Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati - Основы культурологии - Рефераты

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati Reja: 1. Dualizm insoniyatning ilk diniy e’tiqodlaridan biri. 2. Yozma manbalar va arxeologik topilmalar 3. Dualizm yorqin namoyon bo‘lgan mavzulardan yana biri - Borlliq yaratilishida egizaklar roli haqidagi qadimiy tasavvurlardir 4. Xorazmda odamlar va it suyaklari birgalikda solingan ossuariylar topilgani totemga e’tiqod

Dualizm insoniyatning ilk diniy e’tiqodlaridan biri. Dualizm insonning eng ilk diniy e’tiqodlaridan, eramizdan oldingn IV - I asrlarda Xorazm qudratli va rivojlangan davlatga aylanadi, ilohlar dunyosi ham yaxshilar va yomonlarga bo‘linadi. Borliq yaratilishida egizaklar roli bo‘ri e’tiqodi, og‘zi pastga qaratib ko‘milgan ko‘zalar yo‘ldosh bola bilan tenglashtirilgan bir nechta egizak tuqqan ayolni "jannati" deyishgan, dualizm Avestoda eng mukammal shakl va mazmunga erishadi. "Tura" nomini olgan sak va massaget qabilalari, Zardushtiylik dualizmi yahudiy va nasroniy dinlarining shakllanishiga ham ta’sir o‘tkazgan. Tafakkurining ibtidoiy shakllanish pallasida barcha xalqlar dunyoni dualizm asosida anglash bosqichidan o‘tadi. Dualizm insonning eng ilk diniy e’tiqodlauidan bo‘lib, avvaliga, bir guruh insonlar o‘zga guruhga qarama-qarshi qo‘yilgan, keyin esa, yorug‘lik-qorong‘ilik, yaxshi va yomon hayvonlar, kun-tun, issiq-sovug‘, yoz-qish, hayot-o‘lim, och-to‘q, sog‘-kasal, umuman olganda, yaxshilik va yomonlik tushunchasi vujudga keladi. Shu kabi qarama-qarshiliklar dunyoni ikki yorti - bir butun qabilida anglashga turtki beradi. Undan keyingi davrlarda esa yaxshi va yomon kuchlar afsonaviy va ertaksimon siymolarga aylanib, xalq ongida hozirgacha saqlanib kelgan. Insoniyat etiqodi tarixida dualizm va monoteizm ikki ustuvor tamal toshi sifatida mujassamlashgan. Yaxshi va yovuz ilohlar va ular_ga tobe ruhlar orasidagi kurash barcha ibtidoiy - jamiyatlarga xos1 e’tiqodi deb xulosa chiqaradi. din tarixchilari. Gap bu yerda ularning bir-biridan g‘oyalarni o‘zlashtirgani ustida emas balki insoniyat ongining tarixiy-tipologik mos kelishi haqida ketmoqda ya’ni o‘lkamizda dualizm g‘oyalari yuzaga kelishi va ularning namoyon bo‘lish tarixini o‘zga xalqlar va dinlar amaliyotiqdan ham qiyosiy taqqoslash yordamida ko‘z oldimizga keltirishimiz mumkin. Masalan Rigveda diniy asarining X- mandalasidagi bir necha o‘n satrida koinot va borliq yaratilishi, xudolar panteoni va vaqtning davriy ravishda qaytarilishi haqida fikr-mulohazalar keltirilgan. Ularga binoan har yilning boshida koinot ibtidoiy tartibsizlik holatiga tushib, yaratuvchanlik jarayoni qaytarilarkan. Shu asosda Rigvedaning eng qadimgi

koinotbop mazmuni Yangi yil marosimiga bag‘ishlangan gimnlar to‘plamidan tarkib topib, oliy Indra ilohning yovuzlik devi bilan kurashib, tartib o‘rnatishi va olov ilohi Agniga bag‘ishlangan gimnlarda qish qorong‘iligidan so‘ng Quyosh nurlari qaytishi tarannum etiladi. Koinot, yil davriyligiga ko‘ra, tartibsiz holatga kelganida yaratuvchanlik jarayonining sodir bo‘lishi bilan ilohlar inson hayotidagi vazifalariga binoan sohlarga taqsimlanishi zid kelmaydi, deb hsoblaydi olimlar va turli xalqarning diniy e’tiqdlaridan misol keltirishadi. Odatda bu matnlarda yorug‘lik kuchlari yovuzlik- qrong‘ilik-tartibsizlik kuchlarini ifodalovchi dev-maxluqot ustidan g‘alaba qozonishi va natijada tartib o‘rnatuvchi kuchlar o‘rtaga chiqishi tarannum etilgan. Bu jarayonda uning ishtirokchilari sifatida turli ilohlar o‘z xususiyatlariga binoan tasniflanadi. Har bir iloh tabiat yoki ruhiy holatning homiysi hisoblanib, samo, havo muhiti va yer sohalariga tegishli bo‘ladi. YA’ni tabiatning muayyan hodisasi ilohiylashtmriladi. Dunyo yaratilishi va tartiboti haqidagi mazkur yondashuvlar o‘lkamizning ham moziy e’tiqodlarini tushunishga yordam beradi, albatta. Olimlarning tan olishicha, dunyoning barcha diniy e’tiqodlari uchun umumiy xususiyatlar asos bo‘lib, shulardan biri – neolit davrining ibtidoiy dunyoqarashlarida hosildorlik e’tiqodining zrkak zoti (samo, Quyosh, yomg‘ir) va ayol ibtidosi (Yer, Oy)ning dual, ya’ni ikki tomonlama asosidir. Avvaliga, ozuqani terish bilan asosan ayollar shug‘ullanganida, ayol ramzlari ustuvor bo‘lib, hosildorlik ilohalarining but- haykalchalari keng tarqalgan. Biroq yerga ishlov berish usullari (omoch ishlatish, quritish ishlari va irrigatsiya kanallari o‘tkazishning) paydo bo‘lishi bilan qishloq xo‘jaligi va hayvonlarni xonakilashtirish kabi xatarli ishlar erkaklar zimmasiga o‘tadi. Shu paytdan boshlab, erkaklarning yetakchi roli kuchayib, Quyosh va samoviy sayyoralar ilohlari hamda ularning ramziy belgilarm birlamchi o‘ringa chiqadi. Shu bilan birga, inson va jamoa hayotida diniy e’tiqodlar va marosimqlar roli oshib, ilohlarning yerdagi vakili – din peshvolarining odamlar orasidagi maqomi va obro‘si ortib boradi.

Yozma manbalar va arxeologik topilmalar asosida biz O‘zbekistonda qadimda yashagan sak va massaget qabilalarida ham ikki ibtido e’tiqodi mavjud bo‘lganini, ya’ni Quyosh va suv, yoki olov va suvga topinishni belgilashimiz mumkin. Strabonning aytishicha, massagetlar Quyoshni Xudo deb, unga otlarni qurbonlik keltirgan. Qator olimlarning fikricha Xorazmning qadimgi nomi Xvayrizem» •- «Quyoshli yer» yoki «Quyosh yeri», degani («xvar» -Kuyosh, «zem» - yer) bejiz emas. Eramizdan oldingi 328 yili Xorazm makedoniyaliklarga qarshi kurashayotgan Spitamenga panoh berib, sak va massaget askarlari bilan yordam beradi. Spitamen mag‘lubiyatga uchragach, sak-massagetlar qabilalari mintaqasining markazida O‘rta Osiyoda yagona mustaqil bo‘lib qolgan Xorazm kuch go‘playdi. Darhaqiqat, eramizdan oldingi IV - I asrlarda Xorazm qudratli va rivojlangan davlatga aylanadi. Bu davrda qadimdan mavjud Qo‘yqirilganqal’a, Kyunerli qal’a va Jonbosqal’a diqqatga sazovor. Bu davrda odamlar "maskan-qo‘ton" shaklidagi shahristonlarda yashashdan voz kechib, himoya vazifasini bajaruvchi umumiy tashqi devor bilan o‘ralgan mahallalar vujudga keladi. Jonbosqal’a shahristoni o‘rtasidan o‘tgan shoxko‘chaning ikki tomonida 150-200 uydan iborat ikkita mahalla joylashib, uylarning g‘ishtlarida qabila urug‘ini bildiruvchi muayyan tamg‘alar osilgani diqqatga sazovor, ya’ni bir qabilaga mansub ikkita urug‘ ayricha yashagan. Xuddi shunday, turli tamg‘ali g‘ishtlar, Samarqandda ham topilgan. Jamoaning bunday dual bo‘linishi, olimlarning fikricha, diniy e’tiqodlarda ham aksini topadi: ruhlar va keyinchalik, ilohlar dunyosi ham shu tarzda ikki guruhga, ya’ni yaxshilar va yomonlarga bo‘linadi. Masalan, mo‘g‘ul qabilalarining ibtidoiy tasavvurlariga ko‘ra, osmon ikkiga bo‘linib, ulardagi xudolar bir-biriga qarshi turgan: jami 99 tangrining g‘arbda joylashgan 55 nafari insonlarga yaxshilik keltirgan, shardagi 44 tasi esa turli yomonliklar manbai bo‘lgan. Kunduzgi g‘arbiy tangrilar oppoq va nurafshon bo‘lib, "oq osmonlar" deb atalgan. Sharqiylari esa qorong‘ilik,

zulmat, sovuqlik va o‘limni ifodalab, "qora osmonlar" deyilgan. Ularga atab tunda qora qo‘tl qurbonlik keltirilgan. Umuman olganda, dualizm ta’limotida rang muhim rol o‘ynaganiga Buxoro yonidagi Buxorxudotlarning yozgi qarorgohi Varaxshaning Qizil va Sharqiy zallaridagi tasvirlarda bir-biridan farq qiluvchi turli ranglar ishlatilgani misol bo‘la oladi. Fikrimizcha, ular turli marosimlar uchun ishlatilgan: Sharqiy zalda Hayot daraxtining tasviri bo‘lganligi tufayli, ko‘k va yashil ranglar ishlatilgan: yaxshilik va yovuzlik orasidagi kurash tasvirlangan Qizil zalda esa qizil, sariq va qora ranglar ustundir. Dualizm yorqin namoyon bo‘lgan mavzulardan yana biri - Borlliq yaratilishida egizaklar roli haqidagi qadimiy tasavvurlardir. Umuman, dunyoning ikki egizak aka-ukasi orasidagi kurash asnosida paydo bo‘dishi haqidagi rivoyatlar ko‘p ibtidoiy elatlarda mavjud bo‘lib, dunyoning narigi burchagida joylashgan Amerikadagi irokez qabilalari bilan zardushtiylikda bir xil asosda namoyon bo‘lishini B. Taylor aytib o‘tgan. Bu borada, Qashqadaryoning Yerqo‘rg‘on ibodatxonasida topilgan xum dastasida ikki qanotida ikkita jo‘jasi o‘tirgan qush haykalchasi egizaklar mavzuiga bog‘lanadi. Sayan-Oltoy turkiy qabilalarida ham dunyo yaratilishi haqida saqlanib kelayotgan eng qadimgi asotirlardan biriga binoan jahon okeanida suzuvchi ikkita egizak o‘rdak Yer va tog‘larni yaratadi. Ulardan biri Yuqori dunyo, ikkinchisi esa, Quyi dunyo hukmroni bo‘lib, Ak ene (Oq Ona) amriga binoan, olamni yaratadi. Zardushtiylikda xam Xudo va odamlar orasida vositachilikni Karshiptar degan suv qushi o‘tagan. Suvda suzuvchi qush tasviri o‘lkamizda ko‘plab ashyolarda o‘z aksini topgani aynan shu mavzuga bog‘liq bo‘lib, Surxondaryoda islom kelganidan keyinchalik ham, XII asrgacha saqlanib kelgani ayon. O‘lkamizda bir boshli va ikki tanali dev tasvirlari qadimdan ma’lum bo‘lib, namunasi Samarqand muzeyida saqlanuvchi bronza taglamasida aks etgan hamda yana bir misol - Termizshohlar saroyining ganchkori peshtoqidagi tasvir. Bu mavjudotlarning egizaklar mavzuiga ham aloqasi bo‘lishi mumkin: bosh-lari va tanalari o‘zaro birikib ketgan Siam egizaklarini eslash kifoya.

O‘lkamizda afsunkor Anqo qushining ham ikkita boshi bo‘lgan. Xorazmning Uygarak obidasida ikki boshli ot haykalchasi topilib, bu mavzu o‘zbeklar folklorida ikki boshli ot va ikki boshli qushlarda ham namoyon bo‘ladi. Bu siymo qadimiy mifologiyada, turkiy qabilalarning shajaraviy nishona-gerbi va tamg‘alarida muhrlanadi. Ona bo‘ri boqib, katta qilgan va Rimga asos solgan egizaklar Romul va Rem qo‘yidagi rivoyat Ohangarondan topilgan tilla buyumda tasvirlanishi, olimlarning fikricha, qadim o‘lkamizning Vizantiya bilan aloqalari asosida vujudga kelgan. Bo‘ri bilan bog‘liq mazkur mavzuning o‘lkamizdagi shuhratini olimlar turkiy qabilalarning totemi (afsonaviy ilk ajdod) bo‘ri bo‘lganligi bilan bog‘lashadi. Xitoyning qadimgi solnomalarida ham bo‘ri turkiy xalqlarning totemi bo‘lib, qabila undan kelib chiqqani bilan bog‘liq afsonalar keltirilgan. Shulardan birida qabila qirilganidan keyin yolg‘iz qolgan o‘n yashar bola bo‘rilar orasida o‘sgani va qadim turkiylar ana shu ona bo‘ridan tarqalgani rivoyat qilinadi. Bo‘ri uni topib olib, g‘orda go‘sht bilan boqib katta qiladi va undan o‘nta o‘g‘il ko‘radi. Ulardan har biri o‘ziga xos turkiy qabilaga asos solib, bittasining turida bo‘ri boshi tasvirlanadi. Qadim turkiy xoqonlar huzuriga kelgan elchilar esa, bo‘ri tugiga ta’zim qilganidan keyingina qabul qilingan ekan. 1928-1930 yillarda L. Potapov O‘zbekistonning turli mintaqqalarida etnografik material to‘plab, bo‘ri e’tiqodi bilan bog‘liq ma’lumotlarni keltiradi. Uning xulosasi bo‘yicha, o‘zbeklar orasida tadqiqot paytiga kelib ham islomdan oldingi diniy e’tiqod urf-odatlari va tasavvurlari saqlanib qolgan ekan. Aslida, bo‘riga e’tiqod ko‘p qadim xalqlarda ham mavjud bo‘lib, dualizmga xos qarama- qarshiliklar kurashi hamda yaxshilikni asrovchi kuch ekanligini ifodalagan. Rim asoschilari Romul va Remdan tashqari, rimliklarning umumiy ilohiy ajdodi Mars xam bo‘ri sifatida tasvirlangan. Gerodot yiliga bir marta bo‘riga aylanish qobiliyatiga ega bo‘lgan xalqni tavsiflaydi. Qadim germanlarda bo‘ri ilohlarga atalgan. Slavyan va Kavkaz xalqlarida ham bo‘ri bilan bog‘liq ko‘plab urf-odatlar bor. Shimoliy elatlar va Amerika hindulari ham unga e’tiqod qilgan. Ammo boshqa xalqlarga nisbatan bo‘riga e’tiqod turkiy xalqlarda va mo‘g‘ullarda kuchli bo‘lib, u odamlarni

kasallik va ofatlardan saqlovchi xomiy sifatida ko‘rilgan. Darhatsmsat, turkiy qabilalarda bo‘ri sexr-jodu timsoli bo‘lib, uning terisi yordamida turli kasalliklardan saqlanilgan. Qoni to‘kilsa, to‘kilgan joyning ustini qishda -qor bilan, yozda esa - tuproq bilan yopishgan, chunki u - "ilohiy kuchuk" bo‘lib, yomon havo chaqirishiga ishonishgan. L. Potapov yozib qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra, o‘zbeklarda bo‘ri chaqaloqni saqlab qolishi xislati bilan bog‘liq bo‘lgan, chunki bo‘ri ularning ajdodi hisoblangan. Tug‘ruq qiyin ko‘chganida, ayolning boshi ostiga bo‘ri payini qo‘yishgan. Xorazmliklar chaqaloqning birinchi ko‘ylagini “bo‘ri ko‘ylak" deyishgan. Chaqaloq yashab ketsin, deb bo‘ri jag‘ini ustidan o‘girib, ismini Bo‘riboy qo‘yishgan. Chaqaloq jasadini yomon kuchlar xujumidan asrashi uchun uni bo‘ri terisiga o‘rab ko‘mishgan. bola beshigi ustiga bo‘rining turli tana a’zolarini tumor sifatida osib qo‘yishgan va kiyimiga ham tikishgan. Erkaklar xam bo‘ri tishi va oshig‘ini tumor sifatida taqib yurishgan. Bo‘ri faqat insonlarning emas, balki dala, hosil, mol-mulk h omiysi sifatida e’zozlangan. Samarqandda hosilni asrash uchun bo‘rining bosh chanog‘ini dalada xodaga osishgan. Xorazmda odamlar va it suyaklari birgalikda solingan ossuariylar topilgani totemga e’tiqod bilan izohlanadi. Y. Rapoport totem siymolari va vaqt o‘tishi bilan samoviy va insonga o‘xshash ilohlarga aylanib, falsafiy qarashlar bilan boyiganligini to‘g‘ri ta’kidlaydi. Zardushtiylik kitobida o‘lganning oldiga Xuriliqo pari ikkita it bilan keladi, ularning vazifasi begunohlarning ruhini saqlab qolish uchun yovuz kuchlarga qarshi kurashishdan iborat. Itlar narigi dunyo qo‘riqchilari sifatida gavdalanadi va avval "dafn etuvchi" totem iti bo‘lgan. Yevropa va Falastinda ham (jasadni) itlar bilan ko‘mishgan. O‘rta Osiyoda narigi dunyo bilan bog‘liq bo‘ri yoki it siymosi an’anaviy bo‘lib, Yerqo‘rg‘on ibodatxonasida xam uning qolipi topilgan. Termiz yonidagi Bolaliktepada xonalarning biri ibodatxona bo‘lib, o‘rtasida otashgoh joylashgan va devorlari supa bilan o‘ralgan. Shimoliy supada 9 ta it jag‘lari topilgan. Tagisken qo‘rg‘onidan topilgan va eramizdan oldingi asrlarga mannsub bo‘lgan qilichning tilla qoplamasida bo‘rilar o‘ziga xos ravishda tasvirlangan. Dalvarzintepadan topilgan tilla kamar-orqa oyoqlarida turib, old panjasini tishlayotgan

uchli quloqli hayvon tasvirlangan. Nishonaning tepa chap qismidagi tumshug‘iga qaraganda, bo‘riga o‘xshaydi.Beruniy narda o‘yi ni toshlari billur dan kuchuk shaklida yasalganligi haqida guvohli k beradi. O‘lkamizda xuddi shunday narda toshla rining sopoldan yasalgani ham bo‘lgan. Ko‘hna Ur ganchda Najmiddin Kubro m aqbarasida darvi shlar kuchuk boqishgan. Avliyoning kuchugi uchishni bilganligi xaqidagi afsonani olim lar it- qush Senmurg‘ bilan bog‘laydilar . Umuman, xorazm liklarda suv iti - suvsarni o‘ldiri sh oldinlari man etilgan va uni ng m o‘ynasini faqat Xiva xonlari kiyi shi mum kin bo‘lgan. Hi nd e’tiqodlarida ham uni o‘ldirgan kishi jaxannamda qiynali shiga ishonilgan. Videvdat asarining XIII fargardi(bobi)da aytilishicha, It-tipratikonni o‘ldirgan kishi o‘z ruhini kelgusi to‘qqiz avlodda o‘ldiradi. Tipratikon tasvirlari Xorazm va Kushon Baqtriyasida ham uchrab Termiz, Xotinrabot va SHo‘rtepa obidalaridan tipratikon shaklida ishlangan idishlar dastalari topilgan. Olimlarning fikricha, tipratikon eramizdan olding II-I ming yillik- larda qadim Sharq mifologiyasida ilonga qarshi kurashuvchi siymo bo‘lgani dualizmga xos ikki ibtido tushunchasini izoxlaydi. Zardushtiylik talqiniga binoan, tipratikon don tashuvchi chumolilarning iniga siyib, ularni yo‘q qiladi. Avestoda aytilishicha, tipratikon kechasi minglab yomonlikning minglab kuchlarini o‘ldiradi, uning ignalari esa Quyosh- ning nurlari bilan taqqoslanagan. Yuqorida ko‘rganimizdek, dualizm nuqtai nazaridan it va bo‘ri timsoli qadimda o‘lkamizda foniy va boqiy, ya’ni olamning dual tashkil etilgan ikki pallasini bir-biri bilan bog‘lovchi vazifsini o‘tagan. Turkiy mifologiyada egizaklar haqidagi afsona mo‘l hosil va molga baraka beruvchi, bola tug‘ilishi va chaqaloqlarga homiy xisoblangan iloha Umay-ona bilan bog‘liq bo‘lgan. Rabatakda topilgan Kanishka yozuvi Umma deb atalgan yana ilohani bizga

tanishtirdi. Turkiy hoqonlik lashkarining g‘alabalaridan biri haqida shunday yozuv bor: "Samo, Umay, addas Vatan (yer-suv) bizga g‘alaba ato etdi". Umay, xuddi Tangri va Yer-suv kabi, qadim turkiylarda ilohiy majmuaning asosiy xudolaridan bo‘lgan. U hosildorlik ilohasi va homiysi hisoblangan. Shu bilan birga, u jang homiysi bo‘lgan. Bo‘ri yoki it katta qilgan egizaklar mavzui turli xalqlarning maqbaralarida og‘zi pastga qaratib ko‘milgan ko‘zalar bilan ham bog‘liq. Ularning ichida kul yoki qizil bo‘yoq bo‘lgani uchun olov e’tiqodi bilan bog‘lashadi. Shu odatni Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi ham turli joylarda aniqlashga muvaffaq bo‘lgan, masalan, eramizdan oldingi VII- V asrlarga mansub Tagisken madfanining yondirish xonasida og‘zi pastga qratilgan idish topilgan.O‘lkamizda bunday ko‘zalar maqbaralar, shaxristonlar va daryo bo‘ylarida topilgan. Amudaryo deltasining Qamishli I maskanida ham eramizdan oldingi II mingyillik boshiga va Tozabog‘yob madaniyatining Anqa 2 va Jonbos 33 maskanlarida eramizdan oldingi II mingyillik oxiriga mansub shunday topilmalar aniqlandi. Qal’aliqir 2 maskanida eramizdan oldingi IX asrga mansub ko‘zalar topilgan. Shunga asoslanib, bu qadim e’tiqod bilan bog‘liq odat, deb xulosa chiqarishadi. M. Itina o‘zga xalqlarning etnografik odatlaridan shunga o‘xshash: odatlar talqinini topib, qiyos usuli asosida o‘lkamizdagi e’tiqod odatini tiklashga xarakat qiladi. YA’ni egizaklar e’tiqodi! barcha xalqlarda deyarli bir xil odat shaklida mavjud bo‘lganligi tufayli ayrim qiyoslar o‘tkaziladi. Masalan, Afrika qabilalarida egizaklarni katta xumga solib, qalin o‘rmonlarda og‘zini pastga qaratib ko‘mishar ekan. Egizaklarning yomg‘ir chaqirish borasida g‘ayrioddiy qobiliyatga ega ekanligiga bo‘lgan ishonch tufayli,bemavrid yomg‘ir chaqirmasligi uchun ularni daryo bo‘yida yoki botqoq joylarda ko‘mishgan. Shuningdek, tug‘ilish paytida o‘lgan yoki onasi tug‘ishdan oldin o‘lgan chaqaloqlarni xam xumlarga solib, og‘zini pastga qaratib ko‘mishgan va ularni "xum farzandi", deb atashgan. Ibtidoiy insonlar egizaklar, chaqaloqlar, kasal va nogironlar ichida yomon rux borligiga ishonishgan va ularni aloxida marosimlar bilan dafn etishgan. Namozgartepa maskanida xam

endi tug‘ilib, olamdan ko‘z yumgan chaqaloqni katta xumda og‘zini pastga qaratib ko‘milgani aniqlangan. Bolaning ruxi tashqariga chiqmasligi uchun kichik xumlarni og‘zini pastga qaratib ko‘mish odati tumor vazifasini o‘tagan va, umuman, bu odat Olov va Quyosh e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan, deb taxmin qilishadi. Xorazmliklar tabib-folbinlarning arvoh yordamchilarini "lashkar" deb atagan, Samarqandda esa, "jamiki insu-jinsni lashkar deyishgan". Pari homiyligiga erishgan odam haqida "lashkar soyasi tegdi", deyishgan. Dunyoning turli mintaqalarida, jumladan bizda ham, pari siymosidagi ruhlar bilan insonning jinsiy aloqasiga bo‘lgan ishonch, egizaklarga nisbatan alohida e’tiqod shakllanishita olib kelgani diqqatga sazovor. Ayrim tadqiqotchilar bu e’tiqodni chaqaloqlar tug‘ilishida ota bilan birga onaning homiy parisi "ishtirok etgan" va keyinchalik, egizaklar e’tiqodi turli yirik dinlarning mifologik asosini tashkil etgan, deb taxmin qiladi. Zardushtiylikda bir-biriga qarama-qarshi ilohlardan Ahura Mazda va Angro Manyu egizak hisoblangan. O‘lkamizga islom kelganida, bu e’tiqod Muhammad payg‘ambarning nevaralari Hasan va Husan siymolarida aks etadi va o‘g‘il egizaklarga hozirgacha shu nom qo‘yiladi. Islomda qiz egizaklar payg‘ambarning qizi Fotimaning "Zuhra -Yaraqlovchi" laqabi juftlashtirilib, Fotima-Zuhra yuzaga kelgan, " ya’ni eng qadimgi dinii e’tiqodlarimiz zamonlar o‘tishi bilan yangi vujudga kelayotgan diniy tizimlarga singib o‘tadi. Shu tariqa, Baktriya, So‘g‘d, Choch va Xorazm aholisining dualizmga yo‘g‘rilgan diniy e’tiqodlari bir-biriga ta’sir o‘tkazib, ularning barchasi uchun birlashtiruvchi kuch sifatidagi olov e’tiqodi asosida o‘lkamizda zardushtiylik vujudga kelgani taajjublanarli hol emas. Darhaqiqat, dualizm Avestoda eng mukammal shakl va mazmunga erishadi, yaxshilik va yovuzlik o‘rtasidagi kurash kun va tun , yoruglik va qorong‘ulik karshiligida namoyon bo‘lib, zardushtiylik dinining asosini tashkil etadi. Zardusht shunday degan: "Avvaliga bir juft egizak, ikki ruh (paydo) bo‘lib, har birining o‘z faoliyat turi bo‘lgan. Bu -

fikr, so‘z va ishda namoyon bo‘luvchi yaxshilik va yomonlikdir. Ikkisidan birini tanla. Yaxshi bo‘lgin, yomon bo‘lma".Zardusht e’tiqodiga binoan, dunyoda yaxshi va yomon rux kurashadi. Zardushtiylarning oliy iloxi Axura Mazda ikkala ibtido emas, faqat yorug‘lik ustida xukmron. Chorva ko‘pligi va tinchlikni yaxshi niyatli insonlar yordamida Mazda va uning yordamchilari, jumladan, osoyishta chorva xayoti xomiysi Aramati iloxa ta’minlashi lozim. Olimlar, bu faoliyat Xorazmda eramizdan oldingi VII-VI asrlarda "Tura" nomini olgan sak va massaget sabilalari orasida sodir bo‘lgan, deb xisoblaydi. Keyinchalik, bu dualizm Turon va Eron orasidagi kurashga o‘tadi.

Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. - M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

Похожие

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati

Qadimiy diniy e’tiqodlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari

O‘zbek modelining o‘ziga xos jihatlari ta’lim-tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash va sport