Ижтимоий маданий фаолият эволюцияси - Основы культурологии - Рефераты

Ижтимоий маданий фаолият эволюцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.0859375 KB

Ижтимоий маданий фаолият эволюцияси Ижтимоий-маданий фаолият тариҳи қадимийдир. Унинг туб илдизлари инсониятнинг илк уюшувлари даврига бориб тақа-лади. Илк уюшув шакллари илмий адабиётларда тош, бронза, темир даврларида таркиб топганлиги талқин этилади. Бу даврда одамларнинг маданий ижтимоиилашуви ҳаётни таъминлаш, унинг барқарор давомийлигини белгилаш заруратидан юзага келган. Ҳаётнинг моддий томонларини таъминлаш учун одамлар ов қилиш, балиқ тутиш, экин экиш, тескари жинсни ўзига жалб этишга эришишни турли ўйинлар, машқлар тарзида ўрганиб борганлар. Ўргатиш узлуксиз, доимий давом этган. Ўргатиш узлуксизлиги ва доимийлиги таълимнинг алоҳида соҳа сифатида шаклланишига сабаб бўлган. Демак, ижтимоий-маданий фаолият таълимнинг асоси, дейиш мумкин. Одамлар ташқи табиий кучлар (олов, сув, шамол, зилзила) таъсиридан қўрқиб яшаганлар. Шу боисдан улар таълимни, яъни илк ўргатиш шаклларини олов, сув, шамол, зилзила худоларига ва бошқа турли илоҳий маъбудаларга эҳтиром кўрсатиш билан уйғунлаштиришга интилганлар. Бу интилиш эса фольклор ўйинлари шаклида бизгача етиб келган. Бинобарин, одамларнинг бу шакллардаги ўзаро уюшувини илк ижтимоийлашув кўриниши деб ҳам ҳисоблаш мумкин. Шу тариқа одамларнинг бир-бирлари билан ҳамкорлик қилишларига ҳаётни таъминлаш ҳамда табиат кучларидан кучли қўрқиш омиллари асос бўлган. Шунингдек, одамларнинг ўзаро уюшувига наслни сақлаш, кўпайтириш, тескари жинсдан роҳатланишдан иборат табиий инстинктив туйғу ҳам кучли таъсир кўрсатган, дейиш мумкин. Шунингдек, муайян гуруҳ, қабила, уруғнинг биологик сақланиши учун бошқа уруғ, қабила таҳдиди, яъни ташқи кучлардан ҳимояланиш зарурати ҳам уларнинг ўзаро иттифоқлашувига туртки берган.

Инсоният онги, тафаккур тарзининг ривожланиши натижасида одамлараро уюшувнинг мураккаб структураси таркиб топа борди. Қабилавий уюшувдан давлатлар даражасидаги уюшувлар, миллат даражасидаги бирлашувлар таркиб топди. Ўтроқ турмуш тарзи кўчманчиликдан иборат дарбадар ҳаётга барҳам берди. Одамлар ўз миллатига, давлатига, динига алоқадорлик, шунингдек, ўз қизиқишлари, идеалларига мансублик асосида бирлаша бошладилар. Шу тариқа ижтимоий-маданий фаолиятнинг эволюцион жиҳатдан юқори босқичи шакллана бошлади. Ижтимоий-маданий фаолият ўз шаклланиш тарихида қуйидаги босқичларни босиб ўтди: 1. Зардуштийлик даврида оловга, қуёшга, нурга сиғиниш орқали одамларни эзгулик, иссиқлик, нур атрофида бирлаштиришга ҳаракат қилинган. Бунинг учун одамларни яхшилик, эзгулик худоси Митра образи орқали бирлаштиришга интилиш ҳаракати амал қилган; 2. Ислом динини ёйиш учун аҳолини оммавий тарзда қўрқув омили орқали итоатга ундалган. Бу даврда одамларни гуруҳий маърифатга чорлаш ҳаракати бўлган. Шу тариқа: а) илк маърифий-маиший муассасалар ташкил этилган (ҳонақоҳлар) б) ҳордиқ муассасалари шаклланиб, ривожланган (чойхоналар, гузарлар, мусофирхоналар) в) тижорат билан уйғунлашган муассасалар фаолият юритган (карвонсаройлар, работлар) г) диний-маърифий муассасалар очилган (масжидлар) д) олий диний ва дунёвий муассасалар ривож топган (мадрасалар) Ижтимоий-маданий фаолиятнинг юқори босқичи одамларнинг бўш вақтини мазмунли ташкил этиш, қўшимча касблар, ҳунарларни ўрганиш, қизиқишлар асосидаги клублар, тўгаракларда фаолият юритиш сингари машғулликлар тарзида амал қила бошлади. Шунингдек, ижтимоий-маданий фаолият турмуш тарзини безаш, анъана ва урф-одатларни ўтказиш, диний маросимларни, табиат ва расмий байрамларни нишонлаш шаклида ҳам намоён бўла борди. Шу тариқа

ижтимоий-маданий фаолият одамлар ҳаётида мустаҳкам жойлашганлигининг асосий омиллари ойдинлашди. Уларни қуйидагича таснифлаш мумкин: 1. Табиат кучларидан қўрқув асосидаги уюшув эҳтиёжи; 2. Уюшувнинг доимийлигини таъминлаш учун интилиш, яъни, гуруҳ, қабила, уруғ лидерлари томонидан муайян диний маросимлар сўзсиз бажарилишининг талаб этилганлиги; 3. Бошқа қабила, уруғлар таҳдидидан ҳимояланишдан иборат ижтимоий эҳтиёж; 4. Қабила, уруғ доирасида амал қилиб келаётган ҳаёт тарзини, унинг давомийлигини таъминлаш мақсадида турли ҳунарлар (ов қилиш, жанг қилиш, экин экиш ва ҳ.к.)ни ёш авлодга ўргатиб бориш зарурати; 5. Наслни давом эттириш заруратидан келиб чиқувчи ижтимоий эҳтиёж ҳамда тескари жинсдан роҳат қилиш иштиёқи; 6. Буш вақтни қизиқарли ўтказиш хоҳишидан иборат маданий эҳтиёж; 7. Одамларни фавқулодда вазиятларда ялпи сафарбар қила олишга эришиш зарурати; 8. Одамларнинг ўзаро аҳиллиги,* тотув турмуш тарзини таъминлаш учун уларни бирор бир машғулот тури билан банд этиб туришдан иборат ижтимоий эҳтиёж; 9. Санъат турларидан завқ олиш, гўзалликка интилиш, нафис нарсаларни яратишдан иборат маънавий эҳтиёж; 10. Ёшларни мақсадли тарбиялаш учун муайян идеалларга йўналтирувчи соғлом рақобат руҳини яратишдан иборат жамият эҳтиёжи; 11. Ёшларни кенг дунёқараш ва чуқур билимли қилиб ҳаётга тайёрлаш учун уларга қўшимча билим ва ҳунарлар бериш зару рати; 12. Жамиятдаги анъана, маросим, байрам, урф-одатларнинг ўтказилишини маълум тартиботлар асосида мувофиқлаштириб боришдан иборат ижтимоий эҳтиёжлар шулар жумласидандир. Ижтимоий-маданий фаолият шу омиллар асосида ўзининг асо сий функцияларига эга бўлди. Бу функция, яъни вазифалар қуйи-дагилардир:

- узлуксизлик; - давомийлик; - фойдалилик; - меъёрийлик; - хавфсизлик, гўзалликка ошуфталик; - маънавий ўзликни сақлаб туриш; - шахсни ва жамоани ривожлантириш; - эстетик савия, дидни тарбиялаш; -таълим, санъат, фан, ишлаб чиқариш ва бошқа турли хизмат соҳалари олдидаги фаолиятлар ҳамда вазифаларни ихтиёрий тарзда жамоавий ёки индивидуал шаклларда ривожлантириш. Шўролар даврида ижтимоий-маданий фаолият функциялари муайян даражада ўзгартирилиб, коммунистик мафкурага тўла мослаштирилди. Унинг номи маданий-оқартув иши деб атала бошланди. Маданий-оқартув иши таркибига кутубхоналар, клублар, музейлар, маданият ва истироҳат боғлари киритилди. Халқнинг минг йиллар мобайнидаги анъанавий ижтимоий-маданий муассасалари бўлган чойхоналар, гузарлар, боғлар, нодавлат ташкилотлар, диний муассасалар, шунингдек, миллий ва ижтимоий уюшганлик шакллари бўлган одамларнинг кўнгилли уюшмалари, тўйлар, маросим ва анъаналар, урф-одатлар бу таркибдан четда қолди. Бир макон ва замон муҳитида халқ турмуш тарзи ўзгача, советларнинг маданий-оқартув иши ўзгача тарзда амал қила бошлади. Маданий-оқартув ишида оммавийлик тамойили ишламади. Шунингдек, бу фаолият одамларнинг миллий руҳига бегона иш ва машғулотлар тарзида амал қилиб келди. Шунга қарамай, шўроларнинг клуб ва кутубхона муассасалари партия қарорлари ҳамда мустабид ҳокимият йўриқномаларини аҳолининг энг қуйи бўғинларигача етказиш, оммани сиёсий-мафкуравий таъсир доирасида мустаҳкам ушлаб туришда муайян роль ўйнайди. Биргина мисол: 3-5 минг кишилик ҳудудда фаолият юритувчи қишлоқ

клубида агар 5-7 ҳаваскорлик тўгараклари фаолият юритса, бу клуб «яхши» баҳоланар, агар 1-2 тўгарак бўлса, бу клубнинг иши қониқарсиз деб топилар эди. Клублар бир йилда 3 та шўро байрамларини ҳамда 3-4 тўгаракда қатнашувчи 20-25 киши билан машғулотлар ўтказиб турувчи жой эди, холос. Кутубхоналар эса шўроларнинг сиёсий руҳдаги китоб ва газеталари, шўролар ҳаётини бадиий ифода этувчи 3-5 минг китоб фондига эга бўлган муассасалар эди. Шўролар даври маданий-оқартув иши мазмуни қуйидагилардан иборат эди: 1. Аҳоли дунёқарашини узлуксиз бошқариб туриш; 2. Аҳолини рухсат этилган ҳаваскорлик тўгаракларига жалб этиш; 3. Ҳукмрон коммунистик партия ғояларини тарғиб этиш; Шундай қилиб, шўролар даврига хос бўлган хусусиятлар қуйидагилардан иборат эди: - Барча соҳаларда якка ҳукмронлик қилиш мавжуд эди. - Тадбиркорлик, тижорат ишлари сиқувга олинган эди. - Ижтимоий ҳаётда диннинг роли паст эди. - Жамоат ташкилотларининг фаолияти сует эди. - Халқаро ҳамжамиятлар билан алоқа деярли йўқ эди. - Миллий маданий-маънавий меросга ҳурмат сунъий равишда пасайтирилган эди. - Одамлар дунёда нима бўлаётганини билмас эдилар. - Аёллар ижтимоий ҳаётда кам иштирок этар эдилар. - Ёшлар жамиятда ҳал қилувчи куч эмас эдилар. Бугунги кунда ижтимоий-маданий фаолият ходими: 1. Одамларнинг ижтимоий-маданий эхтиёжлари асосидаги так-лифларни шакллантирувчилик; 2. Аҳолини турли ижтимоий жамоларга уюштирувчилик; 3. Аҳоли дунёқарашини мақсадли бойитувчилик; 4. Аҳоли истеъдодларини аниқловчилик ва тарбияловчилик; 5. Миллий қадриятларини тиклашга хизмат қилувчилик мақомларига эга

бўлди. Истиқлолга эришганимиздан сўнг ижтимоий-маданий фаолият тубдан ўзгарди. Бу соҳада туб таркиб*ий ўзгаришлар тадрижий тарзда амалга оширилмоқда. Мазкур ўзгаришлар натижасида ижтимоий-маданий фаолиятнинг асосий иш функциялари таркиб топтирилди. Улар қуйидагилар: 1. Ўзбекистоннинг мустақил ривожланишини таъминловчи беш асосий тамойилнинг ҳаётдан мустаҳкам ўрин олишига кўмаклашиш; 2. Аҳоли турли қатламларида мамлакатимизда юз бераётган ўзгаришлар жараёнига бевосита дахлдорликни шакллантириш; 3. Ҳеч кимдан кам бўлмаган шахе, жамият ва давлатни шакллантиришга фаол кўмаклашиш; 4. Жамиятда ҳушёрлик, сезгирлик, огоҳликни таъминлашда аҳолининг фаол иштирокини таъминлаш; 5. Одамларни шўролар давридаги каби ноилож эмас, балки дилдан хоҳлаб якдил бирлашувига хизмат қилиш; 6. Аҳолини бунёдкорлик фаолиятларига йўналтириш; 7. Аҳолининг маданият, санъат, техника, ҳунармандчилик ва спорт машғулотлари, клублари, тўгаракларига тўлиқ қамров тамойили асосида кенг жалб этилишига эришиш; 8. Одамларда миллий анъаналар, урф-одатлар, қадимий байрамларимизга эҳтиром фазилатини таркиб топтириш орқали миллий ўзликни англашга кўмаклашиш; 9. Аҳоли турли табақалари вакилларида истиқлол рамзлари, байрамлари, идеалларига садоқат, фидойилик фазилатларини шакллантиришга хизмат қилиш; 10. Одамларда бадиий, эстетик диднинг юқори даражада шаклланишига хизмат қилиш; 11. Аҳолида оила муқаддаслиги қадриятининг мустаҳкамлани-шига фаол хизмат қилиш; 12. «Мактаб-оила-маҳалла» ҳамкорлигини таъминлаш орқали

ижтимоий-маданий фаолиятни ривожлантиришга эришиш; 13. Турли ижтимоий ҳаракатлар, нодавлат ташкилотлар, партия-лар, миллий-маданий марказлар билан фаол ҳамкорликни йўлга қўйиш; 14. «Замонамиз қаҳрамони» образини ҳудуддаги реал шахслар тимсолида яратиш орқали ибрат омилини кенг тарғиб этиш; 15. Ҳар бир инсонга хос бўлган истеъдодни аниқлаш йўлида доимий фаолият олиб бориш ва уларнинг ҳудудий интеллектуал салоҳият харитасини ишлаб чиқиш; 16. Жамиятдаги ижобий ўзгаришларни реклама қилиш орқали ёшларда фаол бунёдкорлик фазилатларини шакллантириш; 17. Ҳудуднинг ижтимоий-маданий ривожланиш имкониятлари бўйича асосланган амалий прогнозлар яратиш ишларини олиб бориш; 18. Истиқлол йилларида шу тариқа ижтимоий-маданий фаолият мамлакатимизда амалга оширилаётган барча ислоҳотларнинг узвий бўғинига айланди. Бугунги кунда ижтимоий-маданий фаолият касбининг соҳиблари қуйидаги соҳаларда ишлашлари мумкин: 1. Маданият ва спорт ишлари вазирлиги тасарруфидаги муасса-саларда (маданият уйлари, клублар, музейлар, парклар); 2. Турли ижтимоий ҳаракатлар, партиялар, нодавлат ташкилот-ларда, қўшма корхоналарда; 3. Ижтимоий ва тижорат-реклама муассасаларида; 4. Маҳаллий ҳокимият тузилмаларида, маҳалла бўғинларида; 5. Оммавий ахборот воситаларида, радио ва телевидениеда; 6. Социологик марказлар, илмий-тадқиқот институтларида; 7. Миллий-маданий марказларда; 8. Концерт ташкилотларида (санъат менежери, продюсер); 9. Миллий-маданий меросни сақлаш ва уни тарғиб этиш муас сасаларида; 10. Педагогик фаолиятларни ташкил этишда. Ижтимоий-маданий фаолият ходимининг касбий жиҳатдан

тайёрланганлик даражасини аниқловчи мезонлар қуйидагилардир: 1. Аҳоли маънавий ва маданий эҳтиёжларини аниқ белгилай олиш малакасига эгалик (0-5 балл); 2. Аҳолининг истиқболдаги маданий эҳтиёжларини, маънавий-эстетик таклифларини шакллантира олиш салоҳиятига эгалик (0-7 балл); 3. Аҳолининг ёш, жинс, моддий ҳолати ва ижтимоий мақоми асосида турли фаолиятларни ташкил этиш бўйича асосли таклифлар тайёрлай олиш малакасига эгалик (1-5 балл); 4. Турли маданий тадбирларни ўтказиш бўйича сценарийлар ёза олиш малакасига эгалик (1-5 балл); 5. Маданият муассасалари имкониятлари доирасида тадбир-корлик ишларини амалга ошириш бўйича ўз лойиҳаларини асослаб бера олиш (0-7 балл); 6. Ҳудуддаги мавжуд иш ўринлари ҳақидаги маълумотларни, меҳнатга бўлган аҳоли эҳтиёжларини, касбларнинг ривожла-ниш имкониятларини ўрганиб, шулар бўйича мантиқли маълу-мотномалар тайёрлай олиш малакасига эгалик (0-7 балл); 7. Ҳудуддаги ижтимоий-маданий муҳитни ўрганиш бўйича социологик тадқиқот инструментарийларини тайёрлай олиш мала касига эгалик (0-7 балл); 8. Ижтимоий-маданий фаолиятнинг барча соҳалари бўйича иш хужжатларини тайёрлай олиш малакасига эгалик (0-5 балл); 9. Аҳоли турли табақалари орасидаги истеъдодлар ҳақида муфассал маълумотномалар тайёрлаш ва улар бўйича тегишли тугараклар, уюшмалар, клублар ташкил этиш таклифларини шакллантириш малакасига эгалик (0-7 балл); 10. Ҳудудда огоҳлик, сезгирлик, ҳушёрликни таъминлаш бўйича маълумотномалар тайёрлай олиш (0-5 балл); 11. Ҳудудда «мактаб-оила-маҳалла» ҳамкорлигини таъминлаш бўйича таклифлар тайёрлай олиш (0-7 балл);

12. Ҳудуддаги миллий-маънавий меросга эъзозли муносабатни шакллантириш бўйича асосли таклифлар тайёрлай олиш (0-5 балл); 13. Ҳудудда «замонамиз каҳрамонлари» мақомига муносиб инсонлардан ёшларни тарбиялашда ибрат омили тарзида фойдаланиш бўйича таклифлар тайёрлай олиш (0-5 балл); 14. Жамиятдаги ва ҳудуддаги ижобий ўзгаришларни тарғиб этиш бўйича таклифлар тайёрлай олиш (0-5 балл); 15. Аҳолини бўш вақтда турли қўшимча фаолиятлар билан тўлиқ қамров тамойили асосида машғул этиш бўйича ўз таклифларини тайёрлай олиш (0-7 балл); 16. Одамларни миллий анъаналар, урф-одатлар доирасида бирлаштира олиш малакасига эгалик (0-7 балл); 17 Одамларнинг дунёқарашини бойитиб бориш бўйича асосли таклифлар тайёрлай олиш (0-5 балл); Ижтимоий-маданий фаолият ходими юқоридаги мезонлар бўйича 33 баллдан юқори натижа олган бўлса, «фаолият юрита олиши мумкин», 55 баллдан юқори натижага эришса, «фаолиятни бемалол уддалай олади», агар 76 баллдан юқори натижага эришса, «фаолиятни ривожлантира олади», деган мақомларга эришади, деб ҳисоблаймиз. Хуллас, ижтимоий-маданий фаолият касбининг имконият доираси кенг бўлиб, бозор муносабатларининг талаб ва таклиф тамойили талаблари асосида эркин фаолиятларни йўлга қўйишга йўналтирилгандир.

Похожие

Маданий антропология ва миллий менталитет

Ижтимоий шериклик имкониятлари

Маънавият ва ижтимоий адолат. Ижтимоий тоифалар табиати ва маънавияти

Ижтимоий мўлжал ва таълим қадриятлари

Миллий барқарорлик ва ижтимоий ўзгаришлар