Мактабгача тарбия муассасасида нутқини ривожлантиришга доир ишлар тизими - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача тарбия муассасасида нутқини ривожлантиришга доир ишлар тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179.5 KB

Мактабгача тарбия муассасасида нутқини ривожлантиришга доир ишлар тизими Режа: 1. Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш қонуниятлари. 2. «Болажон» таянч дастурида болалар нутқини ривожлантиришнинг илмий асоси.

Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш қонуниятлари. Маълумки, боланинг нутқи тил қонуниятларига тўғри амал қилиш, катталар нутқини идрок этиш ва ўзининг ижодий фаоллиги натижасида ривожланади. Шундай қилиб, тил ва нутқ мактабгача катта ёшдаги боланинг психологик ривожланиши ҳамда даставвал хотираси, фикрлаши, идрок этиши, ҳиссиёти ва эҳтиросини таъминлайдиган иккита муҳим воситадир. Биринчи қонуният: Она тилидаги нутқни идрок этиш қобилияти бола нутқ органлари мускулларининг машқ қилдирилишига боғлиқ (шунинг учун ҳам сўз, ибора ва гапларни талаффуз этишни такомиллаштириш учун нутқ органларини машқ қилдиришга етарли даражада эътибор бермоқ муҳимдир). Иккинчи қонуният: Нутқ маъносини тушуниш бола томонидан нутқнинг лекцик ва грамматик қонуниятларининг ўзлаштирилишига боғлиқ. Учинчи қонуният: Нутқ ифодалилигини ўзлаштириш болада фонетика, лекцика ва грамматиканинг ифода воситаларини тушунишга бўлган мойилликка боғлиқ (мактабгача катта ёшдаги болаларни нутқ ифодалилигини тушунишга ўргатиш ҳамда бу ҳиссиётларнинг бола томонидан ўзлаштирилишига эришиш лозим). Тўртинчи қонуният: Нутқни бойитиш, аввало, нутқ кўникмаларини такомиллаштиришга боғлиқ (агар олдинги ёш босқичида мактабгача катта ёшдаги бола нутқини шакллантириш муваффақиятли бўлган бўлса, ундан кейинги нутқни бойитиш жараёни ҳамда уни ўзлаштириш осон ва тез боради). Бундан ташқари, тадқиқотчилар томонидан нутқни бойитиш жадаллиги тилни ҳис этиш, билиш имкониятлари (сезиш, хотира, идрок қилиш, фикрлаш), ирода кучининг ривожланишига ҳам боғлиқ. Бешинчи қонуният: Нутқ меъёрларини ўзлаштириш тилни ҳис этишнинг ривожланишига Маълумки, таълимда бирор-бир ютуққа эришиш тарбияга боғлиқ. Шунинг учун ҳам мактабгача ёшдаги болаларнинг маданий хулқ-одатларини шакллантиришга муайян даражада эътибор бериш лозим. Уларда яхшилик,

камтарлик, адолатлилик, виждонлилик тўғрисидаги ахлоқий тасаввурларни таркиб топтириш керак. Нутқни самаралироқ ривожлантириш мақсадида болаларнинг теварак-атроф объектлари (кишиларнинг ҳаёти ва меҳнати, ҳайвонлар, ўсимликлар олами, сув ости дунёси) тўғрисидаги тасаввурларини аниқлаш ва изчил, режали тарзда кенгайтира бориш талаб этилади. Нутқни ривожлантиришнинг самарадорлигини ошириш режасида нафақат теваракатроф объектлари устида оддий кузатишлар (мушоҳадалар) учун, балки уларни ўрганиш учун ҳам сайрлар, саёҳатлар ўтказиш муҳимдир. Шу ўринда теварак-атроф объектларини ўрганишда нималарга эришиш мумкинлигини аниқлаб олишимиз лозим бўлади. Бунинг учун, аввало, нутқ ўстиришга оид теварак-атроф манбаларининг ўзини гуруҳлаштириш тақозо этилади. (2жадвал) Теварак-атрофни ўрганишда (тарбиячилар ёки ота-оналар томонидан) болалар шунчаки кузатмасликлари, балки предметларни уларнинг қисмлари, элементларини кўриб, жараёнлар, ҳодисаларни идрок эта бориб, улар тўғрисида мулоҳаза юритишлари ҳам лозим. Бунга эришиш учун тарбиячи олдига қиёслаш, таққослаш, ажратиш, умумлаштириш, таҳлил қилиш ва бошқа шу каби усуллардан фойдаланиш вазифаси қўйилади. Бундан ташқари, ўрганиш жараёнида) мактабгача катта ёшдаги болаларни Hayvonot va Inson mehnatiga oid ish qurollari va texnika Xalq xo‘jaligi tarmoqlari binolar, inshoatlar, ( tarixiy joylar) Tevarak - atrofda kechadigan Tevarak - atrofdagi narsa, O‘yinchoqlar, suratlar va badiiy Nutqni rivojlantirishga oid tevarak - atrof manbalari

меҳнатнинг улар учун қулай бўлган турлари (ариқчаларни тозалаш, дарахтлар тагини юмшатиш, гулларни парвариш қилиш)га жалб қилиш муҳимдир. Бундай ёндашув шу билан боғлиқки, инсон бирон нарсани ўз қўли билан бажарса, уни кўпроқ ва тўлароқ эсда сақлайди. Мазкур усул билан мактабгача катта ёшдаги болаларнинг боғланишли нутқидаги камчиликлар нарса-предметларнинг номларини сўзма-сўз ва эслаш орқали тўлдирилади. Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ривожлантириш кўп жиҳатдан қуйидаги нарсаларнинг тўғри ҳал этилишига боғлиқ: - нутқни ривожлантиришга доир дидактик материаллар (тарбиячи ва ота-оналарнинг маълум мақсадга қаратилган нутқи, болаларга ўқиб ёки айтиб бериладиган эртаклар, қўшиқлар, ҳикоялар); - таълимнинг дидактик материалларни ўзлаштириш учун фойдаланиладиган метод ва усуллари; - таълимни ташкил этиш (теварак-атроф объектларини саралаш, шунга боғлиқ нутқ ўстиришни режалаштириш). - ўқув материалининг мазмуни, уни ўрганишнинг айрим усуллари ҳамда уларга тегишли тамойилларга таяниб, тарбиячи нутқ ўстириш билан боғлиқ бўлган барча ишларни режалаштирмоғи зарур. Биз айни муаммога оид тадқиқот ишлари олиб бориш жараёнида нутқ ўстириш борасида қуйидаги дидактик тамойилларга таяниб иш кўриш яхши натижа беради деган хулосага келдик: -нутқ органлари ҳамда қўлни ўргатиш учун нутқ материалини тушуниш; -нутқ аҳамиятини тушуниш ҳамда лекцик ва грамматик кўникмаларни ривожлантириш; - нутқ ифодалилигини баҳолаш. Бунинг учун мактабгача ёшдаги катта болаларда муайян ҳиссиётни ривожлантирадиган дидактик материалларни танлаш мақсадга мувофиқдир;

- она тилига муҳаббат туйғусини ривожлантириш тамойили (бу ўринда болаларга, хусусан, нутқда она тили фактларини қўллаш анъанасини ўзлаштириш бўйича таълимни ташкил этиш назарда тутилади); - муайян мавзуга оид ёзма нутқни оғзаки нутқ билан қиёслаш; - нутқнинг аста-секин бойиб бориши «Болажон» таянч дастурида болалар нутқини ривожлантиришнинг илмий асоси. Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига қўйиладиган Давлат талаблари 2008 йил 28-сентябрдаги ХТВ ҳайъат йиғилишининг 10/4 қарори билан тасдиқланган. Бу Давлат талабларини амалиётга жорий этиш зарурати Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги Мактабгача таълим муассасалари ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш Республика ўқув-методик Маркази «Болажон » таянч даcтурининг ишлаб чиқилишига сабаб бўлди. «Болажон» таянч дастури янги такомиллаштирилган дастурнинг мақсад, вазифаси бугунги Давлат ва жамият бошқарувининг эркинлашуви шароитида, фуқаролик жамиятининг бўлғуси шахсларини баркамол қилиб камолга етказишга бўлган талаб ва эҳтиёжини қондириш, амалдаги «Учинчи мингйилликнинг боласи» таянч дастурининг самарали мазмун-моҳиятини сақлаб қолган ҳолда, мактабгача ёшдаги болаларни янги Давлат талаблари асосида тарбиялашга қаратилган. Дастур мазмуни болаларда илк бора миллий ўзликни англаш туйғусини шакллантириш, миллий урф-одатлар, миллий ва умуммиллий қадриятларга ҳурмат-эҳтиромни кучайтириш мақсадини кўзда тутади. Ушбу дастур Ўзбекистон Халқ таълими вазирлиги ЮНИСЕФ халқаро ташкилоти билан ҳамкорликда ўтказган уч босқичлик тажриба-валидатсия синовларидан самарали ўтган. «Болажон» таянч дастури бугунги кунда мактабгача таълим соҳасининг барча йўналишлари ушбу меъёрий ҳужжатлар билан таъминланганлиги ва

улар ХТВнинг электрон сайтларида ёритилганлиги боис, янги тайёрланган такомиллаштирилган нашрга ушбу ҳужжатлар киритилмади. «Болажон» янги таянч дастури яхлит ҳолатда, тўлдириш ва қўшимчалар билан 12 босма табоқни ташкил этади. «Болажон» янги таомиллаштирилган таянч дастури мактабгача ёшдаги болаларга 4 йўналиш 3 босқичда таълим-тарбия бериш мақсадини кўзда тутган: 1. Жисмоний ривожлантириш, ўз-ўзига хизмат ва гигиена; 2. Ижтимоий-ҳиссий ривожлантириш; 3. Нутқ, ўқиш, саводга тайёргарлик; 4. Билиш жараёни, атроф-олам тўғрисидаги билимларга эга бўлиш ва уни англаш Мисол. Болага тавсия этилган эртак ёки ҳикояни қайта ҳикоя қилиб бера олишини аниқлаш. «Зумрад ва Қиммат», «Бўғирсоқ», «Икки эчки», «Ур, тўқмоқ», «Ечки болалари», «Тошбақа билан чаён» каби эртак ва ҳикоятлардан учтасини таклиф этилади. Бола эртакни эслай олмаса, шу эртакларга ишланган расмлар ҳавола қилинади. Болалар ҳикояси қуйидаги кўрсаткичлар асосида таҳлил қилинади: - ҳикояни мустақил баён қилиш (катталарнинг ёрдамисиз). - матн мазмунининг тўлиқлиги; - матнни баён қилишда изчиллик; - ифода воситаларидан фойдаланиш кўникмаси; - нутқнинг равонлиги. Теварак-атрофдаги нарса-предметларга оид матнни қайта ҳикоя қилиб беришда болалар нутқида қуйидаги камчиликлар учраши мумкин. - болалар эртакни ёрдамчи саволлар бермасдан туриб мустақил ҳикоя қила олмайди; - матндаги сўзларга тақлид қилиб сўзлайди; - баъзи муҳим воқеаларни тушириб қолдиради; - бир оз тўхтаб-тўхтаб ҳикоя қилади, нутқда узилиш бўлади; - нутқда ифодалилик етишмайди:

- бир хил тезликда, бир хил товушда ҳикоя қилади; - ўзича баъзи сўзларни қўшиб, маъносиз ҳикоя қилади; - катталар ёрдами воситасида ҳикоя қилади; - ҳикоя қилиш жараёнида матн маъносини ўзгартириб юборади; - мантиқий изчилликка риоя қилмайди. Болаларга «Меҳмонда», «Уйча», «Мактабга йўл» мавзулари ва уларга ишланган расмлар тавсия этилади. Ҳикоя қилиш жараёнида йўл қўйган хатолари ва ютуқлари аниқланади. Мазкур МТМда болаларнинг нутқини кузатганда қуйидагилар асосий мезон сифатида олинади: - тавсия этилган матнни ҳикоя қилишда воқеани катталарнинг ёрдамисиз, мустақил баён эта олиши; - матн мазмунини тўлиқ ифодалай олиши; - матн мазмунини баён қилишда изчилликка риоя қилиши; - ифода воситаларидан фойдалана олиши; - нутқнинг равонлиги, тезлиги; - жумлаларнинг грамматик жиҳатдан тўғри тузилганлиги; - нутқ маданиятига риоя этиши. Болаларнинг нутқини ўрганишнинг энг қулай усули, шубҳасиз, суҳбат методи ҳисобланади. Шунингдек, болаларнинг теварак-атрофда мавжуд бўлган нарсаларни кузатиш ва уларни таҳлил этиш, улар ҳақида сайрларда уюштирилган савол–жавоблар ҳам муҳимдир. Шу билан бирга, болаларнинг боғланишли нутқини ўрганишда уларнинг таржимаи ҳоли юзасидан олиб бориладиган кузатишлар ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Адабиётлар: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Болаларни тўғри талаффузга ўргатиш асосий вазифалари

Мактабгача таълим талаблари асосида мактабгача таълим муассасасида боланинг мактабга тайёрлаш

Мактабгача таълим муассасасида декоратив расм чизишга ўргатишнинг вазифалари

Мактабгача катта ёшдаги болалар нутқини ўстиришнинг вазифалари методлари ва воситалари

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари