Маданий антропология ва миллий менталитет - Основы культурологии - Рефераты

Маданий антропология ва миллий менталитет

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.5068359375 KB

Маданий антропология ва миллий менталитет •Маданият тушунчаси—Маданиятларни ўрганишдаги тур-ли йўналишлар—Психологик ва социобиологик йўналишлар—Со-циологик йўналиш—Диффузионизм—Хулқ-атворнинг этник сте-реотиплари" Маданият ва дин—Экзистенциализм—Маданият ••Моддий ва маънавий маданият, уларда этнопсихологиянинг акс этиши—Табиий шарт- шароитлар ва маданият—Миппий маданият ва миллий характер—Узбек миллий характери ва унинг шаклланишига таъсир кўрсатган омиллар— Миллат тарихи ва миллий характер—Миллий характер шаклланишига сиёсий ва иқтисодий омилнинг таъсир ўтказиши—Миллий менталитет ва миллий характер- Маданий антропология фани учун маданият тушунчаси муҳим аҳамият касб этувчи ҳодиса ҳисобланади. Маданият тушунчаси кўпқирралидир. Аксарият муаллифлар (Я. Уайт, К. Клакхон, А. Кре-бер ва бошқалар) маданиятни одамларнинг ўзаро биргалик-даги ҳаёти мазмуни тарзида тушунадилар ва жамиятни эса ушбу мазмунни камраб олувчи таркибий яхлитлик сифатида талқин этадилар. Аммо мазкур тариф жуда кенг ва мавҳум эканлиги боис сўнгги йилларда маданият ва цивилизация тушунчалари алоҳида тарзда ўрганила бошланди. Цивилизация ижтимоий ҳаётнинг муайян тараққиёт маҳсули ва мазмуни бўлиб, аниқ белгиланган ижтимоий тарихий даврни ўз ичига олади. Маданият эса соф маънавий феномен сифатида инсониятнинг социобиологик тур сифатида сақланиб қолишига, тинчлиги, барқарорлиги, тарихий тажрибасининг узвийлигига хизмат қилувчи ҳодисадир. Айниқса, бугунги кунда инсоният бошига реал хавф туғдираётган ядровий урушлар таҳдиди, экологик фалокатлар, демографик портлашлар ва бошқа умумбашарий муаммолар маданият ҳодисасига дахлдор эмас. Аксинча, маданият мазкур фалокатларнинг

олдини олиш устида қайғуради. Шу боисдан маданиятга соф инсоний тамойиллар орқали сараланган, рамзий-семиотик нуқтаи назарлардан танланган ва халқларнинг позитив, яъни ўзаро бирлашиб турмуш кечиришлари тажрибаси деб қараш мақсадга мувофиқдир. Шу боисдан маданият инсон учун онгли фаолиятларни амалга ошириш йўлидаги позитив ва фойдали бўлган барча ҳодисалар мажмуини ифода этади. Шундай қилиб, маданият кўпчилик аҳоли гуруҳларининг биргаликдаги ҳаётини ташкил этувчи ва бошқарувчи позитив тажрибадир. Бу эса маданий антропологиянинг тадқиқот объектини ҳам конкретлаштиради. Антропология фанининг тадқиқот объекти инсоннинг ижтимоий ҳамда табиий муҳитдаги ҳолатини маданият омили орқали ўрганишдан иборатдир. Ижтимоий психология фани томонидан эришилган баъзи муҳим хулосалар ижтимоий антропология фани учун ҳам қимматлидир. Хусусан, ижтимоий психология фани воситасида чуқур ўрганилган индивиднинг реал ижтимоий муҳит билан ўзаро алоқаси, унинг жамиятдаги норматив, девиант ёхуд муайян социал роллар доирасида ҳаракатларини ўрганувчи назариялар ижтимоий антропология фани доирасида ҳам тадқиқ этилади. Маданият тушунчасини, маданиятни антропология фани нуқтаи назаридан тадқиқ этиш аслида кичик ёки ибтидоий халқларнинг маданиятини ўрганишдан бошланади. XX аср бошларида Э.Б. Тейлор бу ҳақда шундай деган эди: «Маданият бу- инсоннинг жамият аъзоси сифатида анъаналар, расм-русумлар, билимлар, эътиқодлар, ахлоқ, санъат, қонунларни ўзлаштиришидир 1 ». Маданият ҳодисасини тўлароқ англаш мақсадида мазкур тушунчани фалсафа фани нуқтаи назаридан таҳлил этиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Маданиятга фаолият сифатида ёндашиш қуйидаги қоидаларда ўз ифодасини топади: «Маданият инсон томонидан ўз-ўзини ва борлиқни қайта қуришдан иборат фаолият демакдир». «Маданият инсоннинг

моҳиятини ифодаловчи фаолият». Технологик ёндашиш қуйидаги қоидаларда ифода этилади: «Маданият кишилик тажрибаларини сақловчи, ривожлантирувчи ва авлодларга етказувчи воситадир», «Маданият фаолиятни амалга ошириш услубидир». Маданият тушунчасини гуманистик ва мазмун жиҳатдан таърифловчи қоидалар қуйидагилардир: «Маданият инсоннинг ижодий кучлари ва қобилиятлари ривожланиши қонуниятлари ифодасидир». «Маданият инсоннинг таби%т ва жамият билан ўзига хос уйғунлашувидир». Маданият тушунчаси турли минтақаларда турлича негизларда таркиб топганлигини ҳам таъкидлаш жоиз. Ғарб мамлакатлари учун маданият тушунчаси «Культура» атамасидан келиб чиққан ва маъно хусусиятига кўра «ер ҳайдаш», «ерни ишлаш» маъносини ифода этади. Бу эса маданият («культура») тушунчаси доирасига ерни ишлаш моҳиятидан келиб чиқувчи «шакллантириш», «ривожлантириш», «тарбиялаш» маъноларини ҳам киритишни тақозо этади. Шу йўналишда Ғарб халқлари мутафаккирлари «маданият - культура» тушунчаси мазмунидан келиб чиққан ҳолда унга кўпроқ инсон онги, интилишлари маҳсулининг кўринишлари сифатида тавсиф бериб келганлар. Худди шу негизда маданиятнинг «оммавий маданият», «ишлаб чиқариш маданияти», нормативлар (хулқ-атвор) маданияти, «Сиёсий маданият», «Ҳуқуқий маданият», «Меҳнат маданияти» ва ҳоказо кўринишлари махсус ўрганилиб келинади. Ғарб талқинидан фарқ қилиб, Шарқ халқларида, хусусан, ислом динига эътиқод қилувчи мамлакатларда маданият сўзи Мадина атамасидан ҳосил бўлган бўлиб, «шаҳарлик», «шаҳарга хос» маъноларини англатган. Маданият атамасиниг мазкур шакли яратувчилик, бунёдкорлик, ижодкорликка даъватдан кўра инсонни муайян тартиботлар, турмуш тарзини қабул қилишга ундашни ифода этади. Табиийки, атамалар ўртасидаги мазмуний фарқ- лар халқларнинг тараққиёт даражаларига таъсир қилмай қолмаган. Европада «культура» - маданият узоқ йиллар

мобайнида, «цивилизация» атамаси билан ҳам уйғунликда тушуниб келинди. Ҳолбуки, цивилизация тушунчаси маданият (культура) атамаси таркибидаги аждодлар тарихи, ворисийлик, турмуш тарзи, хулқ-атворлар тизими, бадиий-эстетик майллар, анъаналар, менталитетлар сингари омилларни ўзида тўлиқ ифода этмайди. Маданият тушунчаси одатда моддий ва маънавий турларга бўлиб ўрганилади. Моддий маданият инсоннинг ақли, шуури, меҳнати орқали яратилган барча нарсалардан иборатдир. Маънавий маданият эса моддий бойликларни юзага келтиришга асос бўлувчи омиллар, яъни сўзлар, ғоялар, одат ва анъаналар, эътиқодлар, ёндашувларни ифода этади. Кўриниб турибдики, маънавий ва моддий маданиятлар ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд. Маданият тушунчасининг антропология фани нуқтаи наза ридан талқин қилинишига кўра, маданий антропологиянинг предмети, жисмоний антропологиядан фарқли ўлароқ, инсоний жамиятлар маданий ҳолатларининг таҳлилидан иборатдир 2 . Антропологларнинг фикрига кўра, инсон хатти-ҳаракатларининг моҳияти генетик омилларга кўра эмас, балки маданий шаклланишига кўра белгиланади. Маданий антропологиянинг психологик ва биологик йўна- лишлари таҳлили ҳам муҳим аҳамият касб этади. Хусусан, таниқ- ли психолог олимлар 3. Фрейд, У. Огборн, Эрих Фромм ва бошқа- лар инсон хатти- ҳаракатлари негизида ижтимоий муҳитдан таъсир даражаси ва айниқса индивид инсоний инстинктларининг қондирилиши билан жамият тартиботлари талаблари ўртасидаги конфликтлар мажмуи муҳим ўрин тутишини таъкидлайдилар. Таниқли социолог Т. Парсонс эса Фрейд концепциясини ривож- лантириб, шахснинг хатти-ҳаракатлари миқёси унинг маданий ижтимоийлашуви даражасига бевосита боғлиқлигини асослайди. Маданий антропология фани XIX аср охири ва XX аср бошла рида жадал тараққий топган бихевиоризм (инглизча Behaviour - хатти-ҳаракатлар, хулқ-

атвор кўринишлари) назариясини ҳам эътибордан четда қолдирмайди. Бихевиоризм тарафдорлари пози тивизм тамойилларига таяниб, фан фақат инсон фаолиятининг бевосита кузатиш мумкин бўлган жиҳатларинигина тадқиқ этиши зарур, деб ҳисоблайди. Бихевиоризм инсоннинг маданий камо-лотида «стимул - реакция» тамойили муҳим ўрин тутишини таъкидлайди. «Стимул - реакция» тамойилига кўра инсон ташқи таъсирлар оқибатида ўзига хос ва мое ҳаракатларни бажаради. Бихевиористлар ташқи таъсирлар мазмунини инсон шаъни, ғурури, қизиқишлари, мақсадларига мувофиқлаштириш одамларнинг маданий тараққиёти, ижтимоий ривожи, хулқ-атворини яхшилашга хизмат қилади, деб ҳисоблайдилар. Маданий антропологиянинг муҳим йўналиши турли минтақалар, регионлар, халқлар ва одамлар ўртасидаги масофавий фарқлар омилини ўрганиш ҳисобланади. Антрополог Э.Т. Хилл XX асрнинг 60-йилларида фанга «проксимика» (лотинча procsimus - яқиндаги шахслар, ҳолатлар, муҳит) атамасини киритади 3 . Мазкур ёндашув орқали турли халқларнинг ижтимоий бағрикенглиги, ўз муҳитига бошқаларни сингдира олиши даражаси, алоҳида кишилар ўртасидаги мулоқотлар масофаси масалаларини махсус ўрганиш имкониятлари юза га келди. Маълумки, ҳар бир давлат, минтақа, вилоят, туман ва ҳатто ҳар бир қишлоқ, маҳалла, куча, алоҳида шахслар ўртасида англанмаган масофа мавжуд бўлиб, бу чегараларнинг бузилиши оқибатида турли хил низолар, конфликтлар, фалокатлар юзага келган. Айни чоғда таъкидлаш жоизки, турли халқлардаги масофа чегаралари уларнинг тарихан нечоғли тиғиз яшаб келганлиги билан ҳам изоҳланади. Масалан, Хитой, Япония, Гонконг, Сингапур сингари мамлакатлардаги одамлар ўртасидаги мулоқот масофаси даражаси билан Мўғулистон, Бурятия, Саха- Якутия сингари ўлкалардаги одамлараро маданий масофа ўртасидаги фарқлар каттадир. Шундай қилиб, одамлар ўртасидаги шахеий масофа чегаралари аҳолининг анъанавий жойлашуви ва зичлик даражасига пропорционал

боғлиқдир. Қуйида японларнинг шахеий ҳудудий муҳити, маданий мулоқотлар масофаси жадвалини келтирамиз.

Шахеий масофа чегаралари Ижтимои й масофа Бевосита мулоқот масофаси Шахеий масофа Интим масофа 3,6 м атрофида 1,2м-3,6м 46 см-1,2 м 15-46 см Маданият ҳодисасини талқин этишда диффузионизм йўна-лишининг ўрнини ўрганиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Диффузионизм антропология, этнология, археология ҳамда культурология фанларини тушунишда ўзига хос ўрин тутиб, ижтимоий тараққиётнинг негизида маданиятларнинг ўзаро уйғунлашуви ва тарқалиши мужассам эканлигини ифода этади. Диффузионизм муайян халқлардаги маданий тараққиётнинг эволюцион тарзда, ички қонуниятлар негизида ривожланишига қарама- қарши ўлароқ, ташқи таъсирлар устуворлиги ғоясини асослаб беради ҳамда турли маданиятлардаги илғор ютуқларни дадил сингдириш ва ўзлаштириш орқали тараққиётга эришиш зарурлигини илгари суради. Диффузионизм назариясининг юзага келишида Г Тард томонидан асослаб берилган ижтимоий тақлид концепцияси муҳим ўрин тутган. Маданий антропология фанининг моҳиятини англашда социобиологик йўналиш ҳам муҳим ўрин тутади. Мазкур йўналиш XX асрнинг иккинчи ярмида шаклланган бўлиб, ижтимоий ҳаёт воқеаларини эволюцион биология усуллари орқали асослаб беришга интилади. Мазкур концепция индивиднинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракатлари моҳиятини ҳар бир шахсга хос бўлган генетик дастур мазмуни ифода этади, деб тушунтиради. Антропологиядаги биологик йўналиш тадқиқотчилари даст-аввал ҳайвонлар ҳамда уларнинг жамоалари табиатини ўрганиб, одамлар ва

ҳайвонларнинг баъзи хатти-ҳаракатларидаги ўх-шашликни асослашга эришдилар. Бу эса улар томонидан ҳайвон лар ва одамлар феъл- атворларида тўғридан-тўғри ўхшашлик бор ва улардаги ўзаро ҳаракатланиш механизмлари ўртасида айнан аналогия мавжуддир, деган ғоя илгари сурилишига асос бўлиб хизмат қилди. Социобиологик йўналиш асосчиси Эдуард Уилсон 1975 йилда нашрдан чиққан «Социобиология. Янги синтез» китобида био логик усулларни қўллаш одамларнинг феъл-атвори, хатти-ҳара-катларини мақсадли ва мунтазам кузатиш орқали уларнинг келажакда қай тартибда иш қилишлари, нималарга қодирлиги, интилишлари, қобилиятлари натижаларини аниқ башорат қилиш имконини беришини таъкидлайди. Унинг фикрича, одамлар ўзаро генетик гуруҳланишга мойилликларига кўра, муайян фаолиятларни бажаришга киришиш асносида бир-бирлари билан бирлашадилар ва ҳамкорликдаги хатти-ҳаракатлар қилишга мойилликларини намойиш этадилар 4 . Табиийки, турли халқлар маданиятларида хулқ-атворларнинг этник стереотиплари турлича бўлиб, ҳар бир халқ феъл-атвори унинг тарихий-маданий кечмиши, турмуш тарзи, об-ҳаво хусусиятлари ва ҳоказолар билан ҳам изоҳланади. Масалан, француз халқи вакилларининг турли ҳаётий вазиятлардаги феъл-атвори этнопсихологик стереотиплар доирасида ўзига хос намоён бўлади. Хусусан, французлар ўзаро мулоқот чоғида қизғин суҳбатга киришадилар, суҳбатдошнинг сўзини бўлиб гапиришга, эмоционал баҳслашишга мойил бўладилар. Аммо таваккал қилиб иш тутишни ёқтирмайдилар. Французлардан фарқли ўлароқ, англияликлар бамайлихотир мулоқотга киришишга, суҳбатдошнинг фикрини бўлмасдан тинглашга мойилдирлар. Англия ишбилармонлари, олимлари, санъат намояндалари муайян қавмлар вакилларидан иборат бўлиб, яқин алоқада узоқ йиллар иш юритувчи одамларнинг ўзаро табақаланиши негизида амал қиладилар. Англия мумтоз илм-фани, бизнесига хос хусусият консерватизм ҳисобланади. Бу ерда кўп асрлик

тарихга эга анъаналар устувор аҳамият касб этади. Инглизлар яқин ва ўрта муддатлардаги прогнозларга таяниб иш тутадилар. Уларда сўз ва иш бирлиги тамойилига риоя қилиш муҳим қадрият ҳисобланади 5 . Ўзбекларда эса жамоавий табиат ҳамда ёш, жинс, мартаба фарқларини ҳисобга олиб ёндашиш устувор мавқе касб этади. Ўзгаларнинг фикрини эшитиш ҳам табиий тарзда суҳбатдошнинг ижтимоий мавқеи, ёши, жинсини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Маданий антропология фани миллатлараро муносабатлар моҳиятини тадқиқ этиш жараёнида ижтимоий-таркибий ва мада ний омиллар ролига алоҳида ёндашади. Хусусан, этник муло- қотларга бевосита таъсир этувчи ижтимоий-таркибий омиллар жумласига тадқиқотчилар Ю. Арутюнов, А. Дробижева, А. Сусо-коловлар қуйидагиларни киритадилар: 1) ижтимоий ва этник таба-қалашувларнинг ўзаро алоқадорлиги; 2) жамиятда юз берувчи ижтимоий-таркибий ўзгаришлар таъсири; 3) этник омилларнинг ижтимоий мобиллик жараёнларига таъсири 6 . Этнослараро муносабатларни узоқ йиллар давомида ўрганган америкалик олим Г Оллпорт шундай хулосага келади: «Миллатлар ўртасидаги иддаолар, ўзаро даъволар ҳамда низо, конфликтлар ўзаро алоқага киришувчи гуруҳларнинг маънавий, ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий мавқелари тенглашган ҳоллардагина ўз кучини камайтириши мумкин 7 ». Маданият ҳодисасини ўрганишда психологик антропология сўнгги йилларда қатор йўналишларда тадқиқотларни амалга ошириб келмоқда. Уларни қуйидагича тавсифлаш мақсадга мувофиқдир: Миллатларнинг этник ўзига хосликларини психофизиологик жиҳатлардан тадқиқ этишда қиёсий ва кроссмаданий усулларни қўлловчи йўналиш. Мазкур йўналиш доирасида этносларнинг хатти-ҳаракатлари мазмунини англашда хотира, ҳиссиётлар, нутқ ўзига хосликларини ўрганишга урғу берилади; Культурологик тадқиқотлар, яъни ҳар бир халқ маданиятига хос

бўлган миллий қадрият мўлжаллари, этносларнинг рамзлар асосидаги маънавий дунёси мазмун-моҳиятини очишга йўнал- тирилган, этнография, фольклор, санъатшунослик фанлари билан ҳамкорликда амалга оширилувчи илмий изланишлар; Мамлакатларнинг этник онги ва ўз-ўзини англаши билан боғлиқ жараёнларни ўрганувчи йўналишлар; Жамиятга эндигина кириб келаётган ёш авлод вакилларининг ижтимоийлашуви билан боғлиқ этник хусусиятларни тадқиқ этувчи йўналиш . Антропология фани маданият ва дин муаммосига ҳам алоҳида илмий йўналиш сифатида ёндашади . Диннинг антропологик таҳлили доирасига турли конфессияларнинг инсон ҳаётидаги ижтимоий , психологик ҳамда гносеологик ўрни ва ролини тадқиқ этиш киради . Маданият ва дин ҳодисаларининг ўзаро уйғунликдаги таҳлили мазкур жараённинг таркибий жиҳатларини тавсифлашни тақозо этади . Улар қуйидагилардир: 1) Диний онг ва маданият; 2) Маданият ва диний фаолият; 3) Маданият ва диний муносабатлар; 4) Маданият ва диний оқимлар, конфессионал ташкилотлар. Маълумки, диний онг ижтимоий онгнинг таркибий қисми сифа тида диний мафкура ва диний психология тарзида амал қилади. Диний мафкура- диний эътиқодлар, тасаввурлар ҳамда турли хил ақидалар ва кўникмалар мажмуидир. Диний психология - турли хил диний тасаввурлар, диний башоратлар, ғоялар, ҳиссиётлар, кайфиятлар, қарашлар, руҳий-эмоционал майлларнинг ўзига хос синтезидир. Диний фаолият муайян тартиблар, қоидалар, худога сиғиниш меъёрлари доирасида амалга оширилувчи жараёндир. Динга бевосита сиғиниш меъёрлари асносида шахснинг эътиқоди ҳамда илоҳий кучларга итоати амалга оширилади. Инсонларнинг маданиятга боғлиқлиги даражасидан фарқли ўлароқ, диний фаолиятда

шахснинг мазкур жараёнга сингиши, берилиши, боғлиқлиги бир қадар қатъийроқ, масъулиятлироқ, мажбурийлик кўлами теранроқ кечади. Бунга асосий сабаб, шахснинг ўз фаолиятига ҳисоб бериш масъулияти кучлироқ англанади, сабаб ва оқибат категориясининг амал қилишига кучли психологик омил бўлган қўрқув ҳисси устуворроқ аҳамият касб этиб туради. Маданиятнинг шаклланиши ва ривожланиши ворисийлик анъаналарига боғлиқ бўлиб, ўзидан олдинги авлодлар яратган қадриятларни ўзлаштиришдан бошланади ва янги қадриятлар яратиш йўлида таянч вазифасини ўтайди. Ана шу икки жараён- эскилик билан янгилик ўртасидаги объектив зарурий боғланиш ворислик деб аталади. Пекин бунда тараққиётга хизмат қила- диган прогрессив ворисликни унга тўсиқ бўладиган реакцион ворисликдан фарқлаш лозим бўлади. Маданиятга ижобий (позитив) ва салбий (негатив) таъсир этувчи ворислик ҳам мавжуд. Маданиятда анъаналар омилининг роли беқиёс. Халқ маъ- навий мероси, анъана ва урф-одатлар туфайли 8 кишиларнинг тарихий, маданий тажрибаси тўпланиб, авлоддан-авлодга ўтиб боради. Маданий анъаналар деганда, фақат маросим ва урф- одатларнигина тушунмаслик керак. Маданий анъаналар айни вақтда авлоддан-авлодга ўтиб борадиган' тарихан қарор топган ва ижтимоий онгнинг таркибий қисмига айланган ғоялар ва билимлар, қадриятлар, қарашлар ва тасаввурлар, хулқ ва дид нормалари ва ҳ.к. каби омилларни ҳам ўз ичига олади. Маданият бевосита қадриятлар билан боғлиқ бўлиб, унинг тур- лари қуйидагилар: 1. Инсон яшаб турган моддий муҳит билан боғлиқ бўлган қад риятлар. 2. Анъаналар, урф-одатлар ва маросимларда намоён бўла диган ахлоқий қадриятлар. 3. Инсоннинг ақл-идроки ва амалий фаолияти заминида шакл- ланган меҳнат малакалари ва кўникмалари, билим ва тажри-балари, қобилият ва истеъдодларида намоён бўладиган қад риятлар.

4. Одамлар ўртасидаги жамоавийлик, ҳамкорлик, хайрихоҳлик, ҳамжиҳатликка асосланган муносабатларда намоён бўла диган қадриятлар. 5. Кишиларнинг ёши, касби, жинси ва ирқий хусусиятлари билан боғлиқ бўлган қадриятлар. Юқорида баён этилган қадриятлар ўз навбатида: 1. умуминсоний қадриятлар; 2. минтақавий қадриятлар; 3. миллий қадриятлар; 4. диний қадриятлар турларига бўлинади. Маданият социологиясида ижтимоий институтлар муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий институтлар деганда кишиларнинг иж тимоий фаолиятлари ташкилланадиган ва амалга ошириладиган муассасалар ва уларда ижтимоий феъл-атвор, ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилуви тушунилади. Ижтимоий институтларнинг кўринишлари: 1) Мувофиқлаштирувчи (реляцион) институтлар (жинс, ёш, касб тури, қобилиятларга оид мезонларни аниқлаб берувчи ижтимоий институтлар). 1) Бошқарув (идора этиш) институтлари. 2) Бирлаштирувчи (интегратив, уйғунлаштирувчи) институтлар. 2) Анъаналар билан боғлиқ ижтимоий хулқни мувофиқлаш тирувчи институтлар (одатлар, маросимлар, қариндош-уруғ-чилик муносабатларидан иборат фаолиятларни ташкил- лаштирувчи). 3) Маданий ижтимоий институтлар (дин, санъат, адабиётга дойр фаолиятларни мувофиқлаштирувчи) 9 . Маданият социологиясида одамларнинг интеллектуал, ахлоқий, эстетик фазилатлари, амалий саъй-ҳаракатларга интилиши, қизи- қиш ҳамда эҳтиёжлари муҳим аҳамиятга эга. Антропология фани этномаданият омилига кўп жиҳатлардан боғлиқдир. Этномаданиятнинг таркиб топишига одамларнинг жамоавии турмуш кечиришини тақозо этувчи муайян умумий қизиқишлар, интилишлар, эҳтиёжлар катта роль ўйнайди. Этно маданият излари аҳоли турмуш

тарзининг барча жабҳаларида, яъни кийиниши, фарзанд тарбияси, оила тартиботлари, уй- жой қурилишлари, фольклор ва бошқаларда намоён бўлади. Этномаданиятнинг таркиб топишида географик муҳит, тил омили, диний, психик, этнонимик омиллар муҳим аҳамият касб этади. Масалан, географик омил одамларнинг касб-кори, кийиниши, санъати, анъаналарининг ўзига хос шаклланишига бевосита таъсир кўрсатса, диний омил кишиларнинг дунёқараши, хулқ- атвори, сиёсий қарашлари мазмунида ўз аксини намоён этади. Антропология фани шахснинг маданий ижтимоийлашуви жараёнларига ҳам алоҳида урғу беради. Бу борада этноснинг ижтимоий характери, менталитети муҳим аҳамият касб этади. Шахснинг ижтимоий-маданий характери борасида узоқ йиллар изланишлар олиб борган француз антропологи Б. Катл ҳозирги замон кишиси ижтимоий характери, менталитетини қуйидаги тўрт гуруҳга ажратади. 1. Утилитар менталитет. Мазкур гуруҳга кирувчилар маданият-нинг ўзига хос стандарт истеъмолчилари бўлиб, ўзларининг индивидуал манфаатларини ҳамиша устун қўядилар, амалдаги расм-русумлар, анъаналарга содиқ бўладилар, мавжуд ижтимоий тартиботларга пассив ҳурмат намойиш этадилар. 2. Шахсий хавфсизлик устида қайғурувчилар. Мазкур гуруҳга кирувчилар асосий эътиборни ўз шахсиятларига қаратадилар, шахсий ҳаётда муайян мувозанатга интилиб яшайдилар, ўзаро муносабатларни низоларсиз, конфликтларсиз олиб боришга ҳаракат қиладилар. Улар турли хил фавқулодда ахборотлар ва янгиликларга ҳиссиёт билан ёндашишлари сабабли ҳаётдаги жўшқин ўзгаришларни қабул қилишни ёқтирмайдилар. 3. Ўзгаришларга мойил менталитет. Мазкур гуруҳга кирув чилар ҳаётдан завқ олишни ёқтирадилар, фаолиятлар майдонини кенгайтириб боришга мойил бўладилар, саёҳатлар қилишга, янгиликлар оламига шўнғиб яшашга интиладилар.

4. Келажакка ишонч билан қаровчи оптимистлар. Мазкур гуруҳга кирувчилар одатда бир нуқтада турғун турмайдиганлар, жўшқин изланишдан тинмайдиганлар, бир қадар таваккал қилишга мойил табақа ҳисобланиб, ижодий ва ишлаб чиқариш маҳсулотлари яратиш ва истеъмол қилиш тушунчалари билан яшайдилар. Уларга хос бўлган хусусиятлардан бири аввал муайян мақсад, ғояни илгари суриб, ортидан ғайрат билан боришдан чарчамаслик одати ҳисобланади. Юқоридагилардан маълумки, табиат ва жамиятдаги барча ўзгаришлар биринчи навбатда инсон феъл-атвори, руҳияти, мен-талитетида ўз таъсирини қолдиради. Менталитет ўзгаришлари эса шахе маънавияти, давлат тизими, тузилмалари ва ҳатто жамият қиёфасини ҳам ўзгартириб юборишга қодир эканлиги аён бўлмоқда. Антропологик таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, дунё ҳозирги кунда умумий ахлоқ, муайян мазмундаги маънавий қиёфа, глобал моҳиятга эга тамойиллар учун кураш фазасига кирди. Ривожланган мамлакатлар нафақат саноат маҳсулотлари, информацией ва мафкуравий таъсир кўрсатиш омиллари орқали кенг кўламдаги геосиёсат юритишмоқда, балки ўз халки табиати, феъл-атвори, менталитет билан боғлиқ ўзига хосликларини мунтазам равишда дунё халқлари турмуш тарзига, ҳаётининг барча жабҳаларига 16 изчил сингдиришга интилмоқда. Дунё халқлари учун умумий этикет, умумий феъл-атвор, умумий менталитетни махсус ва изчил равишда таркиб топтиришга уринилмоқда. Сиёсий, иқтисодий ва информацион глобаллашув менталитетлар, руҳий ўзига хосликлар, феъл-атворнинг стандартлашувига ҳам туртки бермоқда. Гарчи дунё халқлари менталитетларининг стандартлашуви муайян ижобий жиҳатларни ифода этеа-да, ўз навбатида бир қатор салбий оқибатларга ҳам олиб келади. Хусусан, бу нарса халқнинг миллий ўзлигидан чекинишга, маданиятнинг ворисийлик анъа-наларига, миллий характер бир бутунлигига путур етказади. Бу нарсани маданий антропология фани нуқтаи назаридан узбек халқи

мисолида очиб бериш мумкин. XVI аср бошларидан эътиборан давом этган сиёсий-ижтимоий таназзул ва бир ярим аерлик мустамлака даврлари мобайнида узбек халқи ўзлигини асраш, миллий бирлигини, маънавий ҳамда ахлоқий яхлитлигини сақлаб қолиш борасида миелсиз матонат кўрсата билди. Миллий бирликни муҳофаза этиш жараёнлари заифлашган давлат ҳомийлигида эмас, балки асосан аҳоли турли табақаларига мансуб оддий инсонлар, зиёлилар, ҳунармандлар, деҳқонлар, умуман олганда жамият кучи воситасида амалга ошириб келинди ва қуйидагиларда ўз ифодасини топди: 1. Узбек халқи таназзул ва мустамлака даврларидан ўзининг этник яхлитлигини сақлаган ҳолда чиқа билди; 2. Миллий маънавиятнинг ёрқин ифодаси бўлган урф-одатлар, анъаналар, расм-русумлар, маросим ва маъракалар тизими сақлаб қолинди; 3. Ўтмиш маданиятимизнинг ўлмас обидалари, буюк мута- факкирларимиз қаламига мансуб бебаҳо асарларнинг катта қисми, ваҳшийларча талон-торожларга қарамай, турли тадбирларни қўллаш орқали асраб-авайланди ва авлодларга етказилди; 4. Узоқ йиллар давомида махсус ўтказилган таъсир ва тазйиқ- ларга қарамай тил бирлиги ва тозалигини сақлашга эришилди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, турли хил миллат маънавиятига ёт бўлган ахлоқий кодекслар, турмуш тарзининг ўзгача услубларини сингдириш борасидаги узлуксиз тазйиқларга қарамай узбек халқи ўзининг бағрикенглиги, саховатпешалиги, меҳмондўстлиги, сабр- бардошлилиги сингари чин инсоний фазилатларини йўқотмади. Табиийки, юртимизнинг асл фарзандлари томонидан халқи-мизнинг миллий ўзига хослигини сақлаб қолиш, унинг маънавий пойдеворларига жиддий путур етказмаслик учун олиб борилган гоҳ ошкора, гоҳ хуфиёна курашда қуйидаги омиллар ҳал қилувчи аҳамият касб этди: Халқимиз тарихий-маданий илдизларининг теранлиги ва серто-

мирлиги, бой маънавий мероснинг мавжудлиги; Халқимизнинг асосан ўтроқ ҳаёт кечириб келганлиги, ўтроқ ҳаёт эса турғун мазмундаги урф-одатларни тақозо этиши, аҳолининг ижтимоий- маънавий мулжалларида шаҳар руҳи, маънавиятининг анъанавий устувор мавқе касб этиб кеганлиги; Халқимизнинг ўз миллий маданияти, тили, санъати, адабиётига муҳаббати, урф-одатлар, расм-русумлар, анъана ва маросимларга содиқлиги, халқ одатларига миллатнинг маънавий қиёфаси сифатида эъзозлаб ёндаша билганлиги; Ислом дини билан халқ анъанавий маданиятининг уйғунла-шуви, таъқибдаги дин билан мазлум бўлган халқнинг озодлик учун курашида эътиқодий бирлик ҳолати таркиб топганлиги ва мустаҳкам амал қилиб келганлиги; Узбек халқининг чидамлилиги, чексиз-чегарасиз сабр-бардоши, бағрикенглиги, ғанимларни беихтиёр қуролсизлантиришга қодир софдиллиги, самимияти, меҳрибонлиги, ёрдам ва ҳамкорликка ҳамиша шай қалби ва ҳоказо омиллар халқимизнинг маънавий, этник ҳамда ижтимоий-сиёсий воқелик сифатида сақлана бил ганлиги ва яшовчанлигига имкон берди.» Айни вақтда таъкидлаш жоизки, шу давр мобайнида халқимиз йўқотган қадриятлар сақлаб қолишга эришилган қадриятлардан бир неча ҳисса кўпроқдир. Айниқса, ўтган бир ярим асрлик мустамлака даври ва ундан олдинги 300 йиллик турғунлик ва тарқоқлик даври узбек халқи менталитетида жиддий асоратлар қолдирди. Халқимизга хос бўлган баҳамжиҳатлик, ҳамкорлик, жанговарлик, аҳдга вафодорлик, садоқат, ҳар ишда биринчи бўлишга кучли рағбат, сўз ва амал бирлиги сингари фазилатларимизга жиддий путур етказилди. Мамлакатимиз тарихидаги сўнгги 400 йил мобайнида халқни миллий бирлашишга даъват этиш борасида саъй-ҳаракатларнинг изчил олиб борилмаганлиги, фақат этник, сулолавий ва ҳудудий бирлашиш билан

каноат қилиш оғир оқибатларни юзага келтирди. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришуви ўтмишдан мерос бўлиб ўтган барча ҳолатларга янгича кўз билан қараш, ялпи тикланиш, умуммиллий маънавий ислоҳотларни бошлаш имкониятини беради. Истиқлол ҳаммамизга мамлакатни ялпи соғломлаштириш, миллий бир бутунликни таъминлаш, маънавий яхлитликни юзага келтириш масаласини кун тартибига қўяди. Бугунги кун мантиғи халқимиз феъл- атвори, менталитети ўзгаришларига жиддий эътибор қаратишга ундайди. Президент Ислом Каримов «Тафаккур» журнали ва «Фидокор» газетасига берган интервьюларида, шунингдек, «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати ташаббус гуруҳи билан учрашувда сўзлаган нутқида халқимиз маънавиятини тиклаш ва бойитиш, бунёдкорлик руҳи билан қуроллантириш концепциясини ўртага қўйди. Президентимиз миллат менталитетини ўзгартириш жараён-ларини тадрижий тарзда амалга оширишда амалий фаолиятларни асосан икки йўналишда ташкил этиш, яъни биринчиси азалий анъаналаримизга, бугунги миллий тараққиётимизга хизмат қилади-ган халқимизнинг урф- одатлари, тили, дини, руҳиятига, қисқача айтганда, дунёқараши ва тафаккурига асосланиш бўлса, иккинчи-си - умуминсоний ва замонавий ютуқларга таяниш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатиб берди. Маълумки, тафаккур тарзи, дунёқараш, руҳият омиллари феъл-атвор, характер тизимида ўзак жиҳатлар ҳисобланиб, барча ўзгаришларнинг ибтидосидир. Тафак кур тарзининг такомиллашувида эса маънавий- маърифий омиллар муҳим роль ўйнайди. Мамлакатимизда таълим ҳақидаги қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг қабул қилиниши, маънавият омилининг давлат сиёсатида устувор йўналишга айлантирилиши, бу борада амалга оширилган кенг кўламдаги фаолият миллат феъл-атвори, тафаккури ўзгаришларига жиддий туртки берди. Иккинчидан эса, жамиятимизнинг ривожланган давлатлар билан ҳамкорлик доира-ларининг, илмий-техникавий, маданий

уйғунлашув миқёсининг мунтазам кенгайиб бориши кишиларимиз дунёқараши, турмуш тарзида янгича ёндашувларни таркиб топтираётир. Бинобарин, ҳар қандай тараққиёт, цивилизациялар турли халқлар маънавияти, маданияти, эришган ютуқлари ва интилишларининг синтезидан туғилади. Бугунги узбек менталитети бозор муносабатлари ҳамда ҳозирги замон информацион интеллектуал технологияларининг устуворлиги даврида яна қандай муҳим хусусиятларга эга бўлиши зарур? Ўзгараётган замон ва янгиланаётган макон дунё халқлари феъл-атвори тизимида мия фаоллиги, саъй-ҳаракатларда тезкор-лик, топқирлик ва айни чоғда ҳар бир ишда режалилик, пухта тайёргарлик, фаҳм-фаросат, муаммоларни ҳамкорлик асосида ҳал этиш хусусиятларининг ривож топишини тақозо этмоқда. Шунингдек, шахе ва жамият, шахе ва давлат муносабатлари тизимида алоҳида субъектлар - инсонлар ролининг бениҳоя ошиб бориши кузатилмоқда. Бозор муносабатлари инсонни тартибли ҳаётга ундайди, фикрлаб иш тутишга, тадбиркорликка даъват этади. Бозор ҳамма нарсага онгли ёндашувни, оқиллик билан муносабатда бў-лишни талаб этади. Меъёрсиз бағрикенглик, ҳотамтойлик, сахо-ватпешалик, серчиқимлилик, ҳисобсиз сарф-харажат қилишга мойиллик сингари одатларимизни маълум даражада чеклайди. Ҳар нарсага ақл кўзи билан қараш аста- секин турмушнинг бош тамойилига айланиб боради. Бу эса юртбошимиз таъкидлаган экзистенциалистик, яъни ҳаётга бугунги талаблардан келиб чиқиб, ҳушёр ва оқилона ёндашувларни ёшларимиз феъл-атворларига сингдириш нечоғли долзарблигини янада равшан кўрсатади. Одатий ҳаёт тарзимизда биз ўзимизни доимий экзистенция ҳолатида, яъни яшашга масъул ва яшаётган шахе сифатида мунтазам ҳис этиб турмаймиз. Биз ўзимизни эмас, кўпроқ бошқаларни кузатишга, кузатаётганда ҳам онгли, тизимли эмас, бетартиб қайд этиб юришга мойилмиз. Экзистенциалистик ёндашув инсонни онгли, ҳушёр, сергак,

ўзини тирик, оқил мавжудот сифатида доимий англаш ва ҳис этиб туришга ундовчи кучдир. Бундай ёндашув инсонда ўзини ўзи доимий тарзда янгилаб бориш, ташқи шарт-шароитларга мослашувчанлик, ўзини ўзи муҳофаза эта билиш, мунтазам равишда такомиллашувга эҳтиёж сезиш хусусиятларини таркиб топтиради. Экзистенциалистик ёндашув кишини кон-формизмдан, яъни ҳамма нарсага кўниб кетаверишдан, ортиқча қаноатдан, бефарқлик ва лоқайдликларга берилишдан халос бўлишга, ўз сўзи, ўз нуқтаи назари, эътиқодида қатъий ва барқарор бўлишга даъват этади. Экзистенциализм ўз сўзи, иши ва тақдири учун масъуллик ҳиссини ҳам таркиб топтиради. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, мазкур ғоя улуғ аждодимиз Абу Мансур ал- Мотуридийнинг ҳар бир инсон у дунё ва бу дунёдаги тақдирини «ўзи яратади, инсон эркинлиги, ҳурлигини таъминловчи куч-ҳар бир ҳаётий вазиятда оқилона меъёр, муросавий мувозанатни таъминлай билиш тамойилларига риоя қила олишдан иборатдир» деган концепциясига айни мувофиқлигини ҳамда инсоннинг ҳар ишга қодирлиги ва масъуллиги ғоясининг мамлакатимиз тарихида маънавий пойдевори мавжудлигини кўрсатади. Умумийлашув жараёнларининг кенгайиши инсоннинг ҳаёт ва жамиятдаги ўрни масаласига ўзгача ёндашув заруратини кун тартибига чиқармоқда. Шахснинг жамиятдаги ўрни тобора қатъий-лашиб, унинг бевосита ўз имкониятлари орқали ёки муайян жамоа, гуруҳ воситасида ижтимоий ҳаётга кўрсатувчи таъсири ортиб бормоқда. Маълумки, айни даврдаги демократия тартиботлари Ғарб дунёсида туғилган ҳодисадир. Ҳозирги пайтда дунё халқлари ҳаётига сингдирилаетган демократия тамоииллари Ғарбий Европа халқларига мое бўлган турмуш тарзининг ифодасидир. Бутун дунёда юз бераётган глобаллашув, яъни, умумийлашув жараёнларининг муштарак қисми сифатида намоён бўлаётган ғарбона демократлашув шарқ халқлари ҳаётига муайян қийин-чиликлар орқали

томир отмоқда. Бу йўлда ҳар бир давлат ўзига хос мураккабликлар даврини ўтишига, баъзан эса кутилган нати-жаларнинг мутлақо тескари ҳолатларига рўпара бўлиб қолишига ҳам тўғри келмоқда. Агар демократиянинг асосий талабларидан бўлмиш инсон ҳақ-ҳуқуқларини тенг таъминлаш ва уни адолатли ҳимоялаш зарурати анъанавий буддавийлик динига сиғинувчи мамлакатларда, хусусан, Япония, Корея, Малайзия, Таиланд сингари давлатларда бир қадар силлиқ кечаётган бўлса, ислом қонунлари барқарор бўлган Шарқ мамлакатларида бу жараён жиддий катаклизмлар, сиёсий буҳронлар, оғир йўқотишлар ҳисобига амалга оширилмоқда. Ҳатто ғарбона демократия тартиботларини сингдиришга бўлган айрим уринишлар тамоман тескари оқибатларни туғдириб қўйганлиги ҳам яқин тарихимиздан маълумдир. Ғарб халқлари учун ҳар қандай муаммонинг ечимини ман-фаатлар ҳал этиши умумий қонуният ҳисобланади. Манфаатлар силсиласида иқтисодий манфаат айниқса устувор аҳамиятга эга. Инглиз менталйтетини яхши билган машҳур давлат арбоби У. Черчилль «Англия тақдирини унинг доимий дўстлари эмас, балки доимо ўзгариб турувчи манфаатлари белгилаб келган» деган эди. Ғарбдаги моддий, реал манфаатлар устуворлиги қадриятидан фарқ қилиб, Шарқ халқлари учун бош қадрият маънавий омиллар, айниқса, инсон шаъни, обрў-эътибори, нафсонияти, орияти, виждони ҳисобланиб келган. Маънавий талаблар эса ўз-ўзидан қадриятлар қаторини мутаносиблаштиришни, бирининг кетидан мантиқий равишда иккинчисини қўйишни тақозо этган. Хусусан, отага эҳтиром, она эъзози, ака ва ука ҳурмати, қавму қариндошлар тотувлиги, қўни- қўшнилар аҳиллиги қадриятлар сифатида муайян кетма-кетликда, қадрланиш даражасига кўра иерархик шаклда ҳаётдан ўрин олиб келган. Қадриятлар қаторидаги тартибларнинг бузилиши жамият ва давлат тартиботларининг сусайишига таъсир этган. Иерархия шарқ турмуш тарзининг маромини белгилаб турувчи мувозанат меъёри, энг асосий

тамал тошларидан ҳисобланган. Иерархик тизим ҳамма жараенларнинг ўз оқимида кечишига, пуртаналар юз бермаслигига кафолат вазифасини ўтаб келган. Шу боисдан ҳам Ўзбекистонда халқимиз маънавий яхлитлигини сақлаб қолиш, ўзликдан чекинмаслик, соф инсоний фазилатларга таяниб иш тутиш асосида истиқболга интилиш сиёсати изчил юритилмоқда. Бинобарин, демократиянинг асл моҳияти жамиятда адолат тамойилини қарор топтиришдан иборатэканлигини эътиборга олсак, мамлакатимизда мазкур жиҳат қуйидаги омилларда яққол кўринади: биринчидан, фуқароларнинг тинчлиги ва миллатлараро тотувлик тамойили умумжамият миқёсида ялпи қарор топган-лигида; иккинчидан, фуқароларнинг турли ижтимоий-сиёсий ва маданий- маърифий жамиятларга бирлашиш эркинлиги кафолатланганлиги ва реал амал қилаётганлигида; учинчидан, маънавият, маърифат ва одоб-ахлоқ тамойиллари орқали инсоннинг инсонлигини ўзига англатишдан иборат умумжамият ҳаракатининг изчил амалга оширилаётганлигида; тўртинчидан, бозор иқтисодиётининг шафқатсиз муҳитига инсонни кучли ижтимоий ҳимоя қилиш орқали баҳамжиҳат кириб бориш сиёсатига қаътий амал қилинаётганлигида яққол намоён бўлмоқда. Мазкур омилларнинг умумий ва пировард мажмуи эса мамлакатимизда адолат тамойилининг ўзига хос ва ўзига мое тантанасини ифода этади. Шундай қилиб, Шарқ халқлари учун Ғарбга хос бўлган ҳаммани бир хил қаричда ўлчовчи тотал, яъни ялпи тенглик формуласи эмас, балки инсонийлик талаблари тўлароқ бажарилувчи иерархик тенглик (пастдан юқорига, босқичма-босқич риоя қилинувчи муносабатлар тизими) формуласи кўпроқ мое келади. Иерархик тенглик формуласи Конфуций таъкидлаган инсоний қаноат, инсоф, диёнат, ҳурмат-эҳтиром, каттага ҳурмат, кичикка иззатдан иборат, англанган чекланишларни эътиборга олган ҳолда яшашни тақозо этади.

Мазкур талаб жамиятни фақат қонунлар кучи орқалигина эмас, балки маънавият ундови воситасида ҳам бошқаришга йўл очади. Маълумки, узбек халқи табиатан яхшига ҳавасли, ибратга мойил, каттага эҳтиромли, кичикка иззатли, эргашувчанлик майли кучли халқдир. Ана шу эргашувчанлик, ибратга мойиллик хислатларини миллат манфаатларига бура олиш, уларни ватан равнақи йўлига сафарбар этиш, бу фазилатларимизни нопок кимсалардан, шубҳали сиёсий оқимлардан муҳофаза этиш, ғанимларнинг ғаразли кирдикорларига қурбон бўлишдан асраш фавқулодда муҳим аҳамият касб этади. Омманинг онгини бойитиш, бошқариш ҳамда бу жараёнларни миллий манфаатлар ва умуминсоний тамойиллар мутаносиблиги негизида амалга ошириш мамлакатнинг умумий интеллектуал-эстетик, ижтимоий- иқтисодий тараққиётига, сиёсий ва ахлоқий барқарорлигига мустаҳкам замин яратади. Жамият тараққиёти жараёнларини халқимиз табиатига ўтмишдан салбий мерос сифатида ўтган иррационалистик кайфиятлардан, яъни воқеликни чуқур ҳис этмаслик, юз бераётган жараёнлар, ўзгаришларни, ташқи ва ички хавфларни англаб етмасдан ғафлатда яшайверишдан ишончли муҳофаза ҳам этади. Хуллас, маданий антропология инсоннинг табиий ва ижтимоий муҳитдаги ҳолатларини турли фанлар, хусусан, фалсафа, социология, психология, биология орқали, шунингдек, халқларнинг ижтимоий характери, менталитети воситасида ҳам атрофлича ўрганишга эришади.

Похожие

Маънавият ва миллий менталитет

Ижтимоий маданий фаолият эволюцияси

Миллий барқарорлик ва ижтимоий ўзгаришлар

Ворисийлик ва маънавият уйғунлиги

Миллий ва умуминсоний маънавият хамда уларнинг узаро муносабати