмоқда. Демак, бозор ва маънавият турли нуқталарда туташув ҳосил қилмоқда. Уларнинг бири эътиқод бўлса, иккинчиси - илм. Яна бири фаросат бўлса, бошқаси - инсонни тушуниш. Бизга марксизм олабўжи қилиб кўрсатган тузум бугунги кун нуқтаи назаридан ёндошганда - ахлатхона. Ҳар соҳада ҳам чиқиндилар бўлади, шу жумладан, бозорда ҳам. Ўша барча чиқиндини бир жойга уйиб ташласа, ифлос ва кўримсиз бир уюм ҳосил бўлади, ана шуни бизга капитализм деб рўбарў қилиб келишди. Ваҳоланки, “социализм” деб аталган тоталитар тузумдаги қабоҳатлардан ташкил топган бутун бошли “архипелаг” лар мавжуд бўлганлиги энди кўпчиликка маълум бўлиб қолди. Дастлабки “капитализм”да баъзилар ночор яшаган бўлса, “коммунизмнинг биринчи босқичи”да миллионлаб бегуноҳ одамлар очликдан қирилиб кетди. Ёлғон ғоялар учун ука акани ўлдиргани, бола отасини сотгани алоҳида масала. Аслини олган - да на “капитализм”, на “социализм” инсониятга бахт келтирмайди. Асосий масала инсон маънавиятида. Чунки маънавият аввало меъёр, у уйғунликни таъминлайди. Хусусий мулкнинг ягона ҳукмронлиги ҳам, унинг буткул тақиқланиши ҳам меъёрнинг бузилишига олиб келади, демак, ҳаётдаги уйғунликни бузади. Бугунги бозор эътиқод, илм, риёзат, меҳр уйғунлиги томон кетмоқда. Эътиқод бозорда инсоф кўринишида намоён бўлади. “Теша бўлмагин, арра бўлгин”,- дейди Амир Хусрав. Чунки теша доим ўзи томонга чопади, пайраҳа фақат чопаётган киши тарафга тўпланади. Арра икки тарафга бориб келади, қипиқ ҳам икки тарафга баробар тўкилади. “Қарс икки қўлдан чиқади”,- дейди халқимиз. “Фақат ўзим бўлай”, деган одам узоққа бормайди. “Инсоф сари барака” - маънавиятини йўқотмаган миллатнинг бозоридаги бош қонундир. Бугунги кунда биз баъзи жойлардаги каби бир қирдан иккинчи қирга сакрашга уринмай, инсоф ва диёнатни сақлаган ҳолда, қадим миллий анъаналаримизнинг энг илғор жиҳатларига таяниб, фаросатли, инсофли, илмий асосга қўйилган, жаҳондаги энг илғор тамойилларга мувофиқ келувчи

бозор иқтисоди сари интилиб бораётирмиз. Албатта, хатолар ҳам кўп, аммо беайб парвардигор дейдилар, ният холис бўлса, натижа ёмон бўлмас. 3-фасл. Маънавият ва бозор. Маънавиятнинг бозори борми? Йўқ. Чунки бозор инсонлар аро иқтисодий муомала майдони, иқтисод эса маънавиятга эмас, моддиятга алоқадор ҳодиса. Аммо инсон моддий вужуд экан, унинг маънавияти ҳам моддий воқеликда ўзлигини намоён этиши табиий. Бу - маданиятдир. Маданият - инсон маънавиятининг моддий воқелик шаклида намоён бўлиши . Демак, маънавият ва бозор муносабатларининг иккинчи муҳим жиҳати маданият ва бозор нисбати тариқасида бугуннинг энг долзарб муаммоларидан бўлиб турипти. Маданият ўз-ўзича олиб қаралмайди, у кимгадир нима учундир керак. Масалан, шўролар тузумида “социалистик маданият” деган тушунча бўларди. Бу коммунистик партия ва унинг мутлақ ҳукмронлигини таъминлашга хизмат қилган “совет давлати” учун керак бўлган “маданият” эди. “Социалистик маданият” тоталитар тузум “қадрият” ларини инсонлар онгига сингдиришга йўналтирилган эди. “Буржуа маданияти” эса хусусий мулк эгалари учун қадрли бўлган тимсолларни илгари суради. Дунёда ижтимоий тоифалар кўп. Ҳар бири ўзи қадрли деб билган нарсаларни, ўз манфаати учун хизмат қилувчи ғояларни ҳимоя қилади. Аммо ҳақиқий маданиятни ўзлигидан кечиб қўйган, холис Аллоҳ берган истеъдодни унинг розилиги йўлида юзага чиқаришни ўзига бурч деб билган инсонлар яратади. Ҳақиқий маданият намунасидан маънавият нури ёғилиб туради. Чунки истеъдодли шахснинг қалбидаги нур унинг асарига кўчади. Бундай асарлар инсониятнинг боқий мулкидир. Аммо инсон моддий, бу дунё моддий воқелик, шундай экан, истеъдодли инсонларнинг ҳам рўзғори, оддий инсонга яраша турмуш ташвишлари бор. Маданият бозори энг мураккаб воқеликдир. Бозор иқтисодининг ибтидоий босқичларида бу бозор буткул пароканда

шаклда бўлади, унда ноқислик комиллик баҳосида, юксак истеъдод бир қоп сомон баҳосида кетиши мумкин. Аммо бу бозорнинг ноқислиги ибтидоийлиги белгисидир, бозор иқтисоди ривожлангани сари маданиятнинг баҳоси ошиб, маънавиятнинг мавқеи юксалиб бора беради. Бугун жаҳонннинг юксак ривожланган мамлакатларида илм, ахборот, сифат кўрсаткичлари (масалан, дизайн) жумладан, озиқ-овқат сифати, борган сари юқори баҳоланмоқда. Инсонни тушуниш эндиги инсоният ривожининг белгиловчи омилига айланиб бораётгани бунга далилдир. Демак, маънавиятга, маданиятга эътибор бозор иқтисодининг бугунги жаҳон талаблари даражасига кўтарилиб боришида етакчи кўрсаткичлардан ҳисобланади. Аммо масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор. Биз - маънавият ва маданият соҳасининг одамлари, ўзини зиёли санаб юрганлар ҳам эски ақидалардан, кўникмалардан иложи борича тезроқ фориғ бўлишимиз, Аллоҳ берган фаросатимизни ишга солиб, ўз соҳамизда мантиқли тадбирлар ишлаб чиқишимиз керак. Агар қўлимиздан келмаса, олимлигимиз, устозлигимиз ҳақидаги даъволарни йиғиштирайлик ва бошқа касбнинг бошини тутайлик. Аммо олим ва устоз бўлиш ниятимиз бўлса, ҳақиқий олим, ҳақиқий устоз бўлайлик, яъни қилаётган ишимиз, гапираётган гапимиз бугунги воқеликка қанчалик мувофиқ экани устида ўйлаб кўриб, эл тилаган ишни қилайлик. Ўзимиз ўрганган “эски пластинка”ни қайта-қайта айлантира бермайлик. “Социализм” йўқ, унинг талаблари бугун бекор бўлди. Бугуннинг талаблари қандай? Шу саволни ўз олдимизга қўйиб, бир танамизга ўйлаб кўрайлик. Қисқаси, бу ерда фаросат масаласига аҳамият бериш зарур бўлади. Тадбиркорга фаросат керак, лекин бугунги маънавият ва маданият соҳаси ходимларига ўн карра фаросат лозим. Ўз ҳолимизни тўғри идрок этиб, ўзгани ҳам тушунишга интилиб, воқелик ҳақида тўғри тасаввур ҳосил қилмас эканмиз, ўзимизга ҳам, жамиятга ҳам, миллатга ҳам тайинли фойдамиз тегмайди. Бозор иқтисоди инсонни ўйлашга, фаросатини ишлатишга мажбур қилиши билан қимматлидир.

4-фасл. Тадбиркор маънавияти. Ҳар бир инсонга ризқни Аллоҳ беради. Мусулмон фарзанди комил ишонч билан буни тасдиқлар экан, ҳеч қачон бу эътиқодини фаолиятсизликка даъват маъносида талқин этмайди, балки "ҳаракатда баракат" деб ҳалол ризқ умидида бирор-бир фойдали машғулотнинг бошини тутади. Деҳқон ерга ишлов бериб, ризқ йўлин очса, ҳунар аҳли инсонлар корига яратувчи бир буюм яратади. Муаллим ёш авлодни илм нуридан баҳраманд этса, тадқиқотчи ўз кашфиётлари билан жамият тараққиётига хизмат қилади. Санъаткор эл дилига ҳузур бахш этиб, уни яхшилик сари йўналтиришга интилади. Хуллас, ҳар тоифанинг жамият ривожига қўшадиган ўз ҳиссаси бор, бу унинг инсонлар аро мавқеини ҳам белгилайди. Биз шу ижтимоий тоифалардан бирининг фаолиятини маънавият нуқтаи назаридан кузатиб, унинг ҳаётдаги мавқеи ҳақида мулоҳаза билдирмоқчимиз. Коммунистик ғоянинг энг катта камчилиги - турли ижтимоий тоифалар табиатидаги ўзига хосликларни англаб етишга ҳафсала қилмай, мураккаб воқеликни фақат мулкчилик ва меҳнатга муносабат доирасида тор талқин этганлиги бўлди. Мулкка муносабати қандай - яъни хусусий мулки борми, йўқми? Меҳнатга муносабати қандай - яъни давлатнинг моддий бойлигини яратиш жараёнида бевосита қатнашадими, йўқми? Коммунистлар учун асосий масала шундан иборат бўлди. Хусусий мулк эгаси бўлиш - салбий жиҳат, моддий бойлик яратишда бевосита қатнашиш - ижобий жиҳат сифатида баҳоланди. Мутлақо хусусий мулки бўлмаган, аммо бевосита жисмоний меҳнат қилиб, моддий бойлик яратишда иштирок этган тоифа - ишчилар энг ижобий, энг илғор синф деб; жисмоний меҳнатда бевосита иштирок этмаган, аммо хусусий мулк эгаси бўлган тоифа - буржуазия - энг салбий, энг реакцион синф, “экспулататор”, “капиталист” деб баҳоланди. Жамиятдаги ўзга тоифалар ушбу икки “антагонистик”, яъни умуман бир- бири билан муросага келиши мумкин бўлмаган зид қутблар орасига жойлаштирилди. “Доҳийлар” талқинида, буржуазиянинг феодализм тартибларини йўқ қилишдаги хизматлари тан олинган бўлса ҳам, гражданлик

жамиятида ўзига яраша ижобий мавқеи, ўрни мавжудлиги ҳақида чуқур мулоҳаза юритилмади. Хўш, совет идеологиясида "капиталист", "эксплуататор", яъни эзувчи синф деб қаралган буржуа, ёки бугунги кун атамасидаги тадбиркор ким? Аллоҳ бани башарга “ер юзида халифалик” масъулиятини юклар экан, унга ўз мутлақ сифатларига мувофиқ қатор фазилатлар бахшида этган. Албатта инсон фоний, унинг қудрати, фазилатлари ҳам тўкис эмас, нокомил ва ўткинчи. Аммо инсон фазилатларида маънавият нури зоҳирдир . Бу нур унга боқий дунё билан туташлик имконини беради. Аллоҳнинг инсонга энг буюк инояти ҳам шунда. Ана шу фазилатларнинг энг аввалида инсоннинг яратувчилиги туради. Яратувчилик фазилати инсонга Аллоҳ насиб этган ризқини қўлга киритиши учун бир восита бўлиб хизмат қилади. Инсон ўз ақли, малакаси, меҳнати, касб-кори воситасида ризқини териб ейди. Аммо восита инсоннинг ўзидагина эмас, ундан ташқарида ҳам бўлиши мумкин. Асли инсонлар жамоаси ҳам иқтисодий эҳтиёжларини қондиришда, ҳам маънавий камолотга эришиш йўлида бир-бирлари билан ҳамкорлик натижасида ташкил топади. Бугунги ривожланган бозор иқтисоди тизимига хос хусусиятлардан бири шуки, унда нафақат алмашув жараёни, балки бевосита ишлаб чиқариш ҳам моддий маҳсулот яратувчилар ва истеъмолчилардан ташқари қатор воситачилар тоифаси мавжуд бўлишини тақозо қилади. Улар моддий яратувчилик ва истеъмол жараёнининг ташкилий такомиллашуви ва сифат жиҳатидан юксалиши да муҳим ўрин тутадилар. Алмашувдаги воситачи тадбиркор қадимдан бизда савдогар қиёфасида мавжуд бўлса, ишлаб чиқаришни ташкил этувчи тадбиркор илгари нисбатан камроқ урф бўлган тоифа вакилидир. Амир Хусрав ўз вақтида султонлар, яъни ҳукмдорларнинг қўл остидагиларга нисбатан ҳиммат-саховатини назарда тутиб, "сенинг ўз ходимларингга қилаётган иноятларинг тарновдан тушаётган ёмғир суви кабидир", деган эди. Аллоҳ марҳамати билан осмондан оби раҳмат ёмғири ёғади, у, масалан, томда тўпланиб, тарнов орқали ерга шовуллаб тўкилади, тарнов остига пақир

қўйиб, бир зумда керакли сувни йиғиб олиш мумкин, аммо ҳеч ким бу сувни тарнов менга берди, демайди, тарновни бир восита деб ҳисоблайди. Ҳозирги замонда тадбиркор фаолияти ни маълум маънода шунга ўхшатиш мумкин. Чунки у ҳам муайян корхонани ташкил этиб, унда турли ихтисосдаги одамларни ёллаб ишлатиб, уларга маош бериб, тирикчилик ўтказишига ёрдамлашар экан, Аллоҳ юборган ризқни одамларга етказишда бир восита вазифасини ўтайди. Бугунги кун жамиятида юзлаб ихтисос эгалари борки, уларга кимдир иш жойи тайинлаб, ўз малака ва билимларини намоён этишга шароит яратмаса, улар на жамиятга фойда етказа олади, на ўз оилалари таъминотини эплайди. Тадбиркор айни шу муаммони ҳал қилувчи инсондир. У жамият учун зарур бўлган бир буюмни ишлаб чиқиш ёки бир хизматни бажаришга қаратилган муайян амалий тизимни вужудга келтириб, уни ҳаракатга солади. Бунинг учун маблағ топади, бино ажратади, асбоб- ускуна ўрнатади, хомашё, зарурий ёрдамчи воситалар билан таъминлаб, тайёр иш ўринлари ҳосил қилади. Натижада ҳам эҳтиёжмандларнинг иши битади, ҳам инсонлар турмуш кечириш учун воситага эга бўладилар. Албатта, тадбиркор ҳам орада беҳуда овора бўлиб қола бермайди, у ўзи ташкил этган ишнинг унумига қараб, муайян моддий манфаатларни қўлга киритади. Хуллас, тадбиркор ўз фаолияти билан жамиятга ҳар томонлама наф етказиб, унинг такомилига ҳисса қўшади. Агар сиёсий арбоб, давлат хизматчиси жамият ҳаётининг сиёсий жиҳатдан мустаҳкамлануви ва ривожига улуш қўшса, тадбиркор жамият ҳаётида иқтисодий соҳанинг ташкилотчиси дир. У бевосита яратувчилик меҳнати билан шуғулланмаса ҳам, ана шу яратувчилик меҳнати билан шуғулланувчиларга шароит тайёрлаб беради ва улар яратган нарсаларнинг ўзаро алмашинувини таъминлайди. Илм ва инсоф, риёзат ва фаросат бугунги кун тадбиркорларининг асосий маънавий фазилатлари бўлиши лозим. Тадбиркорнинг бош фазилати - фаросат. Фаросат бўлмаса тадбиркорликка уриниш беҳуда оворагарчиликдир. Фаросат нима? Фаросат, аввало, ўзингни англаш, ўз ҳолингни тўғри идрок этишдир. Иккинчидан, ўзгани тушуниш, ўзгаларнинг

эҳтиёжи, хоҳиши, имкони ҳақида тўғри тасаввур ҳосил қила билишдир. Қолаверса, фаросат - воқеликни аслига мувофиқ идрок этиш, унга тўғри муносабат ҳосил қила билмоқлик, нафақат тушуниш, балки воқелик талабига мувофиқ тадбир ишлаб чиқиш ва уни ҳаётга татбиқ эта билиш ҳамдир. Бу фаросатнинг амалий тарафини баъзан алоҳида ном билан уддабуронлик ёки тадбиркорлик ҳам дейишади. Бизда “уддабурон” сўзи бироз салбий муносабатга ишора этади. Дарҳақиқат, устомонлик ва уддабуронликнинг яқинлашиб кетган ўринлари йўқ эмас. Аммо фаросат етишмаган жойда уддабуронлик бировни алдаб ўтиш йўлини излай бошласа, ундан товламачиликнинг ҳиди кела бошлайди. Бундай устомонлик жиноят сари етакловчи тамойил бўлиб, сармояни хатарга қўйишдан бошқа натижа бермайди. Устомонлик - шайтон васвасасидир, фаросат - Аллоҳнинг инояти. Шайтон васвасаси 1-2 марта омад келтириб, инсоннинг кўзини шира бостиради, сўнг уни ҳалокатга етаклайди. Фаросат инсонга доимий ободлик келтиради. Тадбиркорнинг фазилат ва қусурлари унинг келиб чиқиши билан боғлиқ. Бугунги юксак ривожланган бозор иқтисоди тизими асрлар давомида мукаммаллашиб борган ибтидоий бозор хўжалигидан ўсиб чиққанидек, шунга яраша бугунги тадбиркорнинг хислатлари ҳам ибтидоий товар ишлаб чиқарувчининг сифатларини муайян миқёсда ва тадрижийликда акс эттиради. Маълумки, ҳунар аҳлининг икки қиёфаси бор: бири жамият учун зарур ашёни яратишда намоён бўлса, иккинчиси ясаган буюмини бозорда пуллашда кўринади. Агар косибнинг яратувчилиги фақат моддий эҳтиёжларни қондириш учун заруратан ижро этилса ва у ўз инсонлик моҳиятини, бинобарин, Ҳақни англаб етмаган бўлса, уни бозор фойда излашга ўргатади, олибсотарликка, ўзгаларнинг соддалиги ва ҳалоллигидан фойдаланиб, имкон борича ўз ўчоғига кул тортишга одатлантиради. Навоий ҳақиқий савдогарни (тижорат аҳли) олиб сотарлардан фарқ қилади. Савдогар ҳалол ризқ топаман деб узоқ, машаққатли йўлларни босиб ўтади, яъни у инсон жамоалари аро иқтисодий муносабатларнинг ташкилотчисидир.

Бир юртдаги маълум ашёларнинг ортиқча серобгарчилиги ва қадрсизлиги олдини олиб, ўзга юртдаги камёбгарчиликка барҳам беради, иқтисодий мувозанатни таъминлайди. Бу касбнинг ўзига яраша қийинчиликлари ва завқлари бор. Аммо тожир бошида “бирни юз қилиш савдоси ва бўзни шойига айлантириш таманноси” 1 [130] бор. Шаҳар олибсотарларида эса ушбу хирс буткул инсоф ўрнини эгаллаб олган. Демак, ҳунарманд яратувчилигини унутса ва савдогар ўз ижтимоий вазифасини адо қилмаса, ҳар иккиси ҳам бозор товламачисига айланади. Янги даврга келиб ҳунарманд ва савдогар янги жиҳатлар касб этди ва сармоядор билан ишчига айланди. Ишни ташкил этиш сармоя эгасининг вазифаси, тайёр иш қуролларида тайёр хомашёни қайта ишлаш ишчининг вазифаси бўлиб қолди. Албатта, Х1Х аср Европасидаги собиқ савдогар ҳануз “бирни юз қилиш” кайфиятини сақлаб қолган ва ишчига оз ҳақ бериб, ўзи кўп фойда олиш ҳаракатидан қайтмаган эди. Аммо ишчилар ҳам бу даврда аста-секин ўз ҳақларини таниб, бирлаша бошладилар ва сармоя эгасининг худбинлигига қарши ўз кураш усулларини ишлаб чиқдилар. Асли бозор муносабатлари ҳукмронлиги ҳам инсониятнинг камолот сари интилишида бир босқич, яъни жамиятни ташкил этишда ҳарбий ва сиёсий зўрлик ишлатиш усулидан иқтисодий муносабатлар йўлига ўтиш босқичидир. Бозор ҳар бир инсонни ҳушёрликка, фурсатни беҳуда ўтказмасликка ўргатади. Аммо агар жамиятдаги турли тоифалар ўзлигини англаб етмаган бўлсалар, бозор корчалонларининг танҳо ҳукмронлиги инсониятни разолатдан қутқармайди, табиатни эса ҳалокат сари элтиши мумкин. Буни унутмаслигимиз керак. Шу жиҳатдан қараганда, аждодларимиз бизга қолдирган табаррук мерос - футувва ахлоқи - яратувчилик меҳнатини руҳий камолот билан уйғунлаштириб, инсон табиатидаги моддий ва маънавий жиҳатлар мавзунлигини таъминлашга қаратилгани билан ибратга сазовордир. 1 [130] Алишер Навоий.Мукаммал асарлар тўплами.14-жилд,1998, с. 34

Манфаатлар тўқнашуви, рақобат бозор иқтисоди учун хос нарса. Аммо рақобатни курашдан фарқлаш керак. Агар рақобатни кураш деб тушуниб, уни фақат рақибни молиявий синдириш йўлларини излаш сифатида талқин этилса, тадбиркорларнинг рақобати бир-бирига зиён етказиш, ишидан ишкал чиқаришга қаратилса, бундай ёндошув низо ва бузғунчиликка, миллат ва жамиятнинг зарарига қараб юради. Агар рақобат деганда бир-биридан сифатлироқ, харидоргирроқ, ўзгалар молидан арзонроқ, инсон эҳтиёжига яроқлироқ буюм, маҳсулот чиқариш орқали бозорда олдинги ўринларни эгаллашга интилиш, бунинг учун янги технологиялар, унумли иш усулларини излаш йўлидан бориш тушунилса, яъни у ижобий ва ижодий йўналиш касб этса, жамият фаровонлиги, инсон камолотига хизмат қилади. Биз мусулмон фарзандимиз, Аллоҳнинг адолатига имонимиз комил. Ҳар ким экканини ўради, бировга қилинадиган яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам бир кун албатта инсоннинг ўзига қайтади, деб ишонамиз. Биров фойда кўриши учун, албатта, иккинчи одам зарар кўриши шарт эмас. Бизда ҳозир шундай тадбиркорлар етишиб чиқмоқдаларки, улар ақли, салоҳияти, меҳнати билан ўзига ҳам, бошқаларга ҳам манфаат келтирмоқдалар. Тадбиркор маънавияти ҳақида айтилганларга хулоса қиладиган бўлсак, икки маънавий тушунчанинг етакчи ўрин тутиши маълум бўлади. Буларнинг бири "фаросат" бўлса, иккинчиси “қадр”. Келтирилган мулоҳазаларни умумлаштириб, айтилса, фаросат - воқеликни аслига мувофиқ идрок этиб, унга тўғри муносабат ҳосил қила билмоқ, шу билан бирга воқелик талабига мувофиқ тадбир ишлаб чиқиб, уни ҳаётга татбиқ эта билишдир. Инсон ўз қадрини иқтисодий майдонда ўлчар экан, талаб ва таклиф уйғунлигини ҳисобга олмоғига тўғри келади. Унинг илми, малакаси ким учун ва қай даражада зарур - мана шу масала унинг иқтисодий майдондаги қадр ини белгилайди. Тадбиркорнинг фаросати ёруғ оламдаги ҳар бир инсон, ашё ва мавжудотлар қадрини, жумладан, ўзи ва ўзгалар қадрини, амалий шароитда, муайян макон ва замонда аниқ ўлчовларда англаб ета

билиши, шунга мувофиқ тадбирлар тизими ишлаб чиқиб, уни ҳаётга татбиқ эта билишда намоён бўлади. Шу қобилиятни ақл ва билим биланми, табиий салоҳият туфайлими амалда исбот эта олган одам ҳақиқий тадбиркордир, ва шу йўл билан жамиятга нафи теккан одамнинг нони ҳалол, амали хайрлидир.

Похожие

Маънавият ва миллат тарбияси. Борлиқ ҳақиқати ва Бош маънавий қадриятларимиз

Маънавият ва маънавий мерос. Уларнинг кадимийлиги ва узаро муносабати, маънавият ва маданият

Дин ва маънавият

Маънавият ва маърифат

Ворисийлик ва маънавият уйғунлиги