Маънавият, сиёсат ва ахлок - Основы культурологии - Рефераты

Маънавият, сиёсат ва ахлок

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Маънавият, сиёсат ва ахлоқ Режа: 1. Сиёсат ва ахлоқ. С иёсат да 2. Хулқ ва ахлоқ. Жаҳон илмида “Ахлоқшунослик” масалалари. 3. Миллий маънавий меросимизда ахлоқ, одоб, маънавият 4. масалаларига эътибор. Ислом ахлоқи ва маънавияти. 5. Маънавият ва ахлоқнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзига хос хусусиятлари. Маънавиятнинг таркибий жиҳатлари ва ахлоқнинг жамият ҳаётидаги ўрни 6. ҳуқуқ ва ахлоқ қатлами.

Инсон ва жамият ҳаёти уч асосий соҳа – иқтисод, сиёсат ва маънавият йўналишларининг мураккаб чатишувидан ташкил топиши ҳақида олдинроқ айтиб ўтилди. Қадимги дунёда ахлоқшунослик фанининг асосчиси Аристотель ҳисобланади. Унинг этикага оид қарашлари “Никомах этикаси”, “Эвдем этикаси”, “Катта этика” (М. Маҳмудовнинг ўзбекча таржимасида “Ахлоқи кабир”) каби китобларида баён этилган. Аристотель ахлоқ илми (“Этика”)ни сиёсат илми (“Политика”) билан чамбарчас боғлиқликда олиб қараган. У инсонни “табиатан ижтимоий махлуқ” ( « человек от природ ы есть политическое животное» ) деб ҳисоблайди . 1 [103] Унинг фикрича, давлат(“полис”)нинг вазифаси ўз фуқаролари бахтини таъминлаш, полис жамоаси аъзоларининг ахлоқий фазилатлари эса умумжамоа манфаатини кўзлаб фаолият олиб боришларида намоён бўлади. Юнон фалсафасини тавҳид таълимоти руҳида талқин этган Абу Наср Форобий ҳам “Фозил шаҳар одамларининг қарашлари” ва бошқа қатор асарларида ахлоқий масалаларни сиёсат соҳасига оид масалалар билан боғлиқ ҳолда таҳлил этади. Европа Уйғонишининг илк сиёсатчи файласуфларидан бўлган флоренциялик Никколо Макиавелли (1469-1527) Европа илмида биринчи бўлиб, сиёсат ва маънавият нинг (унинг ўз талқинига кўра ахлоқ нинг) буткул бошқа-бошқа соҳалар эканлигига эътибор қаратди. У давлатни барча нарсадан устун қўйиб, давлат инсон руҳининг олий даражада намоён бўлишидир ва давлатга хизмат қилиш инсон ҳаётининг олий мақсади, мазмуни ва саодати бўлмоғи керак, деб ҳисоблади. Христианликдаги инсон табиатининг азалдан худбинликка ва ёвузликка мойиллиги ғоясидан келиб чиқиб, унинг тарбияси билан шуғулланиш черковнинг эмас, давлатнинг иши деб эълон қилди. Бундай ёндошув дин ва давлатни бир-биридан фарқлашга асосланган бўлиб, маънавият билан сиёсатнинг ҳам алоҳида ҳодисалар эканлигини таъкидлайди. У ўзининг “Ҳукмдор” (русча “Государь”) асарида номақбул шароитда қандай қилиб қудратли давлатни шакллантириш мумкинлигининг 1 [103] Рус тилидаги «политика» с ў зи аслида қадим юнон тилидаги “полис” (шаҳар-давлат) сўзидан олинган бўлиб, Аристотель ишлатган « zoon politicus » тушунчаси ушбу ша ҳ ар -давлат жамоаси нинг тенг ҳуқуқли аъзоси маъносини билдиради . Шундан келиб чиқиб биз ” сиёсий махлуқ” эмас, “ ижтимоий махлуқ” деб таржима қилишни маъқул топдик .

йўлларини кўрсатишга ҳаракат қилди. Унинг даъвосига кўра, ҳукмдор бундай шароитда ўз “улуғ” сиёсий мақсадларига эришиш учун, ахлоқ нормалари билан ҳисоблашиб ўтирмай, ҳар қандай воситалардан (жумладан, агар зарурат тақозо қилса, алдов, туҳмат, зулм каби ғайриахлоқий хатти- ҳаракатлардан) бемалол фойдаланиши мумкин, асосийси, давлат ва мамлакат манфаатларини изчил ҳимоя қилиш . Тарихда макиавеллизм номи билан машҳур бўлган сиёсатни ахлоқдан холи деб билиш тамойили Европа ва дунё сиёсатида башарият учун ўта хавфли ва ҳалокатли ҳолатларни вужудга келтирган бўлишига қарамай, сиёсатнинг мустақил соҳа сифатидаги ўзига хосликларини англаб етиш йўлида қўйилган жиддий қадам эди. Дарҳақиқат, сиёсат ўзи алоҳида соҳа бўлиб, маънавиятли сиёсат бўлиши мумкин, аммо маънавиятдан холи сиёсат бўлиши ҳам мумкин. Одатда биринчиси адолатли сиёсат деб, иккинчиси эса адолатсиз сиёсат деб юритилади. Шунга биноан ҳукмдорга нисбатан одил ёки золим сифатлари қўлланилади. Бу нарса фақатгина давлат миқёсида эмас, инсонлар аро муомаланинг юқорида санаб ўтилган барча босқичларида амал қилиши мумкин. Масалан, монархия тузуми принцип жиҳатидан давлат миқёсидаги адолатсизлик ка асосланади, чунки бу тузумда ҳукмдор шахс (аниқроғи, ҳукмдор сулола) мутлақ ҳоким, мамлакатдаги бошқа барча инсонлар ҳукмдор сулолага мутлақ тобеъ ҳисобланади. Мамлакатнинг барча бойлиги, жумладан, фуқаролар меҳнати билан яратилган бойлик ҳам ҳукмдор сулоланинг мулки ҳ исобланиб, уларни қандай тасарруф ва тақсим қилиш ёлғиз ҳукмдор иродасига боғлиқ бўлиб қолади. Бундай шароитда адолатли ҳукмдор деган тушунча фақат нисбий маънога эга бўлиб, инсофли, саҳоватли деган маънонигина билдиради. Бундай тузумда ҳукмдор иродасига ҳарқандай қарши чиқиш исёнкорлик , яъни оғир жиноят сифатида баҳоланади. Маънавият нуқтаи назаридан барча инсонлар ягона Аллоҳ олдида тенгдирлар, монархия тузумида эса ҳукмдор сулола га мансуб инсонлар олий зотлар, қолганлар фуқаро, қора халқ, яъни тобеъ, қарам

кишилар сифатида кўрилади. Фуқаро ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳукмдор иродасига бўйсуниши талаб этилади. Принцип жиҳатидан адолатли давлат тузуми демократия бўлиб, унда давлат бошлиғи моҳиятан ҳукмдор эмас, вазифадор дир, яъни халқ сайлаб қўйган ва халқ вакиллари қабул қилган қонунлар доирасида давлатни маълум муддат бошқариб туришга масъул этилган шахсдир. Фуқаролар (гражданлар) ҳукмдорга эмас, қонунларга риоя қилишлари талаб этилади. Қонун олдида амалдор ҳам, оддий фуқаро ҳам тенг. (Монархия тузумида амалдор қонунларга эмас, ҳукмдор иродасига бўйсунади, яъни у монарх иродасини амалга оширувчи шахс бўлиб, ҳуқуқлари оддий фуқарога тенг эмас.) Д емократия тузумида давлат бошлиғи қонунга ҳилоф иш қилса, жавобгар бўлади, демак, адолатсиз давлат бошлиғи деган тушунчанинг ўзи демократик тузум табиатига ётдир. Агар бирор жойда давлат бошлиғи адолатсизлик ка йўл қўйса-ю, жазосиз қолса, демак, ўша жойда демократик тузум принциплари қандайдир шаклда бузилган бўлади. Ахлоқ - маънавиятнинг амалда намоён бўлиши билан боғлиқ. Инсон илми ва имони, дунёқараши ва идроки унинг хулқида ўзига хос тарзда акс этиб, маънавияти ахлоқий фазилатлар сифатида зоҳир бўлади. Маънавият – ботиний қудрат бўлса, ахлоқ бевосита ҳар бир шахснинг ўзгаларга нисбатан маънавий муносабатини англатади. Шу сабабли ахлоқ инсоф ва адолат туйғуси, имон ва ҳалоллик каби маънавиятнинг ўзак тушунчаларини инсон амалий фаолиятида юзага чиқарувчи ҳодисадир. Маънавият - ўзликни англаш, деймиз. Ўзлигини англаб етган инсон - маънавий етук шахс ҳисобланади. Унинг бизга зоҳир бўлувчи барча инсоний фазилатлари қалбидаги маънавият нурининг жилоларидир. Ахлоқий қусурлар эса - инсоннинг кўнгил кўзгусидаги занг ва чиркларнинг ўзгалар нигоҳига намоён бўлиши. Бир жумла билан ифодалаганда маънавият шахснинг ўзи учун, ўз қалбига қаратилган, дил кўзини ёритувчи нур, ахлоқ ушбу маънавиятнинг мазҳари, ўзгалар наздида намоён бўлувчи қирралари мажмуи, десак бўлади.

Ахлоқ алоҳида инсоннинг ўзгаларга муносабати сифатида сиёсат соҳаси га алоқадордир. Агар сиёсат соҳаси ( йўналиши ) ни кенг маънода, ҳар бир инсоннинг ўзга инсонларга муносабати деб оладиган бўлсак, бу соҳа шартли равишда икки қатламдан иборат бўлади: 1) Ахлоқ қатлами. 2) Ҳ уқуқ қатлами. Нега ахлоқ қатлами биринчи ўринга қўйилмоқда? Чунки кундалик турмушда аксарият ҳолатларда инсонлар аро муомалалар ахлоқий меёрлар (“этические нормы”) асосида олиб борилади. Қачонки, “ғишт қолипдан кўчиб”, кимдир ёки кимлардир ахлоқий меёрларни очиқдан-очиқ ва қўпол равишда буза бошласа, менсимаса, шундагина қонун кучига таянувчи ҳуқуқий меёрлар ишга тушади, ахлоқнинг жамоа қабул қилган меёрларини тан олмаган инсон ёки инсонларни қонуний асосда кўпчилик қабул қилган қоидаларга бўйсунишга куч ишлатиб мажбур қилинади. Ёки икки киши бир масалада ўзаро даъволашиб қолса-ю, ахлоқий меёрлар асосида уларни келиштиришнинг иложи топилмаса, улар суд маҳкамасига мурожаат қилишади ва суд мавжуд қонунларга таянган ҳолда ҳукм чиқариб беради. Тарихан олганда ҳам инсонлар жамоасида аввал маънавий омиллар етакчилик қилган ахлоқ қатлами шаклланган бўлиб, ҳуқуқ қатлами анча кейин, аниқроғи, давлат пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда вужудга келган. Ахлоқий меёрлар маънавиятга, қонун эса кучга таянади. Давлат ҳокимияти (қонун чиқарувчи, ижрочи ва суд ҳокимияти) айни шу куч бўлиб, жамиятдаги осойишталикни ахлоқий меёрларни менсимайдиган маънавияти ноқис бўлган шахслар тажовузидан ҳимоя қилишга хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан қараганда, ҳар бир жамоада инсонлар маънавияти қанча юқори бўлса, давлатнинг куч ишлатиб осойишталикни сақлаш эҳтиёжи ҳам шунча кам бўлади. Форобий назарда тутган “фозил шаҳар аҳолиси” аслида аксар аҳолиси юксак маънавият ва, демак, юксак ахлоқ эгаси бўлган жамият бўлиб, замонавий тилда биз буни “фуқаролар жамияти” (гражданское общество) деб атамоқдамиз. Айниқса, демократик давлатда барча қарорлар

кўпчилик овоз билан ҳал қилиниши назарда тутилса, миллат маънавиятига эътибор нақадар жиддий масала эканлиги янада ёрқин кўринади. Хулқ ва ахлоқ. Ж аҳон илмида “Ахлоқшунослик” масалалари. “Ахлоқшунослик” жаҳон илмида бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган қадимий фан бўлиб, Европада минтақа маданиятида антик даврдан “Этика” номи билан машҳур. Кейинги термин дастлаб “ манзилдошлик”, “яшаш жойи” , кейинчалик эса “ одат”, “феъл”, “фикрлаш тарзи” сингари маъноларни англатган юнонча “ethos” сўзидан олинган бўлиб, тарихда биринчи марта Аристотель томонидан алоҳида фан номи сифатида ишлатилган. Рим империяси даврида шу маънода “ одат”, “қоида”, “хулқ”, “феъл” маъносидаги “ mos” сўзининг кўплиги “mores” асосида “ moralis” (“ мораль” ) тушунчаси шаклланди. Рус тилида эса “хулқ”, “феъл” маъносидаги “нрав” сўзидан “ нравственность ” тушунчаси таркиб топди. Ўзбек тилида биз ишлатадиган “ахлоқ” сўзи луғавий келиб чиқишига кўра араб тилидаги “хулқ” сўзининг кўплик шаклини англатади. “Халақа” – араб тилида “яратмоқ”, “пайдо қилмоқ” маъносидаги феъл бўлиб, шу маънода Аллоҳ таоло “Халлоқи олам” яъни бутун борлиқнинг яратувчиси ҳисобланади. Араб тилида “холиқ” – “яратувчи”, “махлуқ” – “яратилган ” (яъни Аллоҳ таоло томонидан яратилган барча мавжудотлар, жумладан, инсон ҳам) маъноларини билдиради. “Хулқ” эса ана шу яратилган мавжудотлардан ҳар бирининг ўзига хос (ўзгаларга ўхшамайдиган) табиий хусусиятларининг яхлит намоён бўлишидир. Шундай қилиб, юнонча “ethos”, лотинча “ mos” (кўплиги “mores” ), русча “нрав”, араб тилидаги “хулқ” сўзлари ўзаро маънодош бўлиб, ҳар бир инсоннинг ўз ички табиатидан келиб чиқадиган, ўша билан боғлиқ хулқ- атвори, феъли, хатти-ҳаракатидаги ўзига хос жиҳатларни англатиб келиши маълум бўлди. Демак, “а хлоқ”, “этика”, “мораль”, “нравственность”

тушунчаларининг ҳам аслида маъноси бир бўлиб, жамиятдаги турли инсонларнинг хулқлари, феъл-атвори, бир-бирига муносабатида намоён бўладиган ўзига хос хислатларининг энг умумий мажмуини ифодалайди. Шуни алоҳида қайд этиш керакки “а хлоқ” сўзи миллий анъанамизда ўзича ижобий ёки салбий маъно ташимайди. Кўпчилик наздида мақбул ҳисобланган феъл-атвор “ахлоқи ҳамида” ( яъни мақтовга сазовор хулқлар) аталса, ўзга инсонларнинг ғашига тегадиган хулқлар эгаси “бадахлоқ” киши дейилади. “Ахлоқшунослик” фанининг асосий мавзуси ҳам, юқоридагилардан келиб чиқадиган бўлсак, инсонларнинг ўзаро муносабатларида намоён бўладиган феъл-атворлари, ўзига хос хислатлари ва уларнинг жамият, яъни аксарият инсонлар нуқтаи назаридан баҳоланиши масаласини холис ўрганиш бўлиб чиқади. Турли жамиятлар, турли эътиқод тизимлари, турли даврлар ва турли минтақаларда ахлоқ меёрлари аксарият ҳолларда бир-биридан сезиларли фарқ қилган. Шунга кўра “Ахлоқшунослик” фани доирасида бир неча йўналиш бўлиб, бири турли давр ва минтақалардаги ахлоқий муҳитни ўрганса, бошқа йўналиш бирор-бир фалсафий тизимга таянган ҳолда ахлоқнинг назарий масалаларини тадқиқ этади. Яна бир йўналиш “Ахлоқшунослик” фанининг муайян минтақа ёки жаҳон илми миқёсида ривожланиш тарихини ўрганиши ёки турли макон ва замонда ахлоқий меёрларнинг ўзгариб боришини қиёсий таҳлили билан шуғулланиши мумкин. Қадим Юнон илмида илк бор ахлоқшуносликка оид алоҳида асарлар яратган Аристотель ахлоққа эвдемонизм руҳида ёндошган. “Эвдемония” юнончада “ бахт-саодат” маъносини англатади, аммо Аристотель этикасида бахт тушунчаси гедонистик (яъни лаззатланишга интилиш) йўналишида талқин этилмайди. Ундаги бош тушунча юнонча “арете” сўзи билан ифодаланган. Бу сўз “фазилат” (русча “ добродетель ”) маъносига яқин бўлиб, олим ахлоқий (масалан, саҳоват) ва ақлий (масалан, донишмандлик) фазилатларни бир-биридан фарқ қилади. Унинг фикрича, ахлоқий

фазилатлар туғма эмас, балки тарбия билан эришилади. Ахлоқий фазилатга эга бўлиш осон эмас, бунинг учун инсон ўзида меёр ва уйғунлик туйғусини тарбиялаб бориши керак, чунки инсон хулқига оид хусусиятлар (қувватлар)нинг ортиқчалиги (истилоъ) ҳам, камлиги (нуқсон) ҳам қусур бўлиб, ахлоқий фазилат уларнинг мўътадил (меёрдаги) ҳолатини сақлай билишдадир. Ана шундай мўътадилликка эриша олган инсон ҳаётда ўз бахтини таъмин эта олади. Аристотель фикрига кўра, кишида эзгу хислатлар мавжудлигининг ўзи кифоя эмас, улар амалий фаолиятда намоён бўлиши муҳимдир, чунки инсон ҳаётининг маъноси унинг улуғ мақсадларни гўзал ва мукаммал шаклда амалга ошира билишидадир, унинг бахти ҳам шунда. Немис мумтоз фалсафасининг асосчиси Иммануил Кант Янги Даврда ахлоқнинг моҳиятини ва Этика фанининг мавзусини аниқлашга жиддий ҳисса қўшди. У ўзининг “Ахлоқ метафизикаси асослари” (1785) ва “Амалий ақлни танқид” (Kritik der praktischen Verhunft – 1788) каби асарларида ахлоқнинг трансценденталь асосларини ишлаб чиқди 2 [104] . У Европа илмида илк бора “ Руҳшунослик” ва “ Ахлоқшунослик” фанлари тадқиқ доираларининг ўзаро фарқини аниқ ажратиб берди. Кантнинг ахлоқ назариясида инсон ва шахс ни фарқлаш муҳим ўрин тутади. Инсон моддий вужуд сифатида моддий борлиқ (табиат)нинг узвий бир қисми бўлиб, ўзга жонзотлардан моҳиятан фарқ қилмайди. Аммо инсон шахс сифатида мустақил (эркин) ирода эгаси бўлиб, Кант фикрига кўра, инсон ўзининг бу жиҳати билан “Ding an sich” (Нарса ўзида), яъни ҳиссий идрок орқали билиш мумкин бўлмаган зот ҳисобланади. Бундай инсон эркин ирода эгаси сифатида ўз ҳаётий мақсадларини ўзи эркин белгилайди. Дунёдаги барча мавжудотлар аниқ бир мақсад йўналишига эга, улар барчаси нимагадир восита вазифасини бажаради, фақат инсонгина восита эмас, балки ўзи учун ўзи мақсаддир . Шу билан бирга инсоннинг ирода эркинлиги ҳар бир шахснинг ўз зиммасига олий масъулият олишини тақозо этади. Чунки бани 2 [104] И. Кант ўз фалсафасида “трансценденталь апперцепция” (барча инсонлар учун умумий бўлган онгли идрок) ҳодисасига таянади.

башарнинг ҳар бир аъзоси ўзгалар эркини чекловчи ҳарқандай хатти- ҳаракатдан ўзини тийиши керак. Буни файласуф “қатъий қоида” (“категорический императив”) деб номлайди. Унинг мазмуни шуки, барча мавжудотлар инсон учун восита, фақат ҳеч бир инсон ўзгаси учун восита бўлиши мумкин эмас. Ахлоқнинг қатъий қоидаси моҳиятан шуни англатади. Иммануил Кантнинг фалсафаси инсон руҳининг абадийлиги ва ягона олий илоҳий қудратнинг мавжудлигини инкор қилмайди, аммо инсон эрки, руҳ абадийлиги, Аллоҳнинг мавжудлиги ва у яратган Борлиқнинг асл моҳияти назарий идрок ҳечқачон охиригача англаб ета олмайдиган воқеликлар, деб ҳисоблайди, чунки бизнинг сезги аъзоларимиз бу нарсаларни қамраб олиш қудратига эга эмас. Кант фалсафаси Европа фалсафий тафаккурининг энг юксак чўққиси бўлди, деб ҳисоблаш мумкин, чунки унинг қарашлари Борлиқни идрок этишда умумбашарий тавҳидий тафаккурга энг яқин келган яхлит тизим бўлиб, бизнинг назаримизда, кейинги асрлар Европа фалсафаси ривожида яна умумбашарий меёрлардан узоқлашув кучайиб борди. Немис материалист файласуфи Фейербах (1804-1872) ўзининг “Христианликнинг моҳияти”(1841) ва “Келажак фалсафасининг асослари” (1843) асарларида ахлоқнинг муҳим жиҳатига эътибор қаратди, яъни у инсонлар аро муомалада фақат “мен” эмас, “сен” ҳам мавжуд эканлигини ҳисобга олиш лозимлигини, ҳаётда ҳеч бир инсон якка ҳолда ўзини бахтли ҳис қилиши мумкин эмаслигини таъкидлаб, инсоният келажагини умуминсоний меҳр нинг ғалабасида кўрди 3 [105] . Янги Давр Европа илмида ахлоқни ўрганувчи аксарият йўналишлар моддиюнчилик асосига қурилган бўлиб, ахлоқий меёрлар нинг шаклланишини фақат инсоннинг моддий (дунёвий) эҳтиёжларидан келтириб чиқаришга уринадилар. Гедонизм, эвдемонизм, утилитаризм, релятивизм 3 [105] Дунё илмида ахлоқшунослик масалаларининг ишланиши ва унинг маънавий асослари масаласи алоҳида курс мавзуси бўлиб, “Маънавият асослари” магистратура йўналишида батафсил таҳлил этилади.

ахлоқий принциплари айни шундай қарашларга таянади. Уларга кўра ахлоқнинг негизида бахтли бўлишга интилиш (албатта, бу дунёда, чунки охиратда инсон ўз эрки билан тақдирини ўзгартира олмайди), лаззатланишга интилиш (бу лаззат хоҳ шаҳвоний бўлсин, хоҳ интеллектуал), манфаатдорлик, шароитга мослашиш каби соф дунёвий мақсадлар назарда тутилади. Аммо Ф.Нитше каби зукко ақл эгалари агар ягона тангриниг мавжудлиги инкор қилинса, унда инсонлар жамияти учун ахлоқнинг ҳам маъноси қолмаслигини тушуниб етдилар. Миллий маънавий меросимизда ахлоқ, одоб, маънавият масалаларига эътибор. Ислом ахлоқи ва маънавияти. Миллий маънавиятимизда ахлоқ масаласига доимо етакчи эътибор қаратилган. Ахлоқ илми миллий маънавиятимиз доирасида турли дав рларда турлича йўналишларда ривожлантирилган . Жумладан, исломдан илгари ва илк ислом даврида кўпроқ диний йўналиш устун турган бўлса (исломгача - “Авесто” китоби, монийчиларнинг тавбаномаси - “Хуастуанифт”, буддавийлик таълимоти асосидаги “Майтри симит нўм битиг”; ислом даврида – Қуръони карим оятлари ва Ҳадиси шарифларга таянувчи Имом Бухорийнинг “Ал-адаб ал-муфрад”, Абу-Лайс ас-Самарқандийнинг “ Танбеҳ ул-ғофилийн ”, Имом Ғаззолийнинг “Мукошифат ул-қулуб” каби асарлари), кейинчалик адаб илми доирасида (Адиб Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибат ул- ҳақойиқ” асари), ф алсафий йўналишда (Форобий асарлари, Насриддин Тусийнинг “Ахлоқи Носирий”, Жалолиддин Даввонийнинг “Ахлоқи Жалолий” каби асарлари), т асаввуфий ( ирфоний ) йўналишда ( Абдуллоҳ Ансорий, Нажмиддин Кубро, Муҳаммад Порсо, Абдураҳмон Жомий ва бошқаларнинг ўнлаб асарлари, Навоийнинг “Насойим-ул-муҳаббат” асари, турли мақомотлар ва маноқиблар), амалий ахлоққа оид асарлар – (Кайковуснинг “Қобуснома”, Воиз Кошифийнинг “Ахлоқи Муҳсиний” каби асарлари), м ахсус тоифалар ахлоқига оид (масалан, Воиз Кошифийнинг

жавонмардлар ахлоқига оид “Футувватномайи Султоний” асари), а хлоқий масалаларга бағишланган бадиий асарлар (насрда - Саъдийнинг “Гулистон”, Жомийнинг “Баҳористон”, Абдулла Авлонийнинг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” каби асарлари, назмда - Низомийнинг “Маҳзан ул- асрор”, Деҳлавийнинг “Матлаъ ул-анвор”, Жомийнинг “Туҳфат ул-ахрор”, “Суҳбат-ал-аброр”, “Хирадномайи Искандарий”, Навоийнинг “Ҳайрат ул- аброр” асарлари) ва бошқалар. Бундай ташқари Абу Бакр ар-Розийнинг “Қалб тиббиёти”, Абу Ҳамид ал-Ғаззолийнинг “Ихёйи улум ад-дин”, “Кимёйи саодат” Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб” каби асарларида диний, фалсафий, ижтимоий, ирфоний ва ахлоқий масалалар ўзаро боғлиқликда таҳлил қилинган. Миллий маънавий меросимизга оид ушбу барча йўналишдаги асарларни жиддий таҳлил қилиб, уларни қиёсий ўрганиш асосида миллий ахлоқ илмининг асосларини ишлаб чиқиш мумкин. Уларнинг барчасига хос умумий хусусият эса маънавият ва ахлоқ масалаларининг ўзаро чамбарчас боғлиқликда таҳлил қилинишидир. Марказий Осиё халқлари бир минг икки юз йилдан буён Ислом динига эътиқод қилиб келмоқдалар. Ислом динида маънавият, ахлоқ ва одоб муносабатлари қандай ёритилганлигини таҳлил қилсак , Қуръони карим, ҳадислар ва шариат кўрсатмалари инсон маънавий камолотининг асоси бўлган ахлоқ-одоб тарбиясининг барча муаммоларини ўз ичига олганлигининг гувоҳи бўламиз. Масалан, ҳадислар ахлоқий тарбияга оид фикрларнинг мукаммал тўпламидир. Қуръони карим кўрсатмалари ва пайғамбарларимиз суннатларининг энг муҳим ва салмоқли қисми кишиларда юксак ахлоқли фазилатларни шакллантиришга қаратилгандир. Улардаги табиатга, ота-онага, билимга бўлган муносабат, сабр-бардош, шукроналикка даъват, ўзаро меҳр, меҳмондўстлик, етимпарварлик, вафо ва садоқат, ҳалол луқмани шарафлаш, камтарлик, камсуқумлик, самимият ва ростгўйлик каби юксак ахлоқ ва одоб

қоидалариниг тарғиботи инсоният учун бебаҳо маънавий бойлик тизимини ташкил этади. Ислом дини таълимотига кўра инсон фаришта ва ҳайвон ўртасидаги мавжудотдир. Зеро, покизалик ва тақво билан ҳаёт кечириш, халқ ғами билан ёниб яшаш оқибатида инсон фаришта мақомига яқинлашади, ваъдаларни катта қилиб, сароб орқасидан оммани эргаштириб яшашдан завқланувчи кишилар мақоми эса нафс қули бўлган ҳайвон даражасига яқинлашиб боради. Барча динлар каби исломда ҳам ботиний ва зоҳирий жиҳатлар мавжуд. Исломнинг зоҳирий жиҳати шариат ва фиқҳда ўз ифодасини топган. Булар асосан сиёсат соҳасига, яъни инсонлар аро муомалага оид бўлиб, маънавиятга бевосита алоқаси йўқ. Ислом ахлоқи эса моҳиятан ислом маънавиятининг инсонлар аро муносабатдаги зуҳури бўлганлиги сабабидан бир томондан маънавият билан, иккинчи томондан сиёсат билан боғлиқ. Маълумки, Ислом маънавиятининг асосини Тавҳид ҳақиқати ташкил қилади. “Тавҳид” атамасини одатда “яккахудолик” (рус тилида “единобожие”) деб таржима қилишади. Бу тушунчанинг маъноси миллий маънавиятимизнинг ислом минтақа маданияти доирасидаги ривожи давомида қандай мукаммаллашиб ва бойиб борганлиги “Миллий маънавиятимизнинг ривожланиш тарихи” китобида батафсил баён қилинади. Буерда қисқача қилиб айтиш мумкинки, Аллоҳнинг борлиги ва бирлиги, унинг илми ва қудратининг чексизлиги, барча биз кўриб турган моддий олам ва ғайб олами ҳам унинг ижоди эканлиги, унинг китоблари ва пайғамбарлари, тақдир ва охиратга имон келтириш билан ислом маънавияти бошланади. Аммо агар шу ерда тўхтасак, тақлидий имон даражасида қоламиз ва, демакки, ҳар қадамда адашувимиз эҳтимоли жуда катта бўлади. Таҳлилий имон даражасига ўтиш шахс маънавиятининг иккинчи жиҳати – илм билан бўлади. Яъни, охирги илоҳий китобни ўқиш ва тушуниш, бунинг учун тафсир ва ҳадис илмини ўзлаштириш, шариат ва фиқҳ асосларини билиш, моддий олам ва унинг қонуниятларини англаб етиш, инсон ўз жисмоний ва руҳий имкониятларини

тўғри тасаввур қилиши, жамиятнинг иқтисодий-сиёсий қонун-қоидалари, маданий ва ахлоқий анъаналари билан таниш бўлиш, аждодларимиз яратган маънавий бойликдан баҳраманд бўлиш ва ҳ.к.лар талаб этилади. Буларни ўзлаштириш асносида масъулият ҳисси ҳам ўсиб бориши назарда тутилади. Мана шу ерда ислом маънавиятидан ислом ахлоқига ўтиш бошланади. Маънавият, биринчи навбатда, ҳар бир инсоннинг ўзгалар билан муносабатида, яъни унинг ахлоқида намоён бўлади. Агар бир киши ўзини мўмин-мусулмон деб ҳисобласа-ю, на Аллоҳ буюрган ибодатларга амал қилмаса, на ўзга инсонларга озор етказишини қўймаса, на ҳалол-ҳаромнинг фарқига бормаса, ёлғондан, ғийбатдан, тўҳматдан, Аллоҳ ҳаром қилган нарсалардан қайтмаса, сабрни, шукрни, ҳаёни билмаса, у қандай мусулмон бўлди? Шундай қилиб, ислом ахлоқига риоя қилмаган кишининг маънавий қиёфаси ҳам ниҳоятда ғариб бўлиши табиийдир. Исломий ахлоқнинг ўзак тимсол-тушунчалари бу соҳага оид кўплаб китобларда баён қилинган. Улар ичида энг мўътабар манбаъ Расулуллоҳ (сав) ҳадисларидир. Агар Қуръони карим биринчи навбатда ислом маънавиятидан хабар берса, Ҳадиси шарифлар асосан ислом ахлоқига бағишлангандир, дейиш мумкин. 1996 йили Тошкентда нашр этилган Имом Бухорийнинг “Ал- жомеъ ас-саҳиҳ” китоби таржимаси 2-жилди охирида бир илова берилган. Унда “Матлаъ ул-улум” ва “Дуррат ул-воизин” асарларига таянган ҳолда асл мўминларга хос бир қатор ахлоқий фазилатлар қисқача изоҳлари билан санаб ўтилган. Биз қуйида ушбу матнга баъзи қўшимча ва ўзгаришлар киритиш билан ислом ахлоқининг ўзак тимсол-тушунчаларини муайян ахлоқий тизим шаклида қисқача изоҳлаб ўтамиз. Ислом ахлоқининг бош тимсол-тушунчаси “Тақво” бўлиб, “Аллоҳдан қўрқиш”, “Аллоҳ ғазабидан сақланишга уриниш” маъноларини билдиради. Аллоҳнинг ғазабидан сақланиш эса гуноҳлардан тийилиш билан бўлади. Бу ҳақдаги Қуръони карим оятлари ва Расулуллоҳ (сав) ҳадислари мазмунидан келиб чиқадиган бўлсак, тақво бировнинг ҳаққига хиёнат қилишдан қўрқиш, билиб-билмай инсонлар кўнглини ранжитишдан қўрқиш, ярамас хулқлардан

ўзини эҳтиёт қилиш, ҳаром луқмадан халқумини тоза тутиш, ёлғондан, ғийбатдан, тўҳматдан, бекорчи валақлашдан тилини сақлаш, кўзини, қулоғини фаҳшдан эҳтиёт қилиш, қўлини ножўя ишдан, оёғини номақбул қадамдан тийишдир. Ислом ахлоқига оид я на бир муҳим тимсол-тушунча “ Сидқ” бўлиб, инсондаги “ростгўйлик”, “ҳалоллик”, “аҳдига содиқлик” хислатларини ифодалаб келади. Ҳадисда “Ишончсиз кишининг дини йўқдир” дейилади. Инсонда самимият бўлмаса, ҳаётида ёлғон билан ростни, ҳалол билан ҳаромни аралаштириб юборишдан қўрқмаса, аҳдига вафоси бўлмаса, ундай киши бу дунёда тез кунда одамларнинг назаридан қолади, Аллоҳ ҳам унга раҳмат назари билан боқмайди. Поклик ҳам и слом ахлоқининг асосий унсурларидан бўлиб, ибодат даражасида кўрилади. Поклик икки хил бўлади: зоҳирий ва ботиний. Зоҳирий поклик бадан поклиги, либос поклиги, макон поклиги шаклларида ифодаланади. Ботиний поклик биринчи навбатда руҳий покликни, яъни қалб поклигини билдиради. Ислом динида ботиний покликка эришиш йўллари, энг аввало, тавба , кейин намоз, рўза, закот ва садақа ҳамда ҳаж амали орқали ифодаланади. Аммо бу амалларни бажаришнинг икки шарти бор. Биринчиси, инсонда ният пок бўлмоғи керак. Иккинчиси, бу амалларни бажаришга киришишдан олдин бадан, либос ва макон поклиги талаб қилинади. Буларнинг ҳам ўз навбатида зоҳирий ва ботиний жиҳатлари бўлиб, масалан, таҳорат ва ғусл билан инсон бадани зоҳиран покланса, уни ботиний поклаш учун луқма ҳалоллиги талаб этилади, яъни, инсон бировнинг ҳаққига хиёнат қилмай, ўз ҳалол меҳнати билан топган пулига ош- овқат харид қилган бўлиши, фақат ўзи эмас, аҳли оиласини ҳам ҳалол касб билан боқиши керак. Либос поклиги, макон поклиги масалаларида худди шу талаб жорийдир. Бу ерда яна масала имон, илм, масъулият, меҳр, бир сўз билан маънавиятга бориб туташади. Чунки ташқи поклик одамлар кўзига кўриниб туриши мумкин, аммо ботиний поклик, яъни ҳалол луқма, ташқаридан очиқ-ойдин кўринавермайди. Намоз, рўза, ҳаж одамлар кўзига

мўмин-мусулмон бўлиб кўриниш учун бажарилса, ботиний поклик бўлмаса, ният пок бўлмаса, бундай амаллар мунофиқликдан ўзга нарса эмас, Аллоҳ наздида улар қабул бўлмагач, руҳий покланиш ҳам амалга ошмай қолаберади. Ислом ахлоқининг устунларидан яна бири Ҳаё дир . Ҳаё – бу номақбул ишларни қилишга, ножоиз сўзларни тилга олишга, ношаръий нарсаларга боқишга Аллоҳ ва инсонлардан уялишдир. Расулуллоҳ (сав) бундай деганлар: “Имон дарахт янглиғ олтмишдан ортиқ шохга эгадир. Гуноҳ қилмоққа Аллоҳ ва бандаларидан ҳаё қилмоқ ўша шохлардан биттасидир.” “Ҳаё имондандир,” деганлар Расулуллоҳ (сав). Шу ҳадиснинг мазмунида и слом ахлоқининг муҳим бир хусусияти намоён бўладики, унга алоҳида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Шахс маънавиятининг асосий жиҳатлари бўлмиш имон, илм, масъулият, меҳр – барчаси инсоннинг Борлиқ ҳақиқатига муносабати билан боғлиқ. Демак, ислом маънавияти Аллоҳга имон келтириш, Аллоҳ билдирганларини ва Аллоҳ яратган оламни билишга интилиш, доимо Аллоҳ олдида масъулият ҳис қилиш, Аллоҳга ва у ер юзида халифалар қилиб яратган инсонларга меҳр кўзи билан қарашда тажассум топади. Агар юқоридаги ҳадисда Расулуллоҳ(сав) исломий имонни дарахтга ўхшатган бўлсалар, биз айтишимиз мумкинки, ислом маънавияти шу дарахтнинг томири (илдизлари), ислом ахлоқи унинг танаси ва шохларидир. Дарахт танаси юзада бўлади, аммо илдизсиз дарахт дарҳол қурийди, кўкармайди, ривож олиб, самара бермайди. Дарахт танаси юқорида шохлар, навдалар, барг ва меваларга уланиб кетса, қуйида илдизга (томирга) туташган бўлади, илдизлар орқали озиқланади. Ислом ахлоқининг асосий тимсол-тушунчалари ҳам бир томондан Аллоҳга эътиқод билан, илм, масъулият, меҳр билан, иккинчи томондан инсоннинг жамиятда яшаш ва фаолият кўрсатиш тарзи билан, инсонлар аро муомала билан боғланиб кетган. Ислом ахлоқининг тимсол-тушунчалари қаторида тақво, поклик, сидқ ва ҳаё дан ташқари сабр ва умид, шукр ва ризо, жидду жаҳд ва шижоат,

ҳилм ва тавозуъ, ҳиммат ва саҳоват, андиша (арабчада таъанний ва таъаммул ) , каби қатор фазилатлар турли манбаларда қайд этилган ва таърифланган, ҳар томонлама изоҳлаб, мисоллар билан тушунтириб ҳам берилган. Биз уларнинг ҳар бирига алоҳида изоҳ бериб ўтирмасдан умумий қилиб айтишимиз мумкинки, барчаси бир томондан мўминнинг Аллоҳ олдидаги масъулиятидан келиб чиқади ва, иккинчи томондан, жамиятда ўзини тутишида, ўзга инсонларга муносабатида намоён бўлади. Халқимиз бир минг уч юз йилдан бери ислом динида бўлгани учун ислом ахлоқи ва маънавияти қон-қонимизга сингиб кетган. Шу сабабли миллий ахлоқ меёрларимизда ислом ахлоқи марказий ўрин эгаллаши табиий. Аммо шу билан бирга ислом ахлоқи ва миллий ахлоқ меёрларимиз ни жуда ҳам бир нарса деб тушуниш унчалик ўринли бўлмайди. Уларнинг ўзаро фарқланишида икки асосий омил ни назарда тутиш керак. Биринчидан , таъкидлаб ўтиш жоизки, ислом ва мусулмончилик тушунчалари айни бир нарса эмас. Ислом дини барча мусулмонлар учун умумий бўлиб, аввало, Аллоҳнинг каломи бўлмиш Қуръони карим оятлари, иккинчидан, жаноби Пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) Ҳадиси шарифлари унинг асосий манбалари ҳисобланади. Мусулмончилик деганда “ла илаҳа иллаллаҳ, Муҳаммадин расулиллаҳ” калимасини тили билан тан олиб айтган (дилида таъкид этган-этмаганини Аллоҳ билади, биз билмаймиз) барча инсонларнинг эътиқодий қарашларини тушунадиган бўлсак, уларнинг 72 фирқага бўлинишидан ташқари фақат аҳли сунна ва жамоа таркибида ханбалия, шофеия, моликия ва ханафия фиқҳий мазҳаблари мавжудки, улар орасидаги фарқлар, ибодатда ҳам, ахлоқий меёрларда ҳам баъзан сезиларли даражададир. Биз ўзбеклар Марказий Осиё минтақасининг бошқа аксарият аҳолиси сингари мусулмончиликнинг ханафия мазҳаби мотуридия ақидасини қабул қилганмиз. Шофеия, моликия ёки ханбалия мазҳабига эргашувчи дунё мусулмонлари билан иноқ-иттифоқлигимизга шубҳа йўқ, аммо бу мазҳаблар орасидаги баъзи жузъий фарқлар исломни илм сифатида яхши ўзлаштириб олмаган оддий одамларни баъзан довдиратиб қўйиши ҳам

мумкин. Тарихда бундай фарқлар баъзи ўта нозик масалаларда жиддий баҳсларни ҳам келтириб чиқарганлик ҳолатлари илм аҳлига сир эмас. Масалан, ханбалия мазҳабининг эътиборли уламоларидан Ибн ал-Жавзий (1116-1201) улуғ суфий пирларидан Мансур Халлож ва Муҳйиддин Абдулқодир ал-Жилонийларни, Ибн Таймия (1263-1328) эса Ибн ал-Арабий ва Ибн ал-Фарид сингари жаҳон тан олган ирфоний шеърият ва тасаввуф фалсафасининг буюк намояндаларини кескин қоралаб рисолалар ёзганлар. Ҳолбуки, Мансур Халлож, Абдулқодир ал-Жилоний, Ибн ал-Арабий каби улуғ мутафаккирлар бизнинг минтақада тасаввуфнинг пири комил бузрукворлари сифатида доим эъзозланиб келган 4 [106] . Миллий маънавиятимизнинг ислом минтақа маданиятига ёндошувидаги бу каби ўзига хосликларни эътибордан четда қолдириш жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Иккинчидан, баъзи жузъий фарқланишлардан қатъи назар, дунёдаги барча мусулмонлар учун ислом ахлоқий меёрлари умумий бўлгани сабабли унда миллий ўзига хосликлар одатан эътиборга олинмайди, бошқача қилиб айтганда, ислом ахлоқи ни аниқ макон ва замонга татбиқ этишда муайян даражада мавҳумлик сақланиб қолади. Чунки, масалан, Ҳиндистон ёки Индонезия шароити билан Марказий Осиё халқлари яшаётган муҳит, ёки ҳозирги Россия мусулмонлари ҳаёт кечираётган ҳолат бир-биридан анча- мунча фарқ қилади ва доим ҳам бир минтақадаги тартиб-қоидаларни шундайлигича бошқасига татбиқ қилиш доимо мумкин бўлавермайди. Қолаверса, Янги даврга келиб миллий ахлоқимиз дунёвий тамойиллар билан бойиганлигини, халқимиз ўз ўтмиш мероси ва жаҳон маданиятидан кўп янги жиҳатларни ўзлаштирганлигини ҳам ёдда тутмоғимиз керак. Миллий ахлоқимизга оид тимсол-тушунчаларнинг ўзаро нисбатини, даражаларидаги фарқларини ажратишда, айтиш мумкинки, ҳал қилувчи 4 [106] Шу ўринда қайд этиб ўтиш лозимки, ислом уламоларининг муқаддас китобларга ёзган тафсиру шарҳлари, жумладан, турли мазҳаб намояндаларининг баъзи масалалардаги ихтилофли ёндошувлари мусулмончиликдаги бандаларнинг ожизлиги сифатида қаралиши жоиз. Бундай ихтилофли ўринларни Қуръони каримнинг муҳкам оятлари даражасида талқин қилиб, тарафкашликка берилиш оғир оқибатларга олиб келишини асло унутмаслик зарур. Бундай масалаларга ёндошувда Бурҳониддин Марғиноний каби улуғ алломаларимиздан ўрнак олиб, бағрикенглик билан иш тутган маъқул.

мезонлар вазифасини Бош маънавий қадриятларимиз бажаради. Ватан, Шахс, Миллат, Адолат, Ҳақиқат – ҳар бири бир гуруҳ ахлоқий фазилатлар майдони бўлиб, ушбу китобнинг учинчи қисми тўлиғича уларнинг таҳлилига бағишланган. Мисол сифатида, бош маънавий қадриятларимиз нинг биринчиси ва асос-пойдевори бўлмиш Ватан туйғусини олсак ва унинг барча маъноларига поклик ахлоқий тимсол- тушунчасини татбиқ этсак, шундагина Ватан поклигини сақлаш нима дегани эканлиги ҳақида аниқ тасаввурга эга бўламиз. Аввало, бадан поклиги , унинг зоҳирий ва ботиний жиҳатлари ҳақида юқорида муайян тасаввур берилди. Ундан кейинги босқичда хонадонни пок сақлаш масаласи қўйиладики, унда ҳам фақат масканни озода ва саришта сақлаш эмас, оила аъзоларининг халқумини ва руҳини пок сақлаш, уларга зоҳирий ва ботиний поклик ҳақида тўғри тасаввур бериш заруратига жиддий эътибор қаратилади, зеро оила аъзоларининг халқумини пок сақлаш га ҳавсала қилмаган одам Ватанни пок сақлаш учун жонбозлик кўрсатади, деб ўйлаш хом фикрдир. Яна бир мисол: Ватан тимсол- тушунчасининг асосий маъноси, яъни “Ўзбекистон – менинг Ватаним” жумласида ифодаланувчи ифтихор ҳисси фақатгина Шахс маънавияти нинг Миллат туйғуси даражасидаги такомил босқичи да муайянлик касб этади. Унгача тилдан дилга кўчиши даргумон. Айни В атанпарварлик ахлоқий тимсол-тушунчаси шу босқичдагина жиддий салмоққа эга бўлади. Чунки ҳалоллик ва оилапарварлик каби ахлоқий тушунчалар Ватан тимсол- тушунчасининг биринчи ва иккинчи маъноларига оид бўлиб, ҳануз Шахс маънавий такомилининг бу даражасида Ватан туйғуси тўлақонли равишда бош маънавий қадрият сифатида англанилган деб бўлмайди. Шу ўринда яна бир мураккаб ҳолат – том маънодаги Миллат туйғусини элатдошлик дан фарқлаш масаласи бўлиб, буерда сиёсий ва маънавий омилларнинг бирлашуви зарур бўлади. Сиёсий жиҳатдан бир давлат фуқароларининг умумий манфаатлари миллий манфаатлар ҳисобланади. Аммо бир юртнинг фуқароси бўлган Шахс муайян ҳаётий ҳассос ҳолатда

танлаш муаммосига дуч келса, расман бошқа юрт фуқароси бўлган ўз элатдошига ён босадими, ёки келиб чиқиши бошқа элатга, балки ўзга эътиқодга эга бўлган фуқародоши манфаатларини ёқлайдими деган ўта мураккаб маънавий масала ҳам мавжуд. Бу мавзуда Президентимиз И.Каримовнинг келиб чиқиши афғонистонлик ўзбек элатига мансуб бўлган афғон генерали Дўстум ҳақида билдирган мулоҳазалари ушбу масалага оид энг оқилона ечим бўлган эди. Бундай масалалар бугунги кунда ахлоқ ва маънавият нисбатига оид батафсил ишлаб чиқилиши лозим бўлган илмий муаммолар тугунидан биргина намуна бўлиб, Адолат босқичида бундай саволлар янада мураккаб ечимларни тақозо қилиши табиийдир. Маънавият ва ахлоқнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзига хос хусусиятлари. Маънавиятнинг таркибий жиҳатлари ва ахлоқнинг жамият ҳаётидаги ўрни “Ахлоқшунослик” фани инсон хулқининг яхшиланиш жараёнлари қандай кечишини тадқиқ этади, яъни турли хулқий хислатларнинг ўзаро нисбати, уларнинг шахс маънавий камолоти билан боғлиқ равишда қандай қилиб ахлоқий фазилатларга айланиб бориши, ахлоқий қусурларнинг келиб чиқиши каби масалаларни ўрганади. Шундан келиб чиқиб академик Эркин Юсупов ахлоқни: “ижтимоий муносабатлар заминида алоҳида шахс сифатида мавжуд бўлган инсонларнинг ўз-ўзини идора қилиш шакллари ва меъёри, ўзаро мулоқот ва муносабатларда уларга хос бўлган маънавий камолот даражасининг намоён бўлишидир” – деб таърифлаган эди. Президентимиз “ахлоқ – маънавиятнинг ўзаги” деб беҳуда айтмаган. Маънавият ботиний қудрат сифатида ўз-ўзича кўзга кўринмайди, у инсоннинг маданиятида, ахлоқида, илмий-ижодий, ижтимоий ёки меҳнат фаолияти сифатида кўзга ташланиши мумкин. Ҳар бир инсонга Аллоҳ таоло ўзига яраша хулқ ато этган. Ҳар бир инсон ўзига хос табиати, хулқи билан туғилади. Унинг ахлоқий фазилат ва

қусурлари айни шу табиатан ато этилган хислатларнинг маънавият нуридан қанчалик баҳраманд бўлишига қараб шаклланади. Материалистлар инсон ахлоқининг қандай йўналишда шаклланишини атроф-муҳитнинг таъсири, ижтимоий шароитнинг соз-носозлиги билан боғламоқчи бўлишади. Аммо инсонда ички фаоллик бор, ирода бор – у хоҳ яхшиликка йўналган бўлсин, хоҳ ёмонликка. Инсон ўз имон-эътиқоди, илми, масъулият ҳисси, дилидаги меҳр туйғуси кимга қаратилганлигидан келиб чиқиб, атроф-муҳитга, ўзгаларга муносабатини шакллантиради. Шу сабабли айни бир муҳит, айни бир шароитда турли инсонлар турлича муносабат намоён қиладилар. Содда қилиб айтсак, инсон ўз ҳаётининг маъносини нимада кўрса, ўзгалар билан муносабатида, яъни ахлоқида шу ботиний моҳиятини қандайдир бир тарзда намоён этади. Юқорида эслатиб ўтилганидек, жаҳон илмида ҳанузгача маънавият назарияси яратилмаганлиги учун “Ахлоқшунослик” фани маънавиятга оид кўплаб масалаларни ўзича ҳал қилишга интилиб келган. Аммо ахлоқ аслида шахс маънавиятидан келиб чиқадиган иккиламчи ҳодиса бўлганлиги сабабли ахлоқшунослик фани ҳам маънавият назариясининг вазифасини мукаммал бажара олган эмас. Бунинг устига материалистик фалсафа ахлоқни иқтисод ва сиёсат билан боғлаб ҳар бир жамиятда ўзига хос ахлоқий тизим бўлади, деб ахлоқни ижтимоий тузум билан боғлиқ нисбий ҳодиса сифатида талқин қилиши оқибатида ахлоқнинг маънавий илдизлари борган сари назардан четда қолиб, ғарб жамияти буткул ахлоқсизлик сари юз тута бошлади. Аслида ахлоқнинг асосида шахс маънавияти ётади. Ҳар бир инсон хулқи ўзига хос бўлади. Унинг хулқий хислатлари маънавият нури билан ёритилса, ахлоқий фазилатларга айланади, демак, инсоннинг ботиний маънавий камолоти қай даражада бўлса, унинг ахлоқи ҳам шу даражада бўлади. Маънавият нури билан ёритилмаган хулқий хислатлар жамият кўз ўнгида ахлоқий қусурлар шаклида намоён бўлади. Маънавият – ўзликни англаш, деймиз. Ўзлигини англаб етган инсон – маънавий етук шахс ҳисобланади. Унинг бизга зоҳир бўлувчи барча инсоний фазилатлари

қалбидаги маънавият нурининг жилолари дир. Ахлоқий қусурлар эса – инсоннинг кўнгил кўзгусидаги занг ва чиркларнинг ўзгалар нигоҳига намоён бўлиши . Бир жумла билан ифодалаганда, маънавият шахснинг ўзи учун, ўз қалбига қаратилган, дил кўзини ёритувчи нур, ахлоқ ушбу маънавиятнинг мазҳари, ўзгалар наздида намоён бўлувчи қирралари мажмуи, десак бўлади. Маънавиятда инсоннинг Борлиқ ҳақиқати билан нисбатига асос эътибор қаратилади. Маънавият инсонни фанодан бақога элтувчи ягона йўлдир. Асли фалсафа ҳам Борлиқ ҳақиқатини излайди, шу нуқтаи назардан фалсафа маънавиятдан ташқарида эмас, аммо фалсафада якка шахс ўз ақлига таяниб Борлиқ ҳақиқатини англаб етмоқчи бўлади, унинг дилида илм имондан олдин туради, ҳар бир файласуф, моҳиятан олганда, ўз ақлини, ўз ҳаётий тажрибаларини башарият унгача эришган барча билимлардан, жумладан, миллионлаб инсонлар тан олган, имон келтирган, пайғамбарлар орқали ягона Аллоҳ томонидан инсониятга раҳмат сифатида нозил этилган илоҳий китобларда аён этилган билимлардан ҳам устун қўяди, уларни танқидий таҳлил қилишга ўзини ҳақли деб тасаввур этади. Фалсафий имон тушунчаси айни якка шахснинг мантиқий тафаккурига таяниб яратилган муайян фалсафий тизимга имон келтиришни назарда тутади. Аммо барчамиз хом сут эмган бандалармиз. Бизнинг ақлимиз Борлиқ ҳақиқатини яхлит англаб етиш қудратига эга эмас, чунки Борлиқ ҳақиқати – кулл (бир бутунлик), бизнинг ақлимиз эса жуз (бутуннинг қисми)дир, қисм бутунни қамрай олмайди. Бундан ташқари бир киши қанчалик ақлли ва истъдодли бўлмасин, қанчалик ҳаёт тажрибасига эга бўлмасин унинг ақли ва шахсий тажрибаси ўзигача яшаб ўтган бутун инсонларнинг ақли ва таржибасидан ортиқ бўла олмайди. Шундай экан, “Маънавият асослари” фани фалсафадан фарқли ўлароқ инсоннинг Борлиқ ҳақиқатига нисбатини ўрганишда масалага конкрет ёндошади, яъни ўз мавзусини ўрганишда “маънавият нима?” деган саволга мантиқан умумий жавоб қидиришдан аввал муайян миллат маънавиятини тарихан ўрганишдан, яъни маънавият соҳаси ни яхлит воқелик сифатида

олиб, унинг моҳиятини очиш учун бирор-бир миллат томонидан яратилган ва ўзиники деб қабул қилинган маънавий меросни ушбу миллатнинг маънавий такомили нуқтаи назаридан назарий тадқиқ этишдан бошлайди. Бунда нақлий ва ақлий билимлар уйғунлигига асосий эътибор қаратилади, яъни ҳар бир чиқарилган назарий хулосанинг нафақат мантиқий, балки амалий- тарихий (фактик) асоси ҳам мавжуд бўлиши талаб этилади. Маънавиятчи олим ўз изланишларида ҳам миллат тан олган илоҳий китоблар мундарижасини, ҳам аждодлар қолдирган маънавий мерос ва тарихий тажрибани, ҳам муайян миллат маънавиятидаги бугунги кунда мавжуд анъана ва тамойилларни бир-бири билан узвий боғлиқликда олиб уларнинг умумбашарий қадриятлар билан мувофиқ жиҳатларига урғу беради. Маънавиятчи учун нафақат мантиқий, илмий тафаккур ютуқлари, балки ўзга тафаккур йўналишларда қўлга киритилган қадриятлар ҳам тенг эътиборга моликдир. Демак, маънавиятчи нуқтаи назаридан “Ахлоқшунослик” фани соф фалсафий фан (аниқроғи, фалсафанинг таркибий қисми) эмас, балки умуман маънавият соҳасига оид фанлар тизимидаги алоҳида илм йўналиши сифатида намоён бўлади. Дарҳақиқат, ахлоқшунослик илмидаги тавсифийлик (у ёки бу миллат ва жамиятга хос тарихий ёки мавжуд ахлоқ меёрларини тавсифий ўрганиш, у ёки бу аллома ижодидаги ахлоқий қарашларни тадқиқ этиш) тамойили ундаги фалсафийлик хусусияти фақат Европа минтақа маданияти анъаналарига хос эканлигидан далолат беради. Шарқда, нафақат ислом дунёси, балки Жанубий Осиё (Ҳиндустон) ва Узоқ Шарқ (Хитой, Япония) минтақаларида ҳам, ахлоқий масалалар кўпроқ миллий анъаналар, дин (имон-эътиқод) ва сиёсат (кенг маънода – инсонлар аро муомала) билан боғлиқ ҳолда талқин этилганлиги бунинг ёрқин далилидир. “Маънавият” кенг қамровли ҳодиса. Маънавият нинг моддий воқеликдаги излари маданият дейилади. Маданият таркибига дин, илм- фан, ахлоқ, санъат-адабиёт каби воқеий ҳодисалар киради. Шу маънода, ахлоқ – маданиятнинг таркибий қисмидир. Шахс маънавиятининг асосий

жиҳатлари – имон, илм, масъулият, меҳр деб кўрсатган эдик. Булардан имон-эътиқод масаласи кўпроқ дин таркибида кўрилса, илмга интилиш туйғуси илм-фанда, меҳр санъат ва адабиётда намоён бўлади. Масъулият туйғуси эса биринчи навбатда ахлоққа тегишлидир . Шахс маънавияти фақат имон-эътиқод, илмга интилиш, меҳр туйғуси билан мукаммаллик касб этмайди, унда биринчи навбатда ўз имони, илми, меҳри олдида жиддий масъулият ҳисси ҳам бўлиши керак, бусиз олдингилар ҳаммаси бекор бўлиб қолади. Аждодларимиз эзгу ният, эзгу сўз, эзгу амал уйғунлигини таъкидлашлари беҳуда эмас эди. Шу маънода ахлоқ шахс маънавиятининг амалда намоён бўлишидир. “Ахлоқ –маънавиятнинг ўзаги” деган иборанинг моҳияти ҳам шунда. Аммо имонсиз киши ахлоқли бўладими? Имон ҳам турлича бўлади – тақлидий имон, таҳлилий имон. Тақлидий имон эгасининг маънавияти ҳам, ахлоқи ҳам ўзига яраша бўлади. Таҳлилий имон эгалари эса, афсуски, ҳаётда кўп учрайвермайди. “Ўзлигингни англаб ет ёхуд Ахлоқшунослик” (Познай самого себя или Этика) асарининг муаллифи, христиан файласуфи ва ахлоқшуноси Пьер Абеляр (1079-1142) диний ақидаларни ақлга таянган ҳолда мантиқан тушуниб етиб қабул қилишни ёқлаб чиққани учун католик черкови томонидан унинг таълимоти қораланган эди. Илм ва имон бирлашмаган жойда ақидапарастлик ва фанатизм авж олиши тарихда кўп марта исботланган. Дилида самимий меҳр туйғуси бўлмаган одамнинг ҳам юксак ахлоқ эгаси дейиш жуда қийин. Меҳр-шафқат, ҳилм одамгарчиликнинг асосий белгиларидан эканлиги азалдан маълум.

Похожие

Маънавият ва сиёсат, хукук, мафкура

Дин ва маънавият

Маънавият ва маърифат

Ворисийлик ва маънавият уйғунлиги

Маънавият ва миллий менталитет