Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati - Основы культурологии - Рефераты

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati Reja: 1. Hayot va o‘lim orasidagi farq, diniy e’tiqodlar tarixi animizm 2. G‘arb olimlarining fikricha, animizm nazariyasi ikkiga bo‘linadi. 3. Xalq orasidagi mavjud shunga o‘xshash urf-odatlar qadimgi diniy e’tiqodlar

Hayot va o‘lim orasidagi farq, diniy e’tiqodlar tarixi animizm — "ruhlarga ishonch"dan kelib chiqadi, "barsman" majnuntol shoxlaridan tarkib topgan, nafas- ruh, ikkita ruh-jon, o‘tganlar ruhlariga atama "uy", ruhning qush siymosida tasavvur etilganligi, ajdodlar ruhlari -fravashilar, Quyoshga intiluvchi ruh, ossuariydagi tasvirlar, fravashilar tiriklar uyiga keladi, ajdodlarni xotirlash marosimi, Navro‘z — "Umid kuni", bayramlar dunyoviy va diniy bo‘ladi, olamdan o‘tgan usta-pirlar, urf irimi, ajina-devlarga ishonch, o‘lim ajinasi Nasuni xaydash, «ijobiy» va salbiy devlar, Zaxxok, jin-farishta ajina-dev atamalarining o‘giruvchanligi, animizm e’titsodi qadimiy boshlang‘ich falsafaga zamin yaratadi va rivojlangan jahon dinlari matnida ham o‘z o‘rniga ega. Dualizm ko‘rinishlaridan biri bo‘lgan hayot va o‘lim orasidagi farq ibtidoiy insonni juda qiziqtirib va, ayni paytda, qo‘rqitib kelgan va shu boisdan inson uni anglashga va tushida ko‘rgan narsalarni talqin etishga uringan. Hayotdan ko‘z yumganidan keyin mutlaqo yo‘q bo‘lib ketishini istamagan inson olamdan o‘tganidan keyin ham uning ruhi narigi dunyoda tirik qolishiga ishonch e’tiqodini yaratgan. Unga binoan, har bir insonda uning tanasini vaqtincha yoki abadiy tark etuvchi, ammo bog‘liqlik rishtasini saqlovchi ruh bor bo‘lib, bir kunmas-bir kun aynan shu ruh uni tiriltirishi kutilgan. Turli qadimiy xalqlarda qut-barakasi o‘zi bilan ketib qolmasin, deb marhumni uyning o‘zida ko‘mishgan. Rimliklarda bu odatni Vergiliy quyidagicha ta’riflagan: o‘lganlarning ruhi uyning homiy ilohlariga aylanishi yoki ular bilan qo‘shilishi tufayli pir yoshiga yetib, olamdan o‘tgan marhum tashqariga chiqarilmagan. XIX asrda ibtidoiy afsonalar va diniy e’tiqodlarni tahlil etgan mashhur ingliz olimi 3. Taylor insonning mazkur ishonchini o‘rganib, birinchi bo‘lib ilmga «ibtidoiy animizm» (lotincha «anima» -qalb va «animus» - ruh) tushunchasini kiritadi. Uning ta’biricha, animizm - ruhiy mavjudotlarga ishonch bo‘lib, birlamchi diniy e’tiqodni bildirgan olim din kelib chiqishining animistik nazariyasini dalillar bilan asoslab, animizmning o‘zga ibtidoiy e’tiqodlar - fetishizm va totemizm bilan uzviy aloqasini ko‘rsatib beradi.

G‘arb olimlarining fikricha, animizm nazariyasi ikkiga bo‘linadi. Birinchisi - tirik mavjudotlar ruxga ega va u egasining vafotidan so‘ng xam yo‘qolib ketmaydi. Ikkinchisi - tabiat-koinot ruxlari va qudratli xudolar mavjudotlarni boshqaradi. Umuman olganda, bu ruxlarning inson xayot-mamotini boshqarishiga bo‘lgan ishonchdan ularga xush yoqish, xadya-qurbonlik keltirib, o‘zlariga nisbatan moyillik va ko‘makka erishish niyati paydo bo‘lganligi tabiiydir. Bunday yondashuv natijasida E. Taylor to‘g‘ri xulosa chiqaradi: "... natijada, animizm xukmron iloxlar va ularga tobe ruxlar, inson ruxi va kelajak xayotga ishonch-e’tiqodlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Vaqt o‘tishi bilan, bu e’tiqodlar, o‘z mohiyatiga ko‘ra, inson hayotida chinakam topinishga aylanadi". Ayrim olimlarning fikricha, diniy e’tiqodlar tarixi animizm -"ruhlarga ishonch"dan kelib chiqadi va u din nimaligini tushuntirish borasida eng lo‘nda ta’rifdir. Masalan, XVIII asr G‘arb olimlaridan Dj. Todd fikriga binoan, "Eng qadimgi tarixiy ma’lumotlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: barcha diniy e’tiqodlar avvaliga marxumlar e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lib, dafn marosimlarida namoyon bo‘lgan". G. Spenser esa, eng qadimgi diniy e’tiqod rux va kelgusi xayotga ishonch va marxumlarga sajda qilishda namoyon bo‘lgan, deb xisoblagan: ibodatxonalar maqbaralardan qad ko‘targan, qurbonliklar "marhumlarga taom tortish"dan, namozu duolar - o‘tganlarga murojaat etishdan, turli diniy marosimlar esa, dafn marosimlaridan rivojlangan. Bir so‘z bilan aytganda animizm eng qadimgi diniy e’tiqodlardan biri bo‘lib, ruhlar mavjudligiga ishonch. tabiatda bor jamiki narsalar (Osmon va Yer, Quyosh va Oy, yomg‘ir, momaqaldiroq, shamol, tog‘, daryo, o‘rmon, xayvon, o‘simlik, tosh, daraxt va xokazolar)da ong va faoliyat yuritish qobiliyata borligi xamda ularda g‘ayritabiiy qudrat borligiga ishonchni bildirgan. Shu asosda, ularga qurbonlik keltirish, sig‘inish va marosimlar o‘tkazish lozim, deb

hisoblashgan. Hattoki, turli metallarning urilganda tovush chiqarishini, unda yashovchi ruhning ovozi, deb hisoblashgan. Tunisda sarchashma bo‘yida dumaloq toshlardan konus terilgan bo‘lib, ichida suyak bo‘laklari va turli ashyolar topilgan. Arxeologning taxminicha, bu - sarchashma ruxiga xadya. Ruxlarning boshqa tana yoki ashyolarga o‘tish qobiliyatiga ishonch Osiyoda keng tarqalib, ravvinlar falsafasiga binoan, 2100 ta o‘simlikning osmonda o‘z ximoyachi-qo‘riqchisi mavjud bo‘lgan. O‘simliklarda xam rux borligiga bo‘lgan ishonch Janubi-Sharqiy Osiyoda buddizm ta’siri ostida yo‘qolib ketgan. Buddizm risoqlalarida aytilishicha, qadimiy odamlar daraxtlarning joni bor, deb ularni kesishmagan, aslida esa, ulardan foydalanish mumkin.O‘rta Osiyoda xam daraxtlar va shoxlariga aloxida munosabat bo‘lgani ma’lum. Bu borada, olimlardan A. Pisarchikning turli manbalar va og‘zaki xabarlardan olgan ma’lumotlarini uning tadqiqotlaridan izoh etamiz. Qadimdan ayrim daraxtlar xalqimiz tasavvurida xosiyatli - yengil, o‘zgalari esa, bexosiyat - og‘ir sanalgan. Biri odamlarga yaxshilik, ikkinchisi esa -- yomonlik keltirgan, chunki tagida yomon yoki yaxshi arvox-jinlar o‘ziga in qurgan. Alalxusus, archa xipchinlari e’tiqod marosimlarida ishlatilgani ma’lum. Bu qarashlar animizmga taqalib, arvoxlar bilan bog‘liqligi ayon va shuning uchun ma’lum bir daraxtlar muqaddas deb atalgan. Hatto odamlar totem-daraxtdan tarqagani va o‘lganlarning ruxi ularda yashagani tan olinib, unga ozor berganni yomonlik kutishi muqarrar bo‘lgan. Mozorda o‘suvchi daraxt va butalarni sindirish yoki yoqish jazolanishga loyiq gunox xisoblangan. Samarqandda ularni faqat diniy e’tiod uylarini qurishga ishlatish mumkin deb, xonadonga faqat muqaddas ashyo sifatida ship tagiga osilgan. Laylak in qurgan daraxt muqaddas sanalgan, chunki u qurbaqa va ilonlarni yo‘q qilgan; bu esa zardushtiylikda savob sanalgan. Qora qarg‘alar in qurgan daraxt bexosiyat deyilgan. Buxoroda ikki daraxt-ustun orasidan o‘tish yordamida dushmanlarning yomon niyatini qaytarish mumkinligiga ishonishgan.

O‘lkamizning Sopollitepasida eramizdan oldin qabrga tol shoxchalari to‘shalgan, zardushtiylik marosimlaridagi "barsman" esa, majnuntol shoxlaridan tarkib topgan. Gerodot ma’lumotlariga ko‘ra, o‘lkamizda tol xipchinlarida fol ochishgan va aynan ular diniy marosimlarda ishlatilgan.115: 203 Buxoroda tolning xavoni tozalash fazilatiga ishonishgan va tagida choyxonalar qurishgan. Samarqand, So‘x, Surxondaryo va Buxoroda tol tagida uxlash shifobaxsh va savob xisoblangan. Ayni paytda, ayrim joylarda daraxt soyasida uxlash noxush sanalgan, chunki ruxlar soya bilan uyg‘unlashgan. So‘xda toldan ship yasashgan va ketmon dastasini xam, qo‘li yengil bo‘lsin", deb toldan tayyorlashgan, Surxondaryoda esa, birinchi baxorgi xaydash uchun omochni. Boysunda undan beshik yasab, chaqaloqni yomon ruxlardan ximoya etish niyatida baxorda kurtak otayotgan shoxchalarini osib qo‘yishgani ma’lum. Toldan yasalgan tobut esa marxumning gunoxlarini yengillashtirib, jannatga tushishiga ko‘mak berishiga ishonishgan. Samarqandda xam marxum, shu taria, yengil ko‘chishiga ishonib, tobutkashlarning xassasini xam toldan yasashgan. .Qabr ustiga tuproq tortilgach,xassani ikkiga sindirishgan: bir bo‘lagini – bosh ustiga, ikkinchisini oyoq tomonga qo‘yishgan. Ular kurtak otsa marxum~yengil ko‘chgan, deb ishonishgan. So‘xda tolning devu parilardan ximoya kilishiga ishonib, dala ishlari paytida bolalarning o‘zini tol tagida qoldirishgan. Shu bilan birga, so‘xliklar tolni uy xovlisining chegarasida yoki tashqarida ekib, uyga yaqinroq joyda esa mevali daraxtlar ekishgan va qo‘shni qirg‘izlar daraxtlarni pala-partish ekishganiga xayron bo‘lishgan. Ko‘p umr ko‘rgan daraxtlar, jumladan, tol shoxlari ga lattachal ar taqi shgan, "arvoxlar ni ng ruxi shod bo‘l si n", deb. Tagi ga esa, ekkanning ruxiga atab pi lt a yoqi shgan. Pil ta bug‘doy boshoql ar i va l at taga o‘rali b, kunjut yoki zi g‘ir m oyiga botir il gan. So‘xda bu ikki yog‘ t uri "ins- ji ns, aji nalarni xaydovchi va balo qayt ar uvchi" deb xisoblangan va ul ar ning urug‘l ari ni tumor si fati da taqi shgan. Motam mar osim lari dagi taom lar xam zig‘ir yor da tayyorl angan. Amm o qari daraxt qur iy boshlab, unda kavak xosil bo‘l sa,

xuddi vayrona xar obal ar singari "devu aj inal ar makoni ", deb xi sobl angan. Sur xondaryoda shoxlari chiri gan t ol ni mozor da xam oli b t ashl ash mum ki n bo‘ lgan, amm o oldiniga qurbonli k kel tir ib, t ilovat qil ish lozi m bo‘l gan. Samar qand va Zaraf shonda chaqal oqni ng bir inchi ol ingan sochini t ol tagi ga ko‘mi shgan. Keli n-kuyov bir inchi m art a birgal ikda xo‘plagan pi yola suvi ni yoshl ar bolajon bo‘l si n, deb tolga sepishgan. Samar qand tabi bl ari tol shoxl ar i yordam ida kasall ar ga suyuqli k pur kagan. Xorazm va Samar qandda devu aji nalarni qochiri sh uchun fol bi nl ar barglar i shil ingan yett it a t ol xi pchi nl ari ni ishl at gan. Zar af shon vodiysi da qurg‘ oqchil ik payt i m ul la tol daraxt iga t um or osi b, t epadan Xudo ham tumor ga suv yubor adi, deb tagi dan suv sepib tur gan . Baxor payti tol ekish savob, shoxlarini sindirish esa - gunox sanalgan. Faqat Navro‘z ".-bayramida ishlatiladigan shoxlarni sindirish mumkin bo‘lgan. .Yahudiylar ham 7 kunlik xosil terimi bayramining bir kunida mexrob atrofida tol shoxlari bilan aylanib, so‘ngra ularning bargini urib tushirishgan. Hikoyatlarga ko‘ra, bir oila boquvchisi olamdan o‘tganida qarindoshlaridan biri xovlisining etagiga uy kurish uchun yer talashibdi. Shunda beva o‘sha joyga tol nixollarini ekibdi. Ularni yerdan olib tashlagan odamning pushti qurishiga ishonch kuchli bo‘lgani uchun xaligi qarindosh niyatidan qaytibdi. X a l q o r a s i d a g i m a v j u d s h u n g a o ‘ x s h a s h u r f - o d a t l a r q a d i m g i d i n i y e ’ t i q o d l a r n i n g q ol di ql ar i bo‘ l i b, o‘ t m i s h t a r i xd an da l o l a t b er i sh i va d i n i n i ya xs hi r o q t u sh un i s hg a om i l b o‘ l i s hi m um ki n. I b t i do i y e’ t i qo dd a o‘ l i m da n k ey i n xa yo t d av om e t i sh i i ns on l a r va t ur l i as hy ol ar ni ng xa m r ux i b or l i g i y or d am i d a u qt i r i l g an bo‘ l s a, y uq or i po g‘ on a m on ot ei st i k di nl ar d a, al al xu su s, i sl om da ax l o qi y m e zo n va nar i g i du ny od a j a zo m u qar r ar l i gi ki r i t i l ad i . " Na f a s va r u x" so ‘ z l a r i yor da m i da an i m i z m m ox i y at i n i i f od al as a bo‘ l a di . Q ad i m gi l a r t as av vu r i da na f a s, r u x, so ya bi r - bi r i g a t ur d os h t u sh un ch a b o‘ l i b, an i m i z m n eg i z i n i t a sh ki l e t g an . I ns on l a r t o x oz i r ga ch a r ux na f a s or q al i k i r i sh i va ba da nn i t ar k e t i sh i g a i s ho ni sh ad i . I ns on

ak si r g an i d a e sa , bo sh i d ag i t es hi kl ar da n r ux l a r ch i q i b k et i s hi m u m k i nl i g i g a bo ‘ l g an i s ho nc hd an so g‘ l i q t i l a sh od at i n i ol i m l ar e sk i l i k sa r i t i , d eb xi so bl ay di . Ki nn a so l i sh p ay t i da t ab i bl ar ni ng "c hi q- c hi q" d eb , yo m o n r ux l ar ni x ay da sh i bu ng a yor qi n m i so l . M ar xu m l ar ni ng t as vi r l ar i , bosh chanoqlari va xaykal-xoqqonlari rux- jonning vaqtincha maskani bo‘lib, muayyan kunlarda "ruxlashtirilishi"ga ishonishgan. Shuningdek, massaget-sak qabilalarida ikkita ruh-jon xaqida tasavvur bo‘lgan: biri darxol tanni tark etgan, ikkinchisi esa, qandaydir muddat o‘lgan bilan bog‘liq bo‘lgan. Qoraqalpoqlar tasavvurida insonda ikkita jon bo‘lib, biri o‘limdan keyin osmonga parvoz etadi, ikkinchisi esa, muayyan muddat tana oldida qolib, keyinchalik tiriklar bilan aloqa bog‘laydi. E’tiqodning ibtidoiy davri bilan bog‘liq bu tushunchalar O‘rta Osiyo xalqlarida uzoq muddatgacha saqlanib kelgan. Bunga misol - xorazmliklarda jon va rux aloxida ko‘rilgan. Rux, inson o‘lgach, tiriklar dunyosi bilan aloqalarini uzmaydi, aksincha, muayyan kunlari o‘z uyini ziyorat qiladi va hayvon, jumladan it siymosida kelishi mumkin, deb ishonishgan. Qadimgi insonlarning dafn maskanlari ularning ruxiy-diniy xayotidan dalolat beradi. Qadimgi megalit madfanlar, mexroblar, istexkomlar xaqida ko‘plab afsonalar mavjud. Megalitik madfanlar iblis yoki baxaybat devlar tomonidan yaratilgan, chaqmoq toshli boltalar esa, chaqmoq urganidan vujudga kelgan, degan ishonch mavjud bo‘lgan. (Megalit - (yunoncha megas -katta va litos - tosh) e. o. SH-P mingyilliklarda katta tosh xarsanglaridan, asosan, e’tiqod maqsadida terilgan qurilmalar. Mengir - aloxida turuvchi tosh ustun. Dolmen - bir nechta toshdan yasalgan xontaxtaga o‘xshash qurilma. Kromlex - gir aylanasiga qo‘yilgan toshlar). Shuningdek, ajdodlar e’tiqodi doirasida, o‘tganlar ruhqlariga atama "uy" qurishgan: Xorazmda sag‘analar shakli turar uylarning shaklini qaytarib, old qismida kichik to‘rtburchak darchalar qildirilgan. Shu bilan birga, mozorlar oldida bir nechta g‘ishtdan otamning uyi deb atalgan "uychalar" yasashgan. Ular avliyolar mozori yonida ko‘plab uchragan, chunki ziyoratga kelganlar, o‘limidan so‘ng ruhi shu yerda qo‘nim topishiga

ishonishgan. Buxoro sag‘analarida esa, ruh tashqariga chiqib-kirib yurishi uchun teshik qoldirilgan. Bu odat dunyoning turli xalqlarida ma’lum bo‘lib, Xorazmda ossuariylarning teshiklari uning rivojidan dalolat beradi. Qadim Xorazmning Govurqal’a maskani yonida qadimgi mozor ochilib, IU-USH asrlarga oid ossuariylardagi teshiklar, zardushtiylik aqidasiga binoan, yorug‘lik tushishi uchun qoldirilgan. O‘lkamizda o‘tganning ruxi xafa bo‘lmasin, deb marxumni extirom bilan dabdabali dafn marosimlari o‘tkazib, kuzatishgan, dafn me’morchiligi qad ko‘targan. Qadim marosimlar xozirgi kungacha turli xalqlarning urf-odatlarida yetib kelgani diqqatga sazovor. Bunga misol sifatida o‘lkamizda o‘tganlarning ruxini yodlash uchun yaqinlarni yig‘ish, yo‘qlash odatlarini eslash kifoya. Zardushtiylar yilning oxirgi o‘n kuni davomida qarindoshlarining ruxi oziq-ovqat va kiyim olish uchun kelishiga ishonib, turli marosimlarni o‘tkazgan. Pravoslav nasroniylari qabr tepasida ruxni yodlab, ichimlik ichadi, turli xalqlarda qabr tepasiga rux uchun taomlar qo‘yiladi. Arablar egasining qabri ustida, narigi dunyoda minib yurishi uchun uning tuyasini qurbon qilishgan. Aynan shu maqsadda Yevropada qirol o‘lganida uning xizmatkorlari va oti bilan itini xam o‘ldirishgan . Rux g‘oyasi ibtidoiy diniy tasavvurlardan jaxon dinlariga ko‘chib, zamonaviy inson ongida xam mavjud. "Ruhlar madad bersin" iborasi bunga misol. Arvoxlar deganda, xalqimiz bobo-ajdodlarni tushunishgan va xozirgi kunlarda xam ularning ruxlari uyga keladi deb, eshik-oynalarni ochishadi, taom tayyorlashadi, adashib qolma-sin, deb chiroqlar yoqishadi: ruxlar esa, unutilmaganini ko‘rib, "eshik ortidan jilmayib mo‘ralashgan". Ruxlar kelganida, xidiga to‘yishi uchun albatta bo‘g‘irsoq pishirib, "is chiqarishgan". Yangi uyga ko‘chishganida xam, is chiqarish uchun, avvalo, yangi o‘choqda bo‘g‘irsoq pishirishgan. Shundan keyingina, xovli to‘yiga atab osh damlashgan. Qadimda maqbaralarga don va suv uchun idishlar qo‘yilishi ruhning qush siymosida tasavvur etilganligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ossuariy qopqog‘idagi qanot yoygan qush tasviri ruhning samoga uchishini ifodalaydi,

devorlaridagi o‘yma naqshlar va shakllar xamda odam boshi xaykalchalarini esa, olimlar marxumning ruxi va xomiy farishtasini ifodalovchi fravashi, deb xisoblaydilar. Avestoga ko‘ra, ona qornida bolaning vujudga kelishi iloxa Anaxita bilan bog‘liq fravashilar yordamida sodir bo‘lib, aynan ular suvlar aylanishi, o‘simliklar o‘sishini yuzaga keltiradi. Insonning o‘limidan keyingi xayotida fravashilarning axamiyati haqida zardushtiylik matnlaridan "Katta Bundaxishn" da shunday deyilgan: "Qiyomat Kuni odamlar o‘lganida, ularning tanalari yerga qo‘shiladi, jon (hayot kuchi) ~ shamolga, siymosi -- quyoshga, ruxi esa - Xudo xuzuridagi fravashilarga o‘tadi". XIX asrda xam osetinlarning xotirlash marosimi zardushtiylik taomiliga o‘xshash bo‘lib, marhum tasviri uning kiyim- lariga o‘ralib, unga sajda qilish uchun maxsus "o‘lganlar kechasi" yoki "o‘tirish kechasi" deb nomlangan marosim saqlanio qolgan. XX asrda Xorazmda xam ajdodlarni xotirlashning o‘xshash marosimi bo‘lib, "arvoxi", deb nomlangan, "Muayyan kechalari arvoxlar uchun maxsus taomlar tayyorlanib, xonalar tozalanadi va ochiq darvoza oldida xovlida maxsus olovlar yoqib, odamlar arvoxlar kelishini kutib o‘tiradi".37' Xitoy solnomalarida ajdodlar xoki saqlanadishan oltin xumga maxsus kunlari tantana- vor ravishda sajda etilgani haqida ma’lumotlar bor. Darhaqiqat, bayramlar dunyoviy va diniy bo‘ladi. Dunyoviylari - bu dunyo xursandchiligi, diniylari - boqiy dunyo taqvosi uchun o‘tkaziladi. Umuman, o‘lkamiz e’tiqodlarida ajdodlar tiriklarga madad berishi haqidagi ishonch chuqur ma’naviy ildizlarga ega bo‘lib,xalqimizning ichki dunyosini tavsiflaydi. O‘lkamizda xunarqlarning madadkor ruxlari vujudga kelib, keyinchalik, shu xunar xomiysi - avliyoga aylangan. Olamdan o‘tgan usta-pirlar xam ajdod sifatida ko‘rilib, ularga qurbonliklar keltirilgan va biron ishni boshlashdan oldin ulardan madad so‘ralgan. Xorazm zargarlari o‘z do‘koniga kirib kelganida va undan chiqib ketishidan oldin, ustalari sha’niga duo o‘qigan.

Ipakchilar bir oy davom etuvchi yangi matoni ishlash jarayonidan oldin va ish nixoyasiga yetgach, ustalari sha’niga ziyofat uyushtirishgan. O‘lkamizda o‘tgan ustalar xotirasiga atab, xunarmand shogirdlarning uylarida navbatma-navbat taom tortilgan. Turli soxa xunarmandlari yangi ustaxona ochishdan oldin bo‘g‘irsoq qovurgan, uylari va ustaxonasida jumaga o‘tar kechasi xamma yog‘ni tozalab, o‘tgan ustalarning ruxlari kelishiga atab kechasiga chiroq yoqib qoldirishgan. Ajdodlar va usta-ustozlar ruxiga sig‘inish o‘zaro chambarchas bog‘langan.: Qashqadaryoning Yerqo‘rg‘on ibodatxonasi atrofidagi kulollar maxallasi VI asrgacha mavjud bo‘lib, keyinchalik, eftalit davlati qulashi oqibatida vayron etilgan. Ko‘pchilik uylarda xunar xomiysiga bag‘ishlangan ikkita yoki bitta eshikli aloxida xona bo‘lib, loydan bejirim buyum yasab, uni tandirda yaxshi kuydirish va omadli sotish uchun kulolchilik xunari xomiylariga toat-ibodat etilib, qurbonlik keltirilgan. Maxalla uylarining bir xonasida yerda diametri 30 sm bo‘lgan chuqurcha kuydirilmagan idish va xum siniqlari bilan to‘ldirilgan. Bu - kulol o‘chog‘iga navbatdagi xom ashyoni solishdan oldin, natija yaxshi bo‘lishi uchun olov iloxiga urbonlik keltirilgan tortiq bo‘lgan. Hozir ham tandirda non yopishdan oldin "xamir uchidan patir", deb bir bo‘lagini itga tashlashadi. Shuningdek, kulollar maxallasida IV-VI asrlarga mansub bo‘lgan kichkina sopol obi nonlar topilgan. Extimol, novvoylar tumor sifatida ishlatgan yoki baraka kelsin, deb uyda saqlashgan. Xotirlash marosimlarida qurbonlik sifatida ishlatilgan bo‘lishi xam mumkin. Yana bir xonasida esa, suv uchun ko‘zalar chiqarilgan bo‘lsa kerak, chunki yeriga suv ma’budasiga atab yopiq ko‘za o‘rnashtirilgan . Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, animizm izdoshlari ruh inson hayotini ham girikligida, xam narigi dunyoda boshqarishiga ishonishgan. Bundan esa ruxlarga xush yoqish, g‘azabini keltirmaslik xissiyotlari paydo bo‘lib, pirovardida, ularga sajda qilishga o‘tilgan. Shu asnoda, inson qo‘rquv asosida bo‘lsa ham, yaxshi va yomonni farqlab, o‘zini nojo‘ya qadamdan tiyadi va ma’lum bir axloqiy me’yorlar vujudga keladi. Ta’bir joiz bo‘lsa, shu tariqa, qadimiy boshlang‘ich falsafa va axlohida zamin yaratiladi.

Qadimgilarning ruxlarga nisbatan xurmati tarixni ajdodlar solnomasi sifatida tushunishi va nasl-nasabini e’zozlashida xam namoyon bo‘ladi. Rigvedada xudojo‘y odamlar o‘z tanasida qayta tirilishi uqtiriladi; braxmanizm va buddizmda xam o‘z tanasida jannat yoki jaxannamda qayta tirilishi aytiladi; yaxudiy va nasroniylarda xam qayta tirilish xaqida gapiriladi, ya’ni ibtidoiy animizm e’tiqodi rivojlangan jahon dinlari matnida ham o‘z o‘rniga ega.

Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. -M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

Похожие

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni

Qadimiy diniy e’tiqodlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi