Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni - Основы культурологии - Рефераты

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni Reja: 1. Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni 2. Gopatshox - Borliq yaratilishi hamda o‘simlik va chorvaning mo‘l- ko‘lchilik totemi, 3. Inson-xayvon timsollari turli e’tiqod tushunchalarini 4. Ofiolatriya (Qadimgi yunoncha ofis - ilon va atreia-sig‘inish)- ilongasig‘inish e’tiqodi

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni Shim ol iy Amerika qabil al ari da har bir urug‘ o‘ z nomi ni aj dodi deb bi lgan muayyan hayvon, o‘ si ml ik yoki narsa nomi dan oli b, bir urug‘ ichi da o‘zaro t urm ush quri sh man et il gan. Mazkur odat "ototem" deb noml angani asosida yevropali k oli ml ar ur ug‘ ni ng o‘z ajdodlar iga binoan bo‘ li ni sh ti zi mi ni il m-fanga “t ot em izm" at am asi bi lan kiri tadi . Bir urug‘ ichi dagi qondosh- qari ndoshl ar , o‘ zi da odam va ur ug‘ totemi muayyan hayvon yoki o‘sim li kning xosiyat lari ni mujassam lasht ir gan bir ajdoddan keli b chi qqaniga ishoni shgan. YA’ ni ul ar o‘zlar ini yari m i nson- yarim hayvon yoki yari minson- yari mo‘ si ml ik deb hisoblaganl ar . Bunday tasavvur larga binoan, har bir ur ug‘ o‘ z t ot em ini ng nomi ni ol gan va unga si g‘ ingan. Hozir gi davr oli mlari ni ng fi kri cha, ani mi zm eng biri nchi diniy e’t iqod bo‘ lm agan, chunki ibtidoi y i nson bu qadar abst rakt ol ash qobi li yati ga ega bo‘ lmagan. Ko‘pchil ikni ng fikr icha, ilk "e’t iqod totemi zm bo‘ lgan, chunki inson shu orqal i o‘ zi ni ng atr ofborl iq bi lan bog‘ li ql igi va al oqador ligini angl agan. Bunga mi sol yomon ruhlardan saqlash va yaxshi ruxlarni ng hi moyasi ga eri shishuchun bolalarga ur ug‘ ni ng Tot em ismi beril gan. Bizning fikrimizcha, ikkala e’tiqod birgalikda rivojlanib, keyingi, yuqoriroq pog‘ona tafakkuriga yo‘l ochgan. Animizm ko‘proq, ibtidoiy insonlar to‘p-to‘p yashaydigan davrga mansu bo‘lsa, totemizm urug‘lar paydo bo‘lib, ularning o‘zgalardan va begonalardan o‘zini farqlaydi. Shu asosda, "o‘zimizniki" va "begona " degan tushuncha shakllanib boradi. Avvaliga, qadimgi odamlar o‘zining totem xayvoni yoki o‘simlikni ovqatga ishlatishgan. Ammo insonning xayvonga va aksincha, xayvonning insonga aylanishiga ishonch paydo bo‘lgach, totemni iste’mol etish man etiladi va "tabu" man etilgan narsa tushunchasi yuzaga keladi. Tabu uy daxlsizligi va o‘zga narsalarning ximoya ostida ekanligini bildirgan. Tabuni buzish muqarrar o‘lim jazosiga keltirgan. Shu tariqa, ibtidoiy qoida-tartibot vujudga kela

boshlab, pirovardida, bunday xolat insoniyatni ilk davlatchilik tamoyillariga olib kelgan, desak xam bo‘ladi. Zamonlar o‘tishi bilan totem tushunchasidan muayyan soxa iloxlariga diniy e’tiqod kelib chiqadi. Masalan, qadimgi Misrda farovonlik iloxi xo‘kiz siymosida tasvirlangan, ov iloxi - lochin siymosida, osmon iloxasi - sigir yoki shoxli ayol siymosida, suv iloxi -- timsox yoki timsox boshli odam sifatida gavdalangan. Hozirgacha Qadimgi Misrning o‘sha paytlarda muqaddas sanalgan mushuk, shoqol va qirg‘iy mumiyalari saqlanib qolgan. Qadimgi Hindistonda xam shunday e’tiqodlar saqlanib, sigirga tegmaslik tabusi - shulardan biri xisoblanadi. Shuningdek, Xonumon - ilox-maymunga atalgan ibodatxonalar va butlar xam mavjud bo‘lgan. Yevropada «Ayiqq e’tiqodi» muomalada bo‘lgan, deyishadi, chunki g‘orlarda ko‘plab ayiq suyaklari topilgan. Ammo bu tabiiy xolat bo‘lishi mumkin va afsona qanday yaratilishini ko‘rsatadi, xolos. O‘lkamizda geometrik ramzlar bilan bir qatorda, xayvonlar, qushlar va boshqa mavjudotlarning tasvirlari muxim o‘rin egallab, ibtidoiy davrda ularning ajdod sifatidagi totem moxiyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Keyinchalik, bu ramzlar xosildorlik e’tiqodi, kosmik iloxlar majmuasining sexrli ramzlariga aylanadi. Toshkent viloyatining G‘azalkent shaxri yonidagi 1800 ta petroglifda kamonchilar, tog‘ echkilari, tuyalar, ot, it, yirtqich xayvonlar, ilon, solyar ramzlar aks etgan. O‘zbekistonda ilk bor shu yerda ikki g‘ildirakli arobalarga ot qo‘shilgan tasvirlarni ko‘rishimiz mumkin. Xorazmning eramizdan oldingi III asr va eramizning I asrlariga doir sopol xaykalchalarida ot, tuya, qo‘y, ajdarxo, qadimgi idishlarning dastalarida esa, sher tasvirlari bor. Eramizdan oldingi III asrga mansub idish bo‘lagida yo‘lbars va jayron tasvirlangan. Bularning xammasi, o‘lkamizda totemizm rivojlanganidan dalolat beradi.Mazkur jarayonni barcha xalqlar boshidan kechirib, Y. Rapoportning ta’rifiga ko‘ra, massagetlar totemizmiga ikkita tasavvur xos bo‘lgan: 1) bola tug‘ilishi ayol badaniga totem kirishi bilan tushuntiriladi; 2) o‘lim esa, totem xayvonga aylanish, ya’ni asliga qaytish, deb xisoblanadi. Extimol, shuning uchun ham, Xorazmning qadim hukmronlarini qabila totemi xisoblangan buqa -terisiga o‘rab ko‘mishgan. tTotem deganda, qabila-urug‘ning ajdod asoskori

nazarda tutilib, shu bilan birga, totem dunyoning yaratilishi, iloxiy amrva panoxning vakili xam bo‘lgani, ko‘pinchalik unutiladi. Biz totem hayvonlarning shu xususiyatlarini taxlil etishga xarakat qilamiz. Gopatshox - Borliq yaratilishi hamda o‘simlik va chorvaning mo‘l- ko‘lchilik totemi, Drvaspa — Anaxita va Izida ilohalarining "ajdodi", Avestoning eng qadimti qismlari Eronda emas, Xorazm va So‘g‘d territoriyasida vujudga kelgan, So‘g‘d mintaqasi "no-Eron", ya’ni "Turon", Amudaryo ilohining nomi - Inson-xayvon timsollari turli e’tiqod tushunchalarini o‘zida birlashtirib, qurama totem sifatida turli xalqlarda mavjud bo‘lgan. Bu tasavvur dunyo yaratilishida xilma-xil kuchlar ishtirok etganini ta’kidlashga yo‘naltirilib, oliy iloxlar maqomi tomon qo‘yilgan yana bir qadam bo‘lgan. Shunday ikkitomon-lama totemlardan biri - Gopatshoh — odam-buqa bo‘lib, Borliq yaratilishining totemizm bilan bog‘liqligiga yorqin misol -zardushtiylik e’tiqodi bo‘yicha, xorazmliklarning totemi - buqa bo‘lganida namoyondir. Turkiy sulolalarni yaratgan ilk ajdod O‘g‘uzxon siymosi xam buqa bilan bog‘lanadi. Avestoda ilk odam muqaddas buqa bilan bog‘liq Gavumard (Kayumars) — tanasining yarmigacha odam - yarmigacha buqa siymosi mavjud bo‘lib, o‘lganida yerga tushgan urug‘idan odamzodning ilk ajdodlari bo‘lmish bir erkak va bir ayol unib chiqqan ekan. Mazkur totem tasviri eramizdan oldingi mingyilliklardayoq o‘lkamizda sobit ramzga aylanib, Xorazmning Shovot tumanidagi eramizdan oldingi V asrga oid shaxristondan uning xaykalchasi topilgan. Samarqandning Talli-Barzu maskanidan topilgan katta idish sinig‘idagi buqa tanali va soqolli boshli inson tasvirini esa, K. Trever Gopatshoh - shoh- cho‘pon, deb nomlaydi va bu atama fanga kiradi. Dunyoning yaratilishi bilan bog‘liq mazkur totem e’tiqodi o‘lkamizda keng tarqalib, siymosi turli joylarda aks etgan. Masalan, O‘zbekiston tarix muzeyida saqlanuvchi eramizdan oldingi U-1U asrlarga mansub bo‘lgan tosh muhrda Gopatshoxning tasviri mavjud. Avesto barcha borliq ibtidosi sifatida ilk buqani va uning egizagi Gayomart - ilk odamni ataydi. Zardushtiylik gimnlarida mazkur ilk buqa va odam borliq

negizida joylashib, Axriman yomonligi natijasida o‘lganidan keyin, buqa badanidan 55 tur don, 12 tur shifobaxsh o‘simliklar o‘sib chiqib, o‘z nasl urug‘idan esa, buqa va sigir paydo bo‘lib, ulardan 272 tur foydali xayvonlar dunyoga keladp. Gayomart badanidan esa turli temirlar vujudga kelib, nasl urug‘idan ilk erkak va ayol yuzaga keladi. Gayomart iloxiy pog‘ona balandligidan ilk odam va nixoyat, ilk podshox darajasiga o‘tadi va odamlar yashashi uchun dastlabki shaxarlarni bunyod etadi. Turkiy qabilalar folklorida o‘rta asrlarda bu siymo "Buxa-noin" va "Buqa-xon" nomlari bilan saqlanib kelgan. K. Trever shu taxlil asosida o‘zining quyidagi eng muxim xulosasiga keladi: Avestoning eng qadimgi qismlari Eronda emas, So‘g‘d territoriyasida vujudga kelgan. Maxalliy axoli chorva kasalining oldini olish va to‘xtatish Shamunnabi avliyoga e’tiqod bilan bog‘liq bo‘lgan turli -marosimlar o‘tkazgan va uni olimlar Bibliyadagi Samson bilan tenglashtirishadi. Amudaryoning chap qirg‘og‘ida Shish payg‘ambar (nasroniylarda Sif) maqbarasi bo‘lib, ro‘parasidagi o‘ng qirg‘oqdagi Kofirqal’a xam uning xaqidagi rivoyatlar bilan bog‘lanagan. Mazkur obidalarning barchasi, - deya xulosa qiladi S.Tolstov ~ Gavumard (Kayumars) bilan bog‘liq bo‘lib, uning xamroxi esa, Avestoda nomlangan muqaddas Daytiya (Amudaryo) daryosining qirg‘og‘ida yashagan. Shu bilan birga, Borliq yaratilishining totem ramzlari boshqa mavjudotlar bilan xam bog‘liq bo‘lgan. Bunga misol Xorazmning eramizdan oldingi asrlarga mansub sopol suvdonlari va ritonlaridagi ot tanali, burgut boshli, qanotli grifon tasvirlari. Shulardan biri, Qo‘yqirilgan qal’asidan topilgan IV asrga mansub suvdondagi tasvirlar dunyo yaratilishi xaqidagi eng qadimgi totemistik diniy tasavvurlarni ifodalaydi. Y un on m ua r r i xl a r i ni ng m a’ l um ot l ar i g a ko‘ r a, ax am on i y s ho xl ar t i l l a ni B ak t r i y a v a H i n di st on da n ol ga ni ga a so sl an i b , L . Al ba um , gr i f o n v a bo sh qa t as vi r l ar t i l l a b uy um l ar bi l an E r o ng a k i r i b b or g an v a u yer da o‘ z l a sh t i r i l g an , d eb x ul os a q i l ad i . B aq t r i y a t i l l as i P er s ep ol da sa ql an ga ni

t uf ay l i , gr i f o nl ar ni n g u ye r d ag i t as vi r i Ba qt r i ya ni za bt e t i sh v a t i l l an i qo‘ r i q l a sh m av zu i n i na m o yi sh e t g an . X or a zm ni ng er am i z da n ol di ngi I V as r i ga m an su b Qa l ’ a l i qi r i b od at xo na si da n x am gr i f on xa yk al ch as i t o pi l g an b o‘ l i b , ke yi nc ha l i k, gr i f o n i j ob i y x ay vo n t u si ni ol i b. o da m l ar ga yor da m be r g an i af so na l a r d an Bu dd a d i ni ga si ng i b o ‘ t a di . M as al an , T er m i z Fa yo zt ep as i d ag i B ud da i b od at xo na si da n t o pi l g an l av xd ag i gr i f on t a sv i r i 1- 1 11 a sr l a r g a m a ns ub . O‘lkamizda turli xayvonlar va inson tanasi qismlarini o‘zida birlashtirgan fantastik xayvonlarning tasvirlari qadimda ko‘p uchraydi. Umuman olganda, qanotli xayvonlar qadimda Sharq, Vizantiya, Rus, Sharqiy va G‘arbiy Yevropani qamrab olgan. Yunonlarda grifon ikki xil qiyofada tasvirlangan. Biri -Baktriyadan kelgan qanotli, burgut burunli, ammo tanasi sherga o‘xshash maxluqot bo‘lib, oltinni qo‘riqlaydi. Homiy iloxi -Apollon. Ikkinchi siymosi Misrdan kelib, "Zevs xudosining uchli burunli sukut saqlovchi itlari" deyiladi.: O‘lkamizda xam qadimda ikki tur grifon keng tarqalgan: sher-grifon (qanotli sher) va burgut-grifon (qush boshli qanotli hayvon): ya’ni xayvon - yer ramzi bo‘lib, qush - samoni ifodalagan va, ayni paytda, ikkalovi xam o‘z turining xukmroni sifatida Quyosh ramzi bo‘lgan. Shular qatorida burgut boshli va sher tanali grifon qadim Sharqda aloxida o‘rin tutib kelganligi eramizdan oldingi III mingyillikdan yaxshi ma’lum. O‘lkamizda esa, Baqtriya Sopollitepasidan topilgan muxrlarda tasvirlangan grifonlar eramizdan oldingi II mingyillik o‘rtasiga mansubligi bilan chuqur taxlilga yo‘l ochadi. " YA’ni o‘lkamiz grifonlarining Sharqda keng tarqalgan siymodan farq qilishi mahalliy san’at va e’tiqodlariga tayanganidan dalolat beradi. Eramizdan oldingi III asrga mansub kumush laganda burgut boshli va yo‘lbars tanali grifon tasvirlanganiga asoslanib, G. Pugachenkova Sharqda shergrifon mahalliy sharoitda Amudaryobo‘yi yirtqichi – yo‘lbarsga almashtirilganiga e’tibor qaratadi. Hakim at-Termiziy- maqbarasi yonida topilgan grifon tasvirlangan relyef ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi: grifon boshi jahldor buldogga o‘xshash pt shaklida ifodalangan.

Alqissa, eramizdan oldingi 1U-SH asrlarda Baqtriya van grifon siymosi ko‘chmanchi sak va skif qabilalari Semirechye va Oltoyga tarqagan hamda shu asosda Janubiy Sibirr va Qozog‘istonda "hayvonlar uslubi" rivojlangan, deb hisoblaydi olima. Shulardan bir namuna sifatida Turkiy xoqonlik davriga oid Semirechensk qurbongohlaridagi tasvirlarni eslatib o‘tish mumkin. Nisada topilgan grifonlar esa Arshakiylar sulolasining ramzi va ayni paytda, yomonlikdan saqlovchi e’tiqod tumori sifatida ko‘rilishi mumkin. Erondagi zardushtiylik davriga xos Senmurv esa, Baqtriya-Toharistonning grifonlari ta’siri ostida rivojlangan bo‘lishi ehtimol. Dunyoning turli muxitlarini o‘zida mujassamlashtirgan grifonlar bilan kurashuvchi shox saxnalari yaxshilik va yomonlik orasidagi kurashda dualizm g‘oyalarini ifodalab, dunyoning yaratilish va yangilanish jarayonlarini ramziy ma’noda bildiradi. Shu bilan birga, turli davrlarda turli xalqlarda grifon ba’zan - yomonlik, ba’zan esa - yaxshilik xomiysi bo‘lgan. Grifonlar muxrlar va jomlarda tasvirlanganidan G. Pugachenkova grifon yomon kuchlar va sexr-joduga qarshi tumor sifatida xam qo‘llangan, deb xisoblaydi. Odamlarni ko‘tarib uchayotgan ximoyachi qush mavjudotlar tasviridan tashqari, odam-sher, odam-yo‘lbars, odam-bo‘ri va shunga o‘xshash shakllardagi Sfinks nomli siymo bo‘lib, qadimgi Misrda va o‘rta asrlarda Yevropa xamda musulmon dunyosida yuzaga chikadi. Misr sfinksi - sher tanali, erkak boshli maxluqot bo‘lib, yunon sfinksi ayol boshli va ko‘krakli, qanotli mavjudotdir. Qadim O‘rta Osiyo afsonalari va e’tiqodlarida ularning ikkala turi xam mavjud bo‘lgan. Masalan, Xolchayon saroyidagi devoriy tasvirlarda sher tanali sfinks tasviri mavjud. XP-X1P asrlarda Samarqand va Farg‘ona mintaqalarida ayol- sfinks timsoli tarqaladi. Umuman olganda, ayol-xayvon xuddi ayol-qush singari afsungar siymodir. Sfinksning kichik chinni xaykalchalari marxum bilan qabrga xam qo‘yilib, Qadimgi Misrda ular qo‘riqchi va yomon kuchlardak saqlovchi vazifasini o‘tagani ulardagi yozuvdanoq ma’lum bo‘ladi: "Y, Apriy (Misr fir’avni), men sening makoningni qo‘riqlamoqdaman, men sening darvozangni yopaman, men tashqaridan xuruj qiluvchini quvaman, men dushmanlarni xanjarlar bilan xalok etaman,

maqbarang ostonasida yomonlikni tuban etaman, men sening dushmanlaringni (o‘z) makonida parokanda etaman va abadul-abad o‘sha yerdan chiqmasliklari uchun tambalab tashlayman". Shunmng uchun xam, qadimgi misrliklar sfinksni bel-xit, ya’ni "posbon" deb atagan. Qoxira muzeyida saqlanuvchi tilla bilaguzukdagi bir juft sfinks xam tumor sifatida qo‘riqlovchi vazifasini o‘tagani ayon. Misrdan sfinks Yunonga "ko‘chib o‘tadi" va O‘rta Osiyoga qayerdan kelgani aniq emas. Biroq eramizdan oldingi U1-U asrlarda Misr madaniyati Baqtriya va So‘g‘d bilan aloqada bo‘lganligi tasdiqlangan dalildir. O‘lkamizda xam sfinksga o‘xshash fantastik mavjudotlar qo‘riqlovchi va yomon kuchlardan asrovchi vazifalariga molik bo‘lganligi azaldan ma’lum bo‘lib, Avestoda tilga olingan qush shamoyilidagi Ishtar iloxa ana shulardan biridir. Shunday totem ximoyachilaridan biri Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sfinksning sopol xaykalchasi va Amudaryo xazinasi buyumlari orasidagi tilla nishonadagi sfinks tasviridir. Shular qatorida dunyo yaratilishi va uni qo‘riqlash toteml sifatidagi Ajdarho va ilon tasvirlari o‘lkamizda keng tarqalib ayrim timsollari qurama moxiyatga egadir. Masalan, Buxoro risolalaridan biri bo‘lmish "Ixtiyoroti badiiy" nomli asarning (1541 yil) miniatyurasidan Ajdarxo siymosi o‘lkamizda qadim zamonlarda qanotsiz, o‘rta asrlarda - qanotli va kech o‘rta asrlarda - to‘rt panjali ilon tanali xayvon shaklida ifodalangani ayonlashadi. Mazkur "ko‘p qismli" maxluqotlar turli muxitlar ramzlarini ifodalagan: qanoti – samoni katta ochilgan xaybatli daxani - olovni, ilon badani esa - yer osti va suvni. Shuningdek, Qadimgi Turon afsonalarida Ajdar - Ajidaxak sezilarli o‘rin egallab, "Shoxnoma"da Rustamning ajdodi xisob-lanadi. Rustam esa, onasi Rudobaning shajarasiga ko‘ra, Zaxxokning avlodi sifatida butparast bo‘lib, zardushtiylikka qarshi chiqadi. Bu borada, "Shoxnoma"da Rustam avvaliga, ajdarxo- ilon tomonida bo‘lishi, keyinchalik esa, unga qarshi kurashuvchi qaxramon sifa-tida kuylanishi divdatga sazovor.

Ofiolatriya (Qadimgi yunoncha ofis - ilon va 1atreia-sig‘inish)-ilonga sig‘inish e’tiqodi ibtidoiy va qadimgi elatlarga xos bo‘lib, qadimgi dunyo dinlarida ilon dunyoning yaratilishi jarayonida yorug‘lik va yaxshilik ramzi bo‘lib, xtonik - narigi, yer osti dunyosining ramzi sifatida turli iloxlar ttishi xisoblangan. Bu borada Dalvarzintepada tasvirlangan iloha yonidagi koxinaning qo‘lidagi ilon shaklidagi bilaguzuk xtonik element sifatida ramziy ma’no kasb etadi. Toshkent tarix muzeyidagi ossuariyda marhumni qo‘lidan ushlab iloxlar xukmiga yetaklab ketayotgan iloxa tasviri xam uning xtonik moxiyatiga ishora etadi. Ilonning qo‘rg‘oshindan ishlangan tanasi Yerqo‘rg‘ondan gopilib, So‘g‘d shahristonlaridan biridagi devoriy rasmda iloxa ustida turibdi, bosh kiyimida cho‘tir ilon o‘rnashgan, esa, qo‘riqchisi - qanotli bo‘ri tasvirlangan.Umuman ilon ham, ajdarho singari, suv ilohasining hamroxi bo‘lib, uning eng muhim vazifasi yer hosildorligini ta’minlash bo‘lgan. Ilon hosildorlik ramzi sifatida erkakka xos yaratuvchanlik mohiyati bilan bog‘liq bo‘lib, qadimda O‘rta Yer dengizidan to Uzoq Sharqqacha turli xalqlarda hosildorlik bilan bog‘liq bo‘lganiga Zevs ilon qiyofasida ma’budalar oldiga kirishi va Aleksandr Makedonskiyni onasi ilondan tuqqani haqidagi afsonalarni eslash kifoya. Misdan yasalgan ilon buti esa, XX asrgacha Xitoyda imperator kanalining homiysi hisoblangan. Shosh vohasiga tegishli Qovunchi madaniyatiga mansub jomda ham ingichka ilon tasviri topilgani ehtimol, olov e’tiqodi bilan ham bog‘liq bo‘lgan bo‘lishi mumkin, chunki ayrim otashgohlar taglamasining ikki tomonida ilon tasviri bor. Bunga qiyosiy misol - Buxoro vohasining Qizilqirida IV-V asrlarga mansub shunday taglama topilgan. Orolbo‘yi Yettiosor madaniyatiga xos sopol buyumlarda ham ilonlarning yopishtirilgan tasvirlari ko‘plab uchrashi xionitqlarning hukmronlik davriga mos kelib, Sirdaryobo‘yi qabilalari So‘g‘d va Xorazm vohalariga singib o‘tadi va Baktriya hqamda Farg‘onaga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. "Naxshab madaniyatida Yettiosor madaniyati ta’siri ustuvor tursa,

Kesh, Samarqand va Buxoro moddiy madaniyatida Qovunchi madaniyatining ta’siri ko‘proq seziladi". Aleksandr Makedonskiy bosqinidan keyin o‘lkamizda ellinizm ta’sirida suv e’tiqodida tritonlar — odam-ilon totemining ramziy tasviri paydo bo‘lib, bunga Panjikent devor rasmlari misol bo‘la oladi. Shahar homiysi bo‘lgan suv ilohasi tritonlar qurshovida tasvirlanib, taxmin bo‘yicha, ular daryo ramzi bo‘lgan.Shu tariqa, qadimiy e’tiqodiy ramzlar asrlar va dinlar uzra o‘zining sirlm mohiyatini saqlab keladi va ulkan xalq ommalarining ulkan masofalarda siljishi jarayonida o‘z izini qoldiradi. O‘rta Osiyo territoriyasida qabilalar shimoldan janubi-g‘arbga siljigani sayin maxalliy qadimgi e’tiqodlar kelgindi diniy tasavvurlar bilan qorishib, bir qator totem hayvonlar va ular bilan bog‘liq iloha-ma’budlar o‘zining ayrim xususiyatlarini yo‘qotadi va ayni paytda, o‘zga belgi-ramzlarni kasb etib boradi. Eng muximiq Yaqin Sharq totem ramzlarining maxalliy timsollar bilan quramasi eramizdan oldingi I ming-yillik boshida sodir bo‘lib, xali ellinizm kirib kelmagan edi. YA’ni mazkur e’tiqod va tasvirlar o‘zimizning maxalliy zaminda vujudga kelgani tan olingan.

Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. - M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

Похожие

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati

Qadimiy diniy e’tiqodlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi