Taraqqiyotning “O‘zbek modeli” o‘zini oqlamoqda - Основы культурологии - Рефераты

Taraqqiyotning “O‘zbek modeli” o‘zini oqlamoqda

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

308.5 KB

Taraqqiyotning “O‘zbek modeli” o‘zini oqlamoqda Istiqlolning ilk kunlaridanoq O‘zbekistonda jamiyatning barcha sohalarini demokratlashtirish, ma’naviy qadriyatlarni tiklash jarayoni bosqichma-bosqich rivojlanmoqda. Demokratik huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish tizimli tarzda amalga oshirilmoqda. Yangi Konstitutsiyaning qabul qilinishi siyosiy va huquqiy tizim, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanishining yuridik mezonlarini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy rivojlanishida ikki alohida bosqichni ko‘rsatish mumkin. Ularning har biri mamlakatimiz tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega. Birinchi bosqich, 1991 – 2000 yillar: birlamchi konstitutsiyaviy islohotlar va milliy huquqiy davlatchilik hamda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining asoslarini shakllantirish bosqichi. Bu bosqichda O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining konstitutsiyaviy asoslari belgilab olinib, inson huquqlarini ta’minlash, ularga rioya qilish va himoya qilish davlat siyosati shakllandi. Shu yillarda O‘zbekiston BMTning inson huquqlari bo‘yicha 6 ta asosiy hujjatiga qo‘shildi. Konstitutsiyaviy rivojlanishning birinchi bosqichi xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, barqaror konstitutsiyaviy tartib o‘rnatildi. Demokratik erkin saylovlar orqali mamlakatning saylov korpusi tomonidan davlat hokimiyati bu darajada legitimatsiya qilinishi O‘zbekiston tarixida hali bo‘lmagan; ikkinchidan, iqtisodiy sohada mulkchilikning barcha shakllari, jumladan, xususiy mulkning tengligi, tadbirkorlik erkinligi o‘rnatilib, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlari rivojlanishi uchun zarur shart-sharoit va kafolatlar yaratildi. Barqaror iqtisodiy rivojlanish davlatnigina emas, balki jamiyatning ham vazifasiga aylandi. Chunki kuchli va ochiq fuqarolik jamiyati iqtisodiy faoliyat erkinligisiz mavjud bo‘la olmaydi;

uchinchidan, siyosiy sohada ham huquqiy davlatchilikning eng zarur mezonlariga muvofiq erkinlik ta’minlandi. Mamlakatda siyosiy va mafkuraviy hurfikrlilik, so‘z va axborot erkinligi shakllandi. Fuqarolar jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan barcha siyosiy huquq va erkinliklarga ega bo‘ldi; to‘rtinchidan, davlat tuzilishi sohasida huquqiy davlatchilikning muhim belgisi – hokimiyat vakolatlari bo‘linishi prinsipi asosida davlat organlari tizimi shakllantirildi. 2001 – 2010 yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqich ham muhim ahamiyatga ega. Bu faol konstitutsiyaviy huquq ijodkorligi davri bo‘ldi. Bu bosqichning xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, qonun qabul qilishda davlat va mahalliy manfaatlarni e’tiborga oladigan ikki palatali parlamentni shakllantirish hamda faoliyat yuritish asosida qonun chiqaruvchi hokimiyatning roli va ta’sirini kuchaytirish; ikkinchidan, siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining qarorlar qabul qilishdagi rolini kuchaytirish, davlat tuzilmalari faoliyatining monitoringini amalga oshirishda nodavlat tashkilotlarning rolini oshirish; uchinchidan, sud tizimini liberallashtirish va insonparvarlashtirishga qaratilgan tub islohotlar o‘tkazish, o‘lim jazosini bekor qilish, sud hokimiyatining mustaqilligini ta’minlash, “Xabeas korpus” institutini joriy qilish, advokatura rolini oshirish; to‘rtinchidan, inson huquqlari bo‘yicha ta’lim sohasida ma’rifiy ishlarni rivojlantirish. Ikkinchi bosqichda islohotlar natijasida mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organi – ikki palatali Oliy Majlis shakllandi. Prezident vakolatlari bir qismining Senatga berilishi hamda Bosh vazir huquq va vakolatlarining kengaytirilishi, ikki palatali parlament vakolatini kengaytirish va qonun chiqaruvchi hamda ijroiya hokimiyatlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash bilan bog‘liq masalalarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etdi. Boshqacha aytganda, Konstitutsiya bir ijtimoiy-siyosiy tizimdan boshqa tizimga larzalarsiz o‘tishga yordam berdi, “o‘zbek modeli”ning mustahkam huquqiy asosiga aylandi.

Konstitutsiya barqaror bo‘lishi kerak, ammo u mutlaq o‘zgarmas, qotib qolgan dogma ham emas. U hayotga mos va xos ravishda, mamlakat taraqqiyotining burilish pallalari va xalq istak-xohishlariga ko‘ra muayyan tartibda o‘zgartirib turiladi. Bosh qomusimizning hayotiyligi ham aslida shunda. Hozirga qadar Konstitutsiyaga 6 marta o‘zgartishlar kiritildi. Ushbu o‘zgartirishlar jamiyatda ijtimoiy islohotlar tadrijiy yo‘l bilan jadal amalga oshirilayotganligini anglatadi. Bu borada Konstitutsiyani o‘rganish borasida Prezidentimiz 2001 yil 4 yanvarda qabul qilgan “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoyishining ahamiyati nechog‘li yuksak ekanini e’tirof etish joiz. Sud-huquq tizimidagi islohotlar. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan sud- huquq sohasidagi islohotlarni shartli ravishda quyidagi 5 bosqichga bo‘lish maqsadga muvofiq: Birinchi bosqichda ( 1991-1995 yillar) – sud-huquq tizimini isloh kilishning milliy strategiyasi belgilab olindi va konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. Bunda Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilinib, respublikadagi davlat idoralarining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida qurilishi belgilab berildi. Bunda sud hokimiyati ilk marotaba mustaqil hokimiyat tarmog‘i sifatida namoyon bo‘ldi. Konstitutsiyada sud hokimiyatiga maxsus bob bag‘ishlangan bo‘lib, unda “Sud hokimiyati” atamasi sud tizimining tashkil etilishi va sudlar faoliyatining tamoyillarini qamrab oladigan qator qoidalar orqali ochib berildi. Bundan tashqari, jahon tajribasi hisobga olingan holda mamlakatimizda birinchi marta Konstitutsiyaviy sud hamda xo‘jalik sudlari tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasining “Prokuratura to‘g‘risida”gi (1992), “Sudlar to‘g‘risida”gi (1993) qonunlari, Xo‘jalik-protsessual kodeksi (1993), Jinoyat kodeksi (1994), Jinoyat-protsessual kodeksi (1994), Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi (1994), “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan hatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi (1995), “Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risida”gi (1995) va boshka qonunlar qabul qilindi.

Ikkinchi bosqichda (1996 – 1999 yillar) – mavjud tajriba va qonunchilikni tahlil kilish asosida sud-huquq tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, odil sudlov tizimini demokratlashtirish, sud jarayonida ayblov va himoyaning amalda tengligini ta’minlash maqsadida advokatura mavqeini ko‘tarishga qaratilgan chora- tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu bosqichda O‘zbekiston Respublikasining Fukarolik kodeksi (1996), Fuqarolik-protsessual kodeksi (1997), Jinoyat-ijroiya kodeksi (1997), yangi tahrirdagi Xo‘jalik-protsessual kodeksi (1998), “Advokatura to‘g‘risida”gi (1997), “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to‘g‘risida”gi (1998) qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik sudlari tarkibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi hamda “Xo‘jalik sudlari qarorlari ijrosini ta’minlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonlari qabul qilindi. Shuningdek, ijtimoiy hayotda sud hokimiyati rolini oshirish maqsadida 1997 yil 26 avgustda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” qabul qilinib, shu asosda Oliy Majlis tomonidan “O‘zbekiston Respublikasida sud islohotlarini yanada rivojlantirish Dasturi” ishlab chiqildi. Bundan tashqari, Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 21 iyulda “Respublika yuristlar malakasini oshirish Markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Uchinchi bosqichda (2000 – 2004 yillar) – sudlarni ixtisoslashtirish, jinoiy jazolarni liberallashtirish, odil sudlov sifatini oshirish, ishlarni ko‘rish muddatlarini qisqartirish, fuqarolik va jinoiy ishlarni ko‘rib chiqishning apellyatsiya tartibini joriy etish, kassatsiya tartibini isloh qilish, sud qarorlari ijrosini ta’minlashni takomillashtirishning huquqiy mexanizmlari yaratildi. “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi (2001), “Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, Jinoyat- protsessual kodeksi hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi (2001) qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 19 mart kungi “O‘zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida”gi va “Sudyalarni tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo‘yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish to‘g‘risida”gi farmonlari qabul qilindi. Umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashuvi qonuniy mustahkamlandi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha alohida sudlarni tashkil etish mexanizmi joriy qilindi. 2001 yil 29 avgustda “Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan “O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunning qabul qilinishi bilan yangi institut – “Yarashtiruv instituti” yuzaga keldi. Yarashish mumkin bo‘lgan jinoyatlar turkumi qonunda qat’iy belgilanib, ijtimoiy, xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlarga oid 26 ta jinoyatni o‘z ichiga oldi, bu jinoyatlar Jinoyat kodeksining yangi 66-1 moddasida aniq ko‘rsatilib qo‘yildi. To‘rtinchi bosqichning (2005 – 2010 yillar) asosiy vazifalari – mustaqillik yillarida to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish, sudlarning haqiqiy mustaqilligi va erkinligini, insonning yashash huquqi hamda boshqa konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta’minlash, sud va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining mas’uliyatini kuchaytirish bo‘yicha huquqiy asoslarni takomillashtirish va aniq chora-tadbirlarni belgilashdan iborat bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 10 martdagi “Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalash maqsad va vazifalarini amalga oshirish Dasturi to‘g‘risida”gi PQ-24-sonli qarori bilan cud-huquq tizimini isloh qilish va yanada erkinlashtirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish Konsepsiyasi tasdiqlandi. Mazkur Konsepsiyada belgilab berilgan ustuvor yo‘nalishlarning hayotga tatbiq etilishi borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmon, qaror va farmoyishlari qabul qilindi. 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 1 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida”gi Farmonida

o‘lim jazosining jinoiy jazo turi sifatida bekor qilinishi va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi kiritilishi nazarda tutilgan. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida”gi Farmoniga ko‘ra, jinoyatni sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqining sudlar vakolatiga o‘tkazilishi belgilandi. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 noyabrdagi “Yuridik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash o‘quv dasturlarini tahlil qilish va baholash bo‘yicha ishchi guruhini tuzish to‘g‘risida”gi Farmoyishi bilan asosiy e’tibor sud va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari mas’uliyatini kuchaytirishga qaratildi. Shuningdek, mamlakatda sud-huquq islohotlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish, sud hokimiyati mustaqilligini bosqichma-bosqich ta’minlash, shu yuzasidan zaruriy chora-tadbirlarni ishlab chiqish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 23 iyundagi Qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi qoshida “Sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot markazi” tashkil etilishi bu borada yangi qadam bo‘ldi. Markazning asosiy vazifasi qilib rivojlangan xorij davlatlarining mazkur sohadagi tajribasini o‘rgangan holda mamlakatimizda sud hokimiyati mustaqilligini yanada mustahkamlash, sud-huquq tizimini demokratik asoslarda isloh qilish va milliy (sud-huquq sohasiga oid) qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqish belgilandi. Mamlakatimizda advokatura faoliyatini demokratik tamoyillar asosida isloh qilish, ayblov va himoyaning tengligiga amalda erishish uchun bir qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bu boradagi dastlabki hujjatlar sifatida “Advokatura to‘g‘risida”gi va “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy muhofazasi to‘g‘risida”gi qonunlarni keltirish mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yilning 1 maydagi “O‘zbekiston Respublikasida

advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni sud-huquq tizimini liberallashtirish jarayonining mantiqiy davomi bo‘ldi. Ushbu farmon tergov va sud ishini yuritishning barcha bosqichlarida fuqarolarning malakali yuridik yordam olish huquqini to‘la amalga oshirish, advokaturaning tashkiliy mustaqilligini ta’minlash, uni malakali kadrlar bilan to‘ldirish, advokaturaning jamiyatdagi roli va mavqeini ko‘tarishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Beshinchi bosqich (2010 yildan keyin). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusida qilgan ma’ruzasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqib, amalga oshirilgan tadbirlarni qayd etish mumkin. Hozirgi kunda Konsepsiyada ta’kidlangan takliflar asosida: 1) O‘zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 25.12.2012; kuchga kirish sanasi 26.12.2013); 2) O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 24.12.2012, kuchga kirish sanasi 25.12.2012); 3) O‘zbekiston Respublikasining “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 18.09.2012, kuchga kirish sanasi 19.09.2012); 4) “Mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlash, yuridik-texnik rasmiylashtirish va huquqiy ekspertizadan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnoma (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013 yil 1 fevralda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami 2420);

5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 2 avgustdagi “Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy muhofaza qilishni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni; 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 29 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoyishi; 7) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrdagi “Sudlar faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. Xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq tizimi islohoti doimiy rivojlanib borish xususiyatiga ega bo‘lib, davlatning strategik maqsadi va ijtimoiy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish. Bu borada 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida rivojlantirishning quyidagi eng muhim ustuvor vazifa va yo‘nalishlari belgilab berildi: – iqtisodiy o‘sishning barqaror yuqori sur’atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va mamlakat iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish; – iqtisodiyotni va uning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilashni jadallashtirish, bu boradagi ishlar ko‘lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish; – yo‘l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish; – mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish hamda xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, ishbilarmonlik muhiti jozibadorligini yanada kuchaytirish;

– yangi ish o‘rinlari tashkil etish va mamlakatimiz aholisi bandlik darajasini yanada oshirish; – aholining hayot darajasi va sifatini izchil oshirib borishni ta’minlash. Jahon xo‘jaligida globalizatsiya jarayonlarining chuqurlashuvi sharoitida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligi kuchaymoqda. Bu o‘z navbatida jahon bozorida raqobat muhitini oshirib, moliyaviy beqarorlik davlatlarni milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish hisobidan barqaror iqtisodiy rivojlanish yo‘llarini izlashga undamoqda. 2000 – 2012 yillarda erishilgan iqtisodiy o‘sishning eng muhim belgisi uni barqaror darajaga egaligi hisoblanadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “bizning qanday og‘ir qiyinchiliklar, muammo, tahdid va sinovlarni yengib o‘tishimizga to‘g‘ri kelgani hammamizga yaxshi ma’lum. Lekin bularning barchasiga qaramasdan, O‘zbekiston iqtisodiyoti 20 yil davomida 3,5 barobardan ziyod o‘sdi. Agarki shu davrda mamlakatimiz aholisi qariyb 9 million kishiga ko‘payib, 30 millionga yaqinlashib borayotganini inobatga oladigan bo‘lsak, o‘tgan davr mobaynida yalpi ichki mahsulotning jon boshiga 2,5 barobar oshganining o‘zi ko‘p narsadan dalolat beradi. Bu haqda so‘z borganda, 2008 yildan buyon davom etayotgan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida O‘zbekistonda 2008-2012 yillarda, ya’ni oxirgi besh yilda yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur’ati dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida 8,2 foizdan kam bo‘lmagan darajani tashkil etgani, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning barqarorligi va mutanosibligi, davlat budjeti va to‘lov balansining profitsit bilan bajarilishi, eksport va oltin-valyuta zahiralarining ko‘payishi ta’minlanayotganini aytishning o‘zi kifoya. Osiyo taraqqiyot bankining ma’lumotlari bo‘yicha, mamlakatimiz aholisining daromadlari keyingi uch yilda 3 barobar ko‘paygan”. Milliy iqtisodiyotimizning oxirgi besh yil mobaynidagi rivojlanish xususiyati shundaki, u global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida barqaror o‘sish sur’atlariga ega bo‘ldi. Dunyo mamlakatlari rivojlanishining qiyosiy tahlili ko‘rsatishicha, jahon inqirozi aksariyat davlatlarda, jumladan, o‘tish davri iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishni jiddiy sekinlashtirdi. O‘zbekiston iqtisodiyoti esa global inqiroz sharoitida yuqori

iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab, yuqori makroiqtisodiy barqarorlik darajasini ko‘rsatdi. Bularning barchasi O‘zbekistonda inqirozdan oldingi davrda milliy iqtisodiyotni isloh etishning yo‘nalish va chora-tadbirlari to‘g‘ri tanlangani hamda 2008 yilning oxirida ishlab chiqilgan Inqirozga qarshi choralar dasturining samarali amalga oshirilganini isbotlaydi. Barqaror iqtisodiy o‘sish – uzoq vaqt davomida iqtisodiyotning yuqori sur’atlar bilan o‘sib borishi. Makroiqtisodiyot nazariyasi va jahon amaliyotining qayd etishicha, mamlakatlarning yillik YAIMning o‘sish sur’ati 7 %dan kam bo‘lmasa, YAIMning hajmi 10 yilda 2 marta ko‘payadi. 6-расм. Yalpi milliy mahsulotning o‘sish sur’ati (% hisobida). YAIMning yillik o‘sish sur’ati 10 %zdan kam bo‘lmasa, mamlakat YAIM hajmi 7 yilda 2 marta ko‘payadi. O‘zbekiston hukumati mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov rahbarligida 2005 yildan boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ana shu talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli amalga oshirmoqda (6-rasm). Ta’lim tizimidagi keng ko‘lamli islohotlarning mohiyati va ahamiyati. O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlardan maqsad yurtimizda sog‘lom va barkamol, bilimli, yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan avlodni shakllantirishdan iborat. Aynan shu maqsadga erishish uchun mamlakatimizda 1997 – 2010 yillarda keng miqyosdagi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga7,7 7,0 7,3 9,5 9,0 8,1 8,5 8,3 8,2 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

oshirildi. Uning zamirida aholining uzluksiz ta’lim olishini ta’minlash, 12 yillik majburiy ta’limga, jumladan, 9 yillik maktab ta’limi va undan keyingi 3 yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga bosqichma-bosqich o‘tildi. Bu davr oralig‘ida 1500 dan ziyod o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar qurib bitkazildi. Ta’limning barcha bosqichlarida o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqildi va zamonaviy xalqaro talablarga mos holga keltirildi. 2004 – 2010 yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi amalga oshirildi. Bu davr mobaynida 7800 tadan ziyod umumta’lim maktabi yangitdan qurildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya qilindi, ularning umumiy soni esa 9860 taga yetdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta’limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturini muvaffaqiyatli amalga oshirish natijasida ta’lim jarayonining barcha bosqichlarini qamrab oladigan, zamonaviy o‘quv-laboratoriya uskunalari va kompyuter texnikasi bilan jihozlangan umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar, oliy ta’lim muassasalaridan iborat, yuqori talablarga javob beradigan uzluksiz ta’limning yaxlit tizimi yaratildi (6, 7 va 8- jadvallar). 6-jadval Maktab ta’limi rivojining ko‘rsatkichlari Ko’rsatkichlar 199 0 yil 200 0 yil 200 5 yil 200 9 yil Darsliklar bilan ta’minlash 55,4 76 99,5 100 Kompyuter o‘quv xonalari bilan ta’minlash (maktablar soni foiz nisbatida) 2,4 10,4 46,4 68,2 Zamonaviy laboratoriya jihozlari bilan ta’minlanganlik (maktablar soniga nisbatan foiz hisobida) 16,4 21,5 69,3 71,5 Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari soni 371 483 563 575

7-jadval Bolalar sportining rivojlanishi Ko‘rsatkichlar 1990 yil 2000 yil 2010 yil 2012 yil Bolalar sporti maskanlari soni 1825 2783 5980 6190 8-jadval Oliy ta’limning rivojlanish ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 1990- 1991 o‘quv yili 2000- 2001 o‘quv yili 2010- 2011 o‘quv yili 2012- 2013 o‘quv yili Oliy o‘quv yurtlari soni 37 60 66 66 Xorijiy oliy o‘quv yurtlari filiallari – 1 6 6 Shu bilan birga, amaldagi oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash va attestatsiyadan o‘tkazish tizimini Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarning mantiqiy davomi sifatida tubdan isloh qilishning obyektiv zarurati bugungi kunda yaqqol namoyon bo‘ldi. Ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazishning amaldagi ikki bosqichli tizimi (fan nomzodi va fan doktori) rivojlangan demokratik davlatlarda qabul qilingan oliy malakali ilmiy kadrlar tayyorlashning zamonaviy, xalqaro tan olingan talablariga mos kelmaydi. Bugungi kunda amal qilayotgan oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish tizimi ta’lim jarayoni bakalavriat va magistratura standartlariga o‘tkazilganidan so‘ng nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qilish mohiyatan ortiqcha ekanini ko‘rsatmoqda hamda fan doktori ilmiy darajasini olish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri dissertatsiya himoya qilishni nazarda tutadigan oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limning bir bosqichli tizimini joriy qilish zarurligini taqozo etdi.

Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash hamda attestatsiyadan o‘tkazish tizimini yanada takomillashtirish, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ustuvor vazifalarini va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlarni, ilg‘or jahon tajribasi va ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazishning xalqaro standartlarini hisobga olgan holda, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish maqsadida 2012 yil 24 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash va attestatsiyadan o‘tkazish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Prezident Farmoniga ko‘ra, 2013 yilning 1 yanvaridan boshlab, umumiy qabul qilingan xalqaro talab va standartlarga muvofiq, dissertatsiya himoya qilish va fan doktori ilmiy darajasini berish bo‘yicha oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limning bir bosqichli tizimi joriy qilindi. Shuningdek, stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchilar instituti bekor qilinib, unda ta’lim olayotgan shaxslar, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimining yangi talablariga muvofiq, attestatsiyadan o‘tkazilib, dissertatsiya tadqiqotlari mavzulari tanqidiy qayta ko‘rib chiqilib, katta ilmiy xodim-izlanuvchilar institutiga o‘tkazildi. 2012 yil 16-17 fevral kunlari Toshkentda o‘tkazilgan xalqaro konferensiya uzluksiz ta’lim va yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashning milliy modelini yaratishda O‘zbekiston tajribasini o‘rganishga bag‘ishlandi. Unda Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, ta’lim sohasini tubdan isloh qilish natijasida mamlakatimiz tanlagan taraqqiyotning “o‘zbek modeli”ning ajralmas tarkibiy qismi ekani alohida ta’kidlandi. Oliy o‘quv yurtlarida kadrlar tayyorlash, uzluksiz ta’limni isloh qilishning jahonda tan olingan, tajribada isbotlangan 4 ta modeli mavjud. Bular AQSH, Fransiya, Germaniya va Yaponiya mamlakatlarining modellaridir. Ular garchi umumiy qoida va yo‘nalishlar bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lsa-da, lekin mazkur mamlakatlarning hozirgi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy holati, milliy xususiyatlari hamda fuqarolarning yashash sharoitidan kelib chiqib farqlanadi. Masalan, Yaponiya ta’lim tizimida oila omiliga katta e’tibor berilgan. AQSH va Fransiyada esa mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda pullik maktablar joriy etilgan. Lekin

ayrim mamlakatlarda o‘zini oqlagan va samara bergan modellarni o‘zga davlatlar uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab yoki tatbiq etib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlar tajribalari chuqur o‘rganilib, milliy hamda yurtimizga xos bo‘lgan xususiyatlar, sharoitlar inobatga olingan holda kadrlar tayyorlash tizimining yangi modeli ishlab chiqildi. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarish tizimlarining yaxlit ma’rifiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-ma’naviy mushtarakligidan tashkil topgan. Sog‘liqni saqlash tizimidagi keng ko‘lamli islohotlarning mohiyati va ahamiyati. Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab mamlakatimiz hayotining barcha soha va tarmoqlari qatori aholi salomatligini muhofaza qilish masalasi Prezidentimizning doimiy diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Bu borada yangi zamonaviy tizimni barpo etish, keng ko‘lamli islohotlar samaradorligini ta’minlash uchun mustahkam huquqiy poydevor yaratildi. Ma’lumki, sobiq totalitar tuzumda O‘zbekistonda ham aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish darajasi va sifati talabga mutlaqo javob bermas edi. Masalan, aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 1991 yilda 67 yilni tashkil etgan bo‘lsa, onalar o‘limi 65,3 nafarni (har 100000 ta tirik tug‘ilgan bolaga), go‘daklar o‘limi 34,5 nafarni (har 1000 ta tirik tug‘ilgan bolaga) tashkil etgan edi. 1991 yilda O‘zbekistonda aholi soni 20,8 million kishini tashkil etgani holda, jami vrachlar soni 71131 nafar, ya’ni har 10000 aholiga 34,1 nafar shifokor to‘g‘ri kelar, shahar va qishloq aholisiga ambulatoriya va poliklinika xizmatini ko‘rsatishda katta tafovutlar mavjud edi. Qishloq aholisi tibbiy yordamga muhtoj bo‘lgan paytda birinchi bor feldsherlik-akusherlik punktlaridagi feldsherga murojaat etar, shaharlarda esa bitta oilada yashaydigan turli yoshdagi insonlar tibbiy yordam olish maqsadida kamida 3 ta poliklinika tipidagi tibbiyot muassasasiga murojaat qilishga majbur bo‘lardi. YA’ni oiladagi bolalar – bolalar poliklinikasi (pediatrlar)ga, katta yoshdagilar – shahar poliklinikasi (hududiy terapevtlar)ga, homilador ayollar esa ayollar konsultatsiyasi (akusher-ginekolog)ga qatnar edi. Ushbu muassasalar faoliyatida o‘zaro uzviylik, bog‘liqlik bo‘lmagani

sababli kattalar poliklinikasida bolalar salomatligi haqida, ayollar konsultatsiyasida qizlar, o‘smir qizlar to‘g‘risida tegishli ma’lumotlar bo‘lmas, ularga tibbiy yordam faqat ular murojaat qilgan davrdagi ma’lumotlarga asoslangan holda ko‘rsatilar, profilaktik ishlarga, ayniqsa, birlamchi profilaktikaga e’tibor berilmas edi. Boshqacha aytganda, ambulatoriya-poliklinika xizmatini ko‘rsatayotgan vrachlar dispetcherlik funksiyasini bajarar edi, xolos. Xususan, hududiy shifokorlar bemorlarni o‘zlari davolash o‘rniga ularni boshqa mutaxassislarga yoki statsionarlarga yuborish bilan shug‘ullanar edi. Aholiga statsionar yordam 1370 ta kasalxona muassasasida ko‘rsatilar edi. Ularda jami o‘rinlar soni 256585 tani, ya’ni har 10000 aholiga o‘rtacha 123 tani tashkil etar edi. Kasalxonalar, o‘rinlar soni ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, tibbiy yordam ko‘rsatish sifati juda past edi. Statsionar tibbiy xizmat qishloq aholisiga kam o‘ringa ega, hech qanday sharoiti bo‘lmagan qishloq uchastka shifoxonalarida (25-75 o‘ringa mo‘ljallangan) ko‘rsatilar edi. Bu shifoxonalarda bemorlarning ahvoli og‘irlashgan taqdirda ular tuman markaziy shifoxonalariga, juda og‘ir bemorlar esa viloyat kasalxonalariga yuborilar edi. Shifoxonalardagi tibbiy asboblar eski, aksariyat shifoxonalarda esa tibbiy uskunalar umuman yo‘q yoki yaroqsiz ahvolda edi. Ana shu misollarning o‘ziyoq ko‘z oldimizda ayanchli manzarani namoyon etadi. Achinarli tomoni shundaki, bemorlar sifatli, malakali, ixtisoslashgan statsionar yordami olish uchun bir necha murakkab byurokratik bosqichlardan o‘tishga majbur bo‘lar edi. Buning ustiga vaqtida to‘g‘ri diagnoz qo‘yilmagani, malakali davolanmagani uchun bemorning ahvoli yanada og‘irlashar, kasalligi surunkali tus olib ko‘p hollarda nogironlikka, ba’zan esa bevaqt o‘limga sabab bo‘lar edi. Statsionarlarda nafaqat davolash-profilaktika ishlarining sifati, balki sanitariya-gigiyenik holat ham talabga javob bermas edi. Palatalardagi o‘rinlar soni 6-8 tani tashkil etar, 1 ta bemorga 3-4 m.kv joy to‘g‘ri kelar, aksariyat shifoxona binolari ta’mirlashga muhtoj, issiq suv u yoqda tursin, hatto sovuq suv ta’minoti ham nochor ahvolda edi. Sog‘liqni saqlash tizimi qoldiq tamoyiliga asosan moliyalashtirishga ajratilgan mablag‘ning aksariyat qismi (80 foizi) ko‘p xarajat talab qiladigan statsionar xizmatni ta’minlashga ketar edi.

Mustaqillik yillarida bunday holatlarga butunlay barham berildi. Bugungi kunda sog‘liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan tub islohotlar jamiyatning eng katta boyligi bo‘lgan inson salomatligini yaxshilash, uning manfaati, turmush farovonligini ta’minlash, kasalliklarni kamaytirish va oldini olish, sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasini uzaytirish, sog‘lom naslni dunyoga keltirish va tarbiyalab, voyaga yetkazishga qaratilgani bilan g‘oyat ahamiyatlidir. Ayni shu maqsadlar asosida yurtimizda zamonaviy talablar, xalqaro andozalar darajasidagi tibbiy xizmat tizimini barpo etish, eng muhimi, barkamol avlodni voyaga yetkazish – tibbiyot sohasida olib borilayotgan islohotlarning mazmun-mohiyatini tashkil etmoqda. Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan samarali foydalanish borasidagi islohotlar. Mamlakatimizda aholining 60 %ga yaqinini mehnat resurslari tashkil etadi. Mehnat resurslari jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lib, mehnat jarayonida moddiy ne’mat va xizmatlarni yaratadi. Mehnat resurslari tarkibiga kiritilgan, ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa mehnat zaxirasini tashkil etadi. Chunki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo‘shilishi mumkin. Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida aholi va mehnat resurslari soni muntazam ko‘payib bormoqda (9-jadval). 2008-2012 yillarda mamlakatimizda aholi soni 10,8 %ga, mehnat resurslari soni 12,9 %ga o‘sgan. Bu davrda aholi tarkibida mehnat resurslarining ulushi 57,8 %dan 58,9 %ga oshgan. Yurtimizda aholi soni yiliga o‘rtacha 450-500 ming kishiga ko‘paymoqda. Mazkur holat Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14 martdagi “Aholi sonining tanlama statistik kuzatuvini tayyorlash va o‘tkazish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaroriga asosan mamlakatimizning har bir tumani va shahrida aholi sonining 10 foizini qamrab olgan holda o‘tkazilgan aholi sonining tanlama statistik kuzatuvida 642,5 mingta kishining mexanik ko‘paygani aniqlangani bilan bog‘liq. 9-jadval

O‘zbekiston Respublikasida aholi soni va mehnat resurslari tarkibi dinamikasi (ming kishi hisobida )* Кўрсаткичлар Йиллар 2012 йилда 2008 йилга нисбатан ўзгариши 2009 2010 2011 2012 +,- % Аҳоли сони 28001,4 29123,4 29555,4 29994,6 2922,4 110,8 Меҳнат ресурслари сони 16123,6 16504,2 17309,8 17663,1 2018,2 112,9 шундан: Меҳнат ёшидаги меҳ- натга лаёқатлилар 15872,7 16263,6 17156,8 17550,2 2091,5 113,5 Ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлар 250,9 240,6 153,0 112,9 -73,3 60,6 *Jadval O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining ma’lumotlariga qaraganda, 2008 – 2012 yillar davomida mehnat resurslari sonining o‘sish sur’ati Andijon (14,2 %), Jizzax (15,8 %), Qashqadaryo (15,9 %), Namangan (18,3 %), Samarqand (16,8 %), Surxondaryo (17,1 %), Farg‘ona (16,4 %) viloyatlarida mamlakatimizdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqoriligi aniqlangan bo‘lsa, qolgan hududlarda esa ushbu ko‘rsatkich past bo‘lgan. Aytish joizki, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra, yurtimiz bo‘yicha mehnat resurslarining 50 %ga yaqini 5 ta viloyat, ya’ni Samarqand (11,1 %), Farg‘ona (11 %), Andijon (9,3 %), Qashqadaryo (9,2 %) va Toshkent viloyatlari (9 %) ulushiga to‘g‘ri keladi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, mehnat resurslari tarkibida mehnat yoshidagi mehnatga layoqatlilar soni 13,5 %ga o‘sgan, ishlayotgan o‘smir va pensionerlar soni esa 39,4 %ga kamaygan. Mazkur holat mehnat bozoriga demografik omilning sezilarli va bevosita ta’siri bilan bog‘liq. Shuningdek, mehnat resurslarining 98,5- 99 foizi mehnat yoshidagi mehnatga qobiliyatli aholidan tashkil topsa, qolgan 1,0- 1,5 foizi ishlayotgan o‘smir va pensionerlardan iborat.

Olib borilgan tahlil natijalariga ko‘ra, mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy nofaol aholi soni va ulushining iqtisodiy faol aholiga nisbatan yuqori sur’atda o‘sib borayotgani aniqlangan. Xususan, 2012 yilda 2008 yilga nisbatan O‘zbekistonda mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholi soni 10,7 %ga, iqtisodiy nofaol aholi soni esa 19,1 %ga o‘sgan. Bu davrda mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholining ulushi 74,2 %dan 72,8 %ga yoki 1,4 bandga kamaygan, aksincha iqtisodiy nofaol aholining ulushi 25,8 %dan 27,2 %ga ortgan. Mazkur holat iqtisodiy nofaol aholi tarkibida ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat daromadiga ega bo‘lmagan o‘quvchi va talabalar ulushining 38,8 %dan 39,5 %ga, ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band bo‘lmagan shaxslar ulushining 27 %dan 30 %ga ortgani bilan bog‘liq. Bundan tashqari, iqtisodiy nofaol aholi ulushining ortishi aholi tarkibida 16- 24 yoshdagi aholining salmoqli ulushi (20,5 %) bilan ham bog‘liq. Shu bilan birga, ta’lim olayotgan yoshlarning soni yildan-yilga oshib bormoqda. Chunki, mamlakatimizda ta’limni rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning amalga oshirilishi natijasida yangi qurilayotgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga o‘quvchilarning jalb etilishi iqtisodiy nofaol aholining o‘sishiga bevosita ta’sir qilmoqda. Xulosa qilib aytganda, “o‘zbek modeli”ning tadrijiy taraqqiyot konsepsiyasini amalga oshirishda iqtisodiyotning mafkuradan holi bo‘lishi, demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich joriy qilish, qonun ustuvorligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi sifatidagi rolini tan olish va o‘tish davrida uning ta’sirini oshirish, mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish kabi tamoyillar asosida amalga oshirilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”. 2008. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. - T.: “O‘zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. 4-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. 5-jild. –T.: O‘zbekiston, 1997. 7. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lidan. 6-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 1998. 8. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 1999. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. 8-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2000. 10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2001.Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-jild. –T.: “O‘zbekiston”, 2002

Похожие

Sinov va qiyinchiliklarni matonat bilan yengib

Obodlik ko‘ngildan boshlanadi

Mustaqilligimiz abadiy bo‘lsin!

Islohot – inson manfaatlari uchun

Ayolga e’tibor – millatga e’tibor