Мусулмонларнинг анъана, маросим, урф-одат ва байрамлари - Основы культурологии - Рефераты

Мусулмонларнинг анъана, маросим, урф-одат ва байрамлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Мусулмон ларнинг анъана, маросим, урф-одат ва байрамлари Режа : 1. Анъана, маросим, урф-одат ва байрам тушунчаларининг таърифи . 2. Мусулмон халқлари диний маросимлари . 3. Диний байрамларнинг келиб чиқиши тарихи. 4. Миллий ва диний анъаналарнинг умуминсоний қадриятлар билан уйғунлиги .

Миллий ва диний анъаналарда қадриятларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Чунки у инсонларга ахлоқий поклик, эзгулик, гўзаллик, поклик, ҳақиқат, эркинлик, адолат, дўстлик, муҳаббат, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик каби юксак фазилатларни тарғиб этади. Ҳар бир халқнинг ўзига яраша урф-одатлари, маросимлари бўлади. Агар биз дунё халқларининг ҳаётига назар ташласак, бир-бирига ўхшамаган, турли-туман маросимларни кўрамиз. Маросимлар жамият, халқ ва шахс ҳаёти фаолиятидаги муҳим ўзгаришлар, ижтимоий аҳамиятга молик воқеа- ҳодисалар билан боғлиқ бўлиб, улар ибрат орқали тарбиялаш, руҳий-эстетик таъсир кўрсатиш вазифасини бажаради. Маросимларда миллий, диний урф-одатлар ва расм-русумлар ҳам ўз ифодасини топган. У ёки бу ҳалқнинг пайдо бўлиш тарихи қанчалик узоққа бориб тақалса, унинг миллий анъаналари, урф-одатлари, маросимлари ҳам шунчалик теран тарихий илдизга эга. Улар халқнинг маънавий эҳтиёжлари заминида пайдо бўлиб, шаклланиб, сайқалланиб ўз мазмунида шу халқнинг орзу-ўйлари, истаклари, турмуш тарзи, ахлоқ нормаларини мужассам этади. Шунинг учун ҳам ҳар бир халқ, миллат, элат уларни кўз қорачиғидай авайлаб-асрашни, тараққий эттириши, келгуси авлодларга маънавий қадрият сифатида етказмоғи лозим. Дарҳақиқат, анъаналар, урф-одатлар маросим ва байрамлар халқнинг, миллатнинг маънавияти, қадриятларининг ажралмас қисмидир. Шу ўринда анъана, урф-одат, маросим ва байрам тушунчаларининг бир- биридан фарқли ва ўхшаш жиҳатларига берилган таърифларни келтириб ўтамиз:Анъана, маросим, урф- одат ва байрам тушунчаларининг таърифи 2

Анъана – тарихий тараққиёт жараёнида ва ижтимоий эҳтиёжлар асосида вужудга келадиган, аждодлардан авлодларга мерос бўлиб ўтадиган, кишилар маданий ҳаётига таъсир ўтказадиган маданий ҳодисадир. Анъана ўзига хос ижтимоий қоида сифатида кишилар онгига сингган (умум ёки маълум гуруҳ томонидан), қабул қилинган тартиб ва қоидалар мажмуаси ҳисобланади. Анъана – жамият ҳаёти турли соҳаларининг, моддий ва маънавий фаолият шаклларининг, кишилар ўртасидаги алоқалар ва муносабатларнинг авлоддан-авлодга ўтиши, аждодлар ҳаёти, белгилари ва хусусиятларининг такрорланиш тарзидир. Дунёда анъаналар ва урф-одатларга эга бўлмаган миллат ёки элат йўқ. Шу маънода, анъаналар бутун инсониятга хос тушунчадир. Диний ва миллий анъаналар халқларнинг тарихий ривожланиши жараёнида шаклланади ва сайқалланади. Давр талабига жавоб берган анъаналар унутилмайди, авлодларга мерос қолади, халқ ҳаётининг таркибий қисмига айланади. Ҳар бир эл, миллат ёки халқ ўз анъаналарини ривожлантиради, асраб-авайлайди. Анъаналарда халқ даҳоси , турмуш тарзи , маданий камолот даражаси акс этади . Унда миллий онг ва миллий қиёфа гавдаланади . Анъаналарни менсимаслик , улар мансуб халқ ёки миллатни ҳурмат қилмасликдир . Анъаналар ёшларни тарбиялаш , уларга кекса авлоднинг тажрибаларини ўзлаштириш воситаси ҳамдир . Маросим – бу сўзнинг кўплиги сифатида “расм-русум” сўзи ишлатилади. Араб тилидан таржима қилинганда бу “тадбир” деган маънони англатади. Бу сўзга қуйидагича таъриф келтирилган, яъни, 1) диний ёки анъанавий урф-одатлар муносабати билан ўтказиладиган маърака, йиғин: тўй маросимлари, дафн маросимлари; 2) тантаналар билан ўтказиладиган расмий йиғин: юбилейлар, мукофот бериш маросими ва бошқалар. Маросим атамаси нисбатан тор тушунча бўлиб, у шу халқ ҳаётининг маълум соҳаларида омма томонидан қабул қилинган кўпинча рамзий 3

ҳаракатга эга бўлган ва маълум кишилар мажмуи томонидан махсус уюштириладиган намойишлардан иборат. Шунингдек, маросим – инсон ҳаётининг моддий ва маънавий турмушининг талаб ва эҳтиёжи туфайли юзага келган ва келадиган ҳодисадир. Ҳар қандай маросим у ёки бу халқнинг маълум бир тарихий тараққиёти босқичидаги ижтимоий – иқтисодий, сиёсий ҳамда маданий ривожланиш даражасини кўрсатувчи асосий белгиларни ўзида мужассамлаштирган ҳолда вужудга келади ва яшайди. Урф-одат – тушунчаси эса, кенг бўлиб, у ўз ичига халқ ҳаётининг барча томонини – оддий кундалик удум, расм-русмлар, ўзаро муомала тарзи ҳамда барча маросимларни бутунича қамраб олади. Урф-одат деганда кишиларнинг тушунчасига сингиб кетган, маълум муддат такрорланиб турувчи хатти-ҳаракат, кўпчилик томонидан қабул қилинган хулқ-атвор қоидалари кўникмаси тушунилади. Демак, маросим ва урф-одатлар белгиланган қисқача қайдлардан ҳам кўриниб турибдики, урф-одат тушунчаси халқ ҳаётининг барча соҳасини ўз ичига қамраб олса, маросим тушунчаси ҳаётнинг муайян соҳаларигагина алоқадор холос. Урф-одат бир вақтнинг ўзида бир шахс ёки кўпчилик томонидан бажариши мажбурий қоида бўлса, маросим белгиланган шахслар томонидан бажарилиши лозим бўлган ҳатти-ҳаракатдир. Хусусан, кичикнинг каттага биринчи салом бериши ёки кўпчиликка камчиликнинг салом бериши ёҳуд меҳмонларга алоҳида ҳурмат кўрсатиш, байрам арафасида яқинлари, кекса қариялар, қўни-қўшнилар ҳолидан хабар олиш каби кўринишлар ўзбекларга хос миллий урф-одатлардир. Урф-одат ва расм-русумлар бир-бирларига жуда яқиндан боғлиқдир, бири иккинчисининг таркибий қисми ҳисобланади. Урф-одат ва расм- русумлар ҳар бир миллат ва элатнинг тарихи, турмуш тарзи ва бошқа омиллар таъсирида ўзига хос равишда шаклланади. Ўз навбатида, у миллат ва элатнинг ўзига хос қиёфасини белгиловчи хусусиятлардан биридир. 4

Байрам – туркийча катта йиғин, тўй маъноларини англатади. И стилоҳда эса кенг нишонланадиган тантанали кундир. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт давомида келиб чиқиши, мазмуни, ижтимоий ҳаётда қарор топишига кўра анъанавий, диний, миллий байрамлар вужудга келади. Авлоддан-авлодга мерос тариқасида ўтиб келадиган байрам анъанавий байрам дейилади (масалан, Наврўз байрами). Бу турдаги байрамлар бирор халқ ёки миллатнинг айни вақтдаги ижтимоий ҳаёти, турмуш тарзи билан бевосита боғлиқ бўлмайди. Диний байрамда эса ҳар бир диннинг ақидаларида белгилаб қўйилган маросимлар нишонланади. Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифларда диний маросим ва байрамлар тўғрисида кўплаб маълумотлар берилган. (Масалан, Рўза ҳайити ва Қурбон ҳайити). Миллий байрамларда у ёки бу миллатнинг тарихидаги муҳим воқеа- ҳодисалар нишонланади. (Масалан, Мустақиллик куни ва бошқа кунлар). Шунингдек, байрам кунлари расман дам олиш кунлари деб эълон қилинади. Байрам тушунчасига “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да уч хил таъриф келтирилган: 1. Байрам – муҳим тарихий воқеа, ҳодиса шарафига шодлик, расмий тантана ўтказиш учун белгиланган муборак кун (Масалан, Мустақиллик куни). 2. Байрам – бирор муносабат билан қувонч, шодлик, тантана ва ўйин-кулги билан кутиб олиш, нишонлаш одат бўлиб қолган кун (Масалан, Янги йил, Ҳосил байрами). 3. Байрам – муҳим, қувончли ҳодиса юз берган, катта муваффақият қўлга киритилган ва шу сабабли шодлик ўтказиладиган кун (Масалан, Оилавий байрам). Диний маросим деганда фуқароларнинг диний таълимотларидан, уларнинг қонун-Мусулмонларнинг диний маросимлари 5

қоидалари ва ақидаларидан келиб чиқадиган диний фаолият ва хатти- ҳаракатлари тушунилади. Диний маросим ҳар қайси дин вакилларининг ўз диний таълимотлари асосидан келиб чиққан. Ақиқа маросими . Чақалоқ уйига келгандан кейин маълум муддат ўтгач ҳар бир оилада ақиқа маросими ўтказилади. Бу маросим Пайғамбаримиз даврларидан бери ўтказилиб келинади. Бу суннат маросимлардан бири ҳисобланади. Ақиқа – ҳар бир чақалоқнинг она қорнидалик вақтида чиққан сочи бўлиб, у чақалоқ туғилганига бир ҳафта бўлган куни олиб ташланади. Шу муносабат билан қурбонлик қилинадиган жонлиқ ҳам “ақиқа” деб аталади. Ақиқа – араб тилидан таржима қилинганда, “чақалоқ сочини олиш, қурбонлик сўйиш” маъноларини билдиради. Мусулмон оилаларида янги туғилган чақалоққа исм қўйиш ва “қорин сочи” (боланинг туғилган сочи)га қайчи уриш билан боғлиқ одат. Жоҳилият давридаги турли маъбуд ва маъбудаларга атаб қилинадиган қурбонликлар ўрнига мусулмон оиласида фарзанд туғилганлигининг шукронаси сифатида бир қўй сўйиб ақиқа маросимини ўтказиш жорий қилинган. Ислом анъанасида ақиқани чақалоқ туғилган кунининг 7 ёки 14, ёки 21 кунлари ўтказиш тавсия этилади. Бу кунларда ақиқа ўтказилмай қолинса, сўнг қайси кунда, қачон амалга оширилса ҳам вазифа бажарилган ҳисобланади. Бу маросим хонадонда янги чақалоқ дунёга келиши муносабати билан она ва боланинг соғ-саломат қолганига шукрона учун, чақалоқнинг турли офат-балолардан омонда бўлиши учун ва ўғил болани хатна қилдириб қўйиш учун қилинадиган эҳсондир. Бу маросимда қорин сочига қайчи теккизилади, боланинг қулоғига азон айтилади, танглайи яхши ният қилиб, бирор-бир ширинлик билан кўтариш удуми бажарилади, исм қўйилади ва хатна қилинади. Аммо болага исм қўйиш, азон айтиш ва танглай кўтариш амаллари илгарироқ бажарилади. 6

Шундан ҳам кўриниб турибдики, бу маросимни ихтиёрий муддатда ўтказилиши урфга айланган ва бунга диний жиҳатдан ҳам ҳеч қандай монеълик йўқдир. Суннат ёки Хатна маросими . Бу маросим ислом дини пайдо бўлмасидан олдин зардуштийлик даврида Эрон ва Туронда, кейинчалик эса яҳудийликда ҳам мавжуд эди. Қадимги яҳудийлар ўз худоларининг кўрсатмасига биноан, ўғил бола туғилган кундан бошлаб 12 кунигача “қўли ҳалолланган”. Марказий Осиё минтақасида бу удум исломдан аввал ҳам мавжуд бўлса-да, ислом дини кириб келиши билан бу янада мустаҳкамланиб, мусулмончиликнинг бош омилларига айланди. Никоҳ. Пайғамбаримизнинг ҳам бу ҳақдаги ҳадиси шарифларида шундай дейилади: “Никоҳ билан турмуш қуриб кўпайинглар. Зеро, мен қиёмат куни бошқа умматларим олдида сизларнинг кўплигингиз билан фахрланаман”. Кўриниб турибдики, никоҳ қуриш ҳам фарз, ҳам суннат амаллардан ҳисобланади. Лекин никоҳдан аввал бир қанча маросимлар ҳам мавжуддир: совчилик, қиз ва куёв танлаш, синов удумлари, унашиш, фотиҳа бериш, қиз базми, никоҳдан ўтиш, тўй маросими, келин салом, юз очди, келин кўрди, келин чарлар, куёв чақириқ ва яна бир қанча маросимлардан иборат. Таъзия. Маълумки, ҳар бир мусулмоннинг иккинчи мусулмон биродарига нисбатан маълум ҳақ-ҳуқуқлари борлиги ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилади: “Ҳар бир мусулмоннинг зиммасида иккинчи мусулмон биродарига нисбатан олтита бурчи бордир: учрашганда салом бериш, меҳмонга чақирса бориш, маслаҳат сўраса яхши маслаҳат бериш, аксириб ҳамд айтса унга дуо билан жавоб қайтариш, бетоб бўлиб қолса кўргани бориш ва вафот этса жаноза ва дафнида қатнашиш”. Демак, шу ҳуқуқлардан бири танишларидан бири вафот этса, унинг жанозасида қатнашишидир. Сўнгра майитнинг қариндошларига таъзия 7

билдириб, Аллоҳнинг ҳукмига рози бўлиш, мусибатга сабр қилишлари ҳақида насиҳатлар айтиш ва марҳумнинг ҳаққига раҳмат ва мағфират сўраб дуо қилишдир. Дафн кунидан бошлаб узоғи уч кунга қадар аза (мотам) тутишга шариатимиз рухсат беради. Шу кунлари жанозага кела олмаганлар мусибат етган оилага ёки маҳаллага маросимлари учун ажратилган жойларга келиб майитнинг яқин қариндошларига таъзия билдириб кетишлари мумкин. Яхши одатларимиздан бири, мусибат етган хонадоннинг қўшнилари исрофгарчиликка йўл қўймаган ҳолда дарҳол овқат қилиб чиқаришади. Бу ислом суннатларига мувофиқ одатдир. Овқатлар мусибат етган хонадон аҳли ва узоқдан келган меҳмонлар учун чиқарилади, зарур бўлганда хонадон аҳли ўзлари учун овқат тайёрлашлари ҳам мумкин. Шунингдек, мусибат эгаларидан ҳол-аҳвол сўралганда, кулиш эмас балки мусибат бу Аллоҳ таолонинг иродаси экани ва унга сабр қилиш ҳақида насиҳатлар қилинади. Таъзия билдириш ҳар қандай тасалли бергувчи лафз билан айтса бўлади. Лекин, баъзи уламоларнинг айтишича, энг яхши таъзия лафзи “Аллоҳ вафот қилганларни мағфират қилиб ўз раҳматига олган бўлсин ва сизга сабр-бардош берсин” – дейишдир. Таъзия билан боғлиқ маросимлар баъзан маърака ҳам дейилади. Маърака арабча сўз бўлиб, жангдан сўнг, жанг майдони маъносини билдиради. Бу сўз ҳозирги пайтда халқ маросимларини англатувчи сўз ҳисобланиб, асосан таъзия маросимларга нисбатан ишлатилади. Дунёдаги барча динлар ўзига хос маросим ва байрамлар га эга. Ҳар бир диннинг кенг тармоқ отиб, ривожланиб боришида маросим ва байрамларнинг аҳамияти беқиёс. Шу ўринда диний маросим ва байрамлар ҳам инсоният ҳаётида алоҳида ўрин эгаллайди. Диний байрамларнинг келиб чиқиши тарихи 8

“Авесто”, “Библия” каби диний манбаларда ҳамда Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифларда диний маросим ва байрамлар тўғрисида кўплаб маълумотлар берилган. Маълумки, исломда асосан иккита расмий ди ний байрам Рамазон ёки Рўза ҳайити (арабча номи “ийд Рамазон”, “ ийд ал-фитр”, “ ийд ас-сағир”) ҳиж рий Шаввол ойининг 1—3-кунларида ва Қурбон ҳайити (арабча номи — “ ийд ал-адҳо”, “ ийд ал-кабир” ) уч кун — З улҳижжа ойининг 10—13- кунларида мусулмон дунёсида кенг нишонланиб келинмоқда. “Ҳа йит” — арабча “ийд, яъни байрам демакдир. Рамазон – ҳижрий йил ҳисобининг тўққизинчи ойи бўлиб, ислом ақидалари бўйича бу ойда Аллоҳ Муҳаммад алайҳис-саломга Қуръонни ваҳий қила бошлаган. Шунинг учун ҳам ислом дунёсида Р амазон муқаддас ҳисобланиб, бу ойда мусул монлар рўза тутишади. Рамазон кишилар учун ҳидоят ва тўғри йўл ҳамда ажрим этувчи ҳужжатлардан иборат Қуръон нозил қилинган ой экани ислом манбаларида зикр этилган. Рамазон ойида ифторлик қилиш одат тусига кириб қолган маросимлардан ҳисоб ланади. Ифторлик маросимини ўтказмоқчи бўлган хонадон соҳиби рамазон ойида бирор кунни бел гилайди ва рўзадорларни зиёфатга таклиф эта ди. Ифторлик маросими ўтказишнинг туб моҳияти камбағаллар, бева- бечоралар, етим-есир лар қорнини тўйдиришдан иборат. Рамазон якунида эса қамарий ўнинчи Шав вол ойининг биринчи куни исломнинг катта байрамларидан бири — Рўза ҳайити ёки ийд-Рамазон бошланади. Рўза ҳайити арафасида кишилар бир-бир ларига мулойимлик билан муносабатда бўлишлари лозим бўлади. Эрта тонгданоқ ҳамма сид қидилдан шундай кунларга етказгани учун Ал лохга шукроналар айтадилар. Ўз яқинлари, қариндош-уруғлари, беморлар ва қарияларни зиёрат қиладилар. 9

Ушбу куни ҳайит намози ўқилади. Намозларни адо этиб бўлгандан сўнг, кишилар ўзаро кўришиб, бир-бирларини ҳайит байрами билан муборакбод этадилар. Қурбон ҳайити Зулҳижжа ойининг 10-кунида бошланади. Бу байрамнинг рўза ҳайитидан 70 кун ўтгандан кейин нишон ланиши Муҳаммад пайғамбар томонидан бел гиланган. Мазкур ҳайитда ҳам Рўза ҳайитида гидек, мусулмонлар жомеъ масжидларида қуёш чиққандан тахминан 15 дақиқа ўтгач, 2 ракат намоз ўқишади. Исломда “Қурбон” сўзи бирор жонлиқ сўйиб, уни Аллоҳнинг йўлига бағишлаш маъносини билдиради. Иброҳим пайғамбар Аллоҳнинг синови билан ўз ўғиллари Ис моилни худо йўлига қурбонлик қилишга кириш ган пайтида тангри таоло бир қўчқор юбориб, уни ўғли ўрнига қурбонлик қилишга буюрган. Шу боис ҳажга борганлар ва бой-бадавлат мусулмонлар зиммасига Қурбон ҳайити кунла ри жонлиқ сўйиб, қурбонлик қилишлари ло зимлиги белгиланган. Қурбонлик гўштидан таом тайёрлаган киши ўзи, оила аъзолари ва қарин дош-уруғлари билан ейиши, сўнг уни қўшниларига ҳам бериши керак. Мав луд (мавлуд ан-набий ). Исломда кейинроқ Муҳаммад пайғамбар нинг туғилган куни (Рабиул-аввал ойининг 12-куни) Мав луд (мавлуд ан-набий) – нишонлана бошланган. Мавлуд куни дуолар ўқилиб, пайғамбар шаънига мадҳиялар айтилади, диний шеърлар ўқилади, диндорлар йиғинлари уюштирилади, садақалар берилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ислом дини байрамларига маҳаллий халқларнинг одатлари ҳам қўшилиб, уларни бойитган. Масалан, ара фа куни қўшниларга ош улашиш, “ҳайитлик” бериш, янги, тоза либослар кийиш, қўни- қўшнилар, қариндошлар, қариялар, касал, но чорлардан хабар олиш, 10

ўша кунларда дам олиш, сайил қилиш каби одатлар ислом байрамлари нинг таркибий қисмларига айланиб кетган. Ушбу бай рамларнинг асосий мазмуни эрталаб масжид ларда намоз ўқиш, марҳумларни ёд этиб, дуои фотиҳа қилишдан иборатдир. Қурбон ҳайитида ҳаж амалларини адо этиш ва қурбонлик қилиш, рўза ҳайитида эса рамазон ойи ниҳоясида фитр-садақа бериш каби амал лар бажарилган. Ислом ҳайитлари турли диний маросимлар га асосланган бўлиб, мусулмончиликни қабул қилган халқларнинг урф-одати, анъаналари, ҳаётий тажрибалари билан боғланиб кетган. Шунинг учун ҳам кўпгина мусулмон халқлари бу ҳайитларни ҳам диний, ҳам ўзларининг мил лий байрамлари деб қабул қилишган. Ўрта асрларда араблар байрамларнинг ди ний мазмунига алоҳида эътибор бериб, бай рамлар ўтказиладиган жойларга махсус мас жидлар қуришган. Кейинчалик бу масжидлар Марказий Осиё шаҳарларининг муҳим таркибий қис ми бўлиб қолган. Улар Қурбон ҳайити, Рама зон (ийд ал-фитр) байрамлари ва мусулмон удумлари ўтказиладиган марказ вазифасини бажарган. Бу масжидларнинг моҳияти бир хил бўлса-да, улар турли жойда турлича номлан ган: “ Намозгоҳ ” (намоз ўкиш жойи), “ Мусал ла ал-ийд ” (байрам куни намоз ўқиш жойи), “ Ийдгоҳ ” (байрам ўтказиш жойи) ва ҳоказо. Байрамлардан асосий мақсад – мусул монларни ислом дини асосида бирлаштириш бўлган. Бай рам ўтказиладиган жойларда “Амри маъруф” каби диний маросимлар уюшти рилган. Баъзан подшоҳ ва ҳукмдорлар ўз олижаноблигини кўрсатиш мақсадида бу жойлар да халқ учун катта зиёфатлар ҳам беришган. Хулоса килиб айтганда, ислом динидаги бай рамлар хурсандчилик, тинч- тотувлик, меҳр- оқибат кўрсатиш, шукрона қилиш кунларидир. Бу улуғ 11

кунларда қариндошлар, ёр-биродарлар бир-бирларини зиёрат қилишиб, табриклашиб, ҳол-аҳвол сўраши хайрли ишлардан саналади. Диний ва миллий анъаналар халқларнинг тарихий ривожланиши жараёнида шаклланади ва сайқалланади. Давр талабига жавоб берган анъаналар унутилмайди, авлодларга мерос бўлиб қолади, халқ ҳаётининг таркибий қисмига айланади. Ҳар бир эл, миллат ёки халқ ўз анъаналарини ривожлантиради, асраб-авайлайди. Анъаналарда халқ даҳоси , турмуш тарзи , маданий камолот даражаси акс этади . Унда миллий онг ва миллий қиёфа гавдаланади . Анъаналарни менсимаслик , улар мансуб халқ ёки миллатни ҳурмат қилмасликдир . Анъаналар ёшларни тарбиялаш , уларга кекса авлоднинг тажрибаларини ўзлаштириш воситаси ҳамдир . Диний ва миллий анъаналарни ижтимоий ҳаётнинг қуйидаги маънавий омилларидан бири сифатида тавсифлаш мумкин: а) диний ва миллий анъаналарнинг а влоддан-авлодга мерос бўлиб ўтиши; б) миллий анъаналар – умуминсоний анъаналарнинг таркибий қисми; в) диний ва миллий анъаналар миллатни бирлаштириш, ҳамжиҳатлигини таъминлаш воситаси; г) урф-одат ва анъаналарга эҳтиром кўрсатиш. Қачонки миллий ва диний анъаналар умуминсоний демократик қадриятлар билан уйғунлаштирилса, шундагина жамият тараққиётининг ривожланишида унинг ўрни алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Жамият одамлар онгида маънавий ва ахлоқий қадриятларни ривожлантирмай туриб, ўз истиқболини тасаввур эта олмайди. Маданий қадриятларимиз, маънавий меросимиз минг йиллар мобайнида Шарқ халқлари учун қудратли маънавият манбаи бўлиб хизмат қилган. Узоқ давом этган қаттиқ мафкуравий тазйиққа қарамай, ўзбек халқи авлоддан-авлодга Миллий ва диний анъаналарнинг умуминсоний қадриятлар билан уйғунлиги 12

ўтиб келган ўз тарихий, маданий ва маънавий қадриятларини ҳамда ўзига хос анъаналарни сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Муҳими, динлар ҳам халқ ҳаёти, эътиқоди ва дунёқарашига ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Бир диннинг бирор минтақада ёйилиши, у ердаги урф-одатлар таъсирида миллийлик касб этишини ўрганиш ўзига хос аниқ ва тўлиқ маълумот олишга ёрдам беради. Дунёдаги турли халқлар билан мулоқот қилишда, авваламбор, уларнинг дунёқараши, урф-одатлари, қадриятларини билиш катта аҳамиятга эга. Ю ртимизда турли хил миллатлар ва турли дин вакиллари истиқомат қиладилар. Ҳар бир дин вакилларининг ўз урф-одат , байрам ва маросимлари мавжуддир. Уларга биз ҳурмат билан ёндошишимиз зарур. Диний ва миллий қадриятлар турли миллатлар ва халқлар, ижтимоий гуруҳлар манфаатларига бевосита тааллуқли ҳамда уларнинг тараққиёти ва истиқбо ли учун хизмат қиладиган маънавий, ижтимоий, ахло қий, ҳуқуқий, фалсафий бойликларнинг умумлашган ҳолатдаги ифодасидир. Диний қадриятларнинг вужудга келишида маълум бир диннинг пайдо бўлиши, унинг ҳудуди, тарихи, маданияти, муқаддас манбалари, таълимотлари, урф-одат ва анъаналарининг ўрни бениҳоя муҳимдир. Диний қадриятлар ушбу дин вакилларининг табиий эҳтиёж ва талабларини қондиради ва жамиятда ўзига хос ўринни эгаллайди. Диний қадриятлар: – муайян диннинг муқаддас саналмиш макон-манзил, ашёларига эътибор бериш; – ушбу дин таълимоти мазмунини чуқур англаш; – дин белгилаган қонун-қоидаларга риоя қилиш; – ўз ҳатти-ҳаракатларини дин белгилаган меъёрлар асосида олиб бориш; 13

– поклик ва ҳалоллик билан ҳаёт кечириш; – энг юксак орзу, ният, ғоя, мақсад ва қизиқишларини дин қонун-қоидаларидан четга оғишмай амалга ошириш кабиларда намоён бўлади. Диний қадриятларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Чунки у инсонларга ахлоқий поклик, эзгулик, гўзаллик, поклик, ҳақиқат, эркинлик, адолат, дўстлик, муҳаббат, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик каби юксак фазилатларни тарғиб этади. Диний қадриятлар ҳақида фикр юритар эканмиз, уни миллий қадриятлардан ажратиб ўрганиш ёки таҳлил қилиш қийин. Чунки жамият ҳаётида асрлар давомида миллий ва диний қадриятлар бир-бири билан қўшилиб, уйғунликда умуминсоний қадриятга айланган. 14

Адабиётлар 1. Каримов И. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. – Т.: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. – Т.: Ўзбекистон, 2005. 3. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 4. Каримов И. Энг асосий мезон – ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. – Т., Ўзбекистон, 2009. 5. Беруний, Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар // Беруний А.Р. Танланган асарлар, I том, – Т., 1968. 6. Жабборов И. Ўзбек халқи этнографияси. - Т.: Уқитувчи, 1994. 7. Маҳмуд Саттор. Узбек удумлари.- Т.: Фан, 1993. 8. Мўминов А. ва бошқалар. Диншунослик. ЎзР Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган / Масъул муҳаррир: Н.И.Иброҳимов. – Т.: Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, 2004. 9. Ўзбекистон халқининг дини, маданияти ва урф-одатлари: тарих ва ҳозирги ҳолат. – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2011. 10. Қорабоев Усмон. Ўзбек халқи байрамлари. –Т.: Шарк, 2002. 11. Библейская энциклопедия. М., 1991. 12. Религиозные традиции мира. В 2 томах. М., 1996. 15

Похожие

Бой тарихимиз, дину диёнатимиз, урф-одат ва анъаналаримизнинг кайта тикланиши – маънавий юксалишдир

Ижтимоий маданий фаолият эволюцияси

Яҳудийликнинг келиб чиқиш тарихи, таълимоти ва маросимлари

Норасмий уламолар

Ғарб динлари, яҳудийлик