Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

405 KB

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари Режа: 1. Кўргазмали метод ва ўргатиш усуллари. 2. Мактабгача тарбия амалиётида расмлар асосида суҳбат ўтказиш 3. Болалар ишларини тахлил қилиш.

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари Мактабгача педагогикада метод деб, таълим-тарбия бериш мақсадида қўлланиладиган педагогик таъсир этиш услублари тушунилади. Метод ўз ичига болалар фаолиятини ташкил этиш ва унга рағбарлик қилишга қаратилган педагогик фаолият усулларини, шунингдек, тарбияланувчиларнинг фаолият турлари ва усулларини қамраб олади. (Л.А.Головчис). Ҳар бир методда ташқи ва ички томонлар фарқланади. Методнинг ташқи томони бу тарбияланувчи ва педагогнинг ҳаракат усулларининг системасидир. Методнинг ички томони у ёки бу ҳаракат усуллари замирида ётадиган психик билиш жараёнларидан иборат. Методнинг у ёки бу аниқ элементларини усуллар деб номлаш қабул қилинган. Методни ташкил этувчи усуллар қанчалик турли-туман ва бой бўлса, ўқув-билиш ва ўқув-амалий вазифаларни ҳал этиш ҳам шунча муваффақиятли амалга оширилади. Метод ва усул ўзаро диалектик алоқададир: методнинг таркибий қисми бўлган усул айрим ҳолларда метод сифатидан намоён бўлади. Метод ва усул ўртасидаги фарқ улар ёрдамида ҳал этиладиган ўқув билиш вазифалариниг ҳажми ва табиатига боғлиқ: метод умумий ўқув вазифасини (ёки унинг йирик мантиқий қисмини) бутунлай ҳал этишга, усул бирмунча кичикроқ вазифани ҳал этишга қаратилгандир. Замонавий дидактикада болаларнинг фаолиятини, борлиқни билиш йўлларини белгиловчи кўргазмали, амалий ва сўзли методлар қўлланилади. (А.В.Запорожец, Т.А.Маркова, В.И.Логинова, П.Г.Саморукова).

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг мактабида уч турдаги Мактабгача таълимда кўлланиладиган этиладиган кўргазмали методлар гуруҳига қуйидагилар: кузатиш, расмларни томоша қилиш, кинофилм ва диафилмларни намойиш қилиш, шунингдек, айрим ҳолларда мустақил методлари вазифасини бажарадиган баъзи усуллари: вазифа-намунаси, ҳаракат усулини кўрсатиш ва бошқалар киради (В.И.Логинова, П.Г.Саморукова). Ўргатиш методлари-педагогикада қабул қилинган таърифга кўра қўйилган масалани ечиш учун танланган ягона йўл сифатида таърифланади. У машғулотдаги боланинг ва дефектологнинг бутун фаолиятини ўргатиш усуллари-айрим ёрдамчи восита бўлиб, машғулотдаги фаолиятнинг хусусиятини аниқламайди, у таълимда тор маънодаги аҳамиятга эга. Айрим методлар машғулот ишининг умумий йўналишини аниқламай, балки усул сифатида намоён бўлади. Мактабгача таълим муассасасида болаларнинг мустақил ишлари катта ўрин эгаллайди, фақат бу мустақил ишларга болаларнинг мураккаб муаммоли масалаларни ечиши кирмайди, чунки бундай мураккаб масалалар ўзоқ вақтни талаб қилади. Қолган методлар мактабгача ёшдаги болалар учун мураккаблик қилади, чунки уларнинг деярли барчаси муаммоли масалаларни ечиш билан боғлиқдир. Мактабгача таълим муассасаси учун ўзига хос бўлган асосий гурухни ўйин усуллари ташкил этади ва бу ўйинлардан турли методлар ичида фойдаланиш мумкин. Кўргазмали метод ва ўргатиш усуллари . Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг борлиқни билишда курув идрокининг, кўргазмали образли тафакурининг аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг таълим тарбиясида кўргазмали методларни энг самарали метод

деб ҳисоблаш мумкин. Кузатиш- мактабгача таълимнинг асосий, етакчи методларидан биридир. Бу методнинг етакчи аҳамияти шундаки, кузатиш жараёнида қуйидагилар амалга ошади: А) буюмлар ва атроф- муҳитдаги ҳодисалар ҳақидаги тасаввурлар шаклланади; б) бу метод мактабгача тарбия ёшдаги болаларнинг билиш имкониятларига мос келади; в) кузатиш методи кўпинча бошқа методлар билан бирга келади, ёки улар таркибига усул сифатида қўшилади. Билиш вазифаларининг характерига кўра кузатишнинг турли кўринишларидан фойдаланилади: 1. Буюм ва ҳодисаларнинг хусусиятлари ҳамда сифатлар (катталиги, қурилиши, шакли, ранги ва ҳоказо), шунингдек, кузатиладиган объектнинг бошқалари билан алоқаси ҳақидаги билимларни шакллантирувчи кузатишлар; 2. Объектларнинг ўзгариш ва қайта ўзгаришини кузатиш материалларнинг меҳнат фаолияти давомида буюмга айланиши, ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўсиши ва ривожланиши, табиатдаги, одамлар меҳнати ва турмушидаги мавсумий ўзгаришлар ва ҳоказо). Бу кузатишлар мавжуд борлиғдаги жараёнлар, объектларнинг динамикаси, ўзаро ҳаракати ҳақидаги билимларни беради; 3. Ҳодисалар ва объектнинг белгилари ўртасидаги мантиқий алоқадорлигини ўрнатишга ёрдам берувчи кузатишлар (чуночи, болалар барглар рангига қараб йил фаслини, меванинг рангига қараб пишганпишмаганини, ернинг рангига қараб унинг намлигини аниқлайдилар) Кузатиш методи болалар билан олиб бориладиган барча таълимий ишларда, чунончи машқулот ва экскурсияларда, сайр ва кундалик қаётда, шунингдек, болалар билан алоҳида-алоҳида иш олиб борилганда фойдаланилади.

Кузатиш методининг самарадорлиги қуйидаги шартларга амал қилингандагина таъминланади: 1. Кузатиш объектларини танлашда, шаклланадиган тушунча ва тасаввурларни белгилашда болаларнинг ёш имкониятларини ҳисобга олиш. Бир қанча объектларони бараварига кузатиш, болаларга яхши тушунарли бўлмаган объектларни кузатиш мақсадга мувофих эмас. 2. Болалар олдига қўйиладиган кузатиш вазифалари мақсадининг лўнда ва аниқлиги (вазифани қабул қилиш малакасининг шаклланганлик даражасига қараб) кузатиш мақсади асосланган бўлиши керак. Бунда кузатиш объектиннг ёрқинлиги, кўркамлиги ва ҳаракатчанлиги бевосита қизиқиш уйғотади ва беихтиёр диққатни тортади. 3. Кузатиш жараёнининг режали, изчил олиб борилганлиги туфайли кузатиш жараёнининг муайян стереотипини ишлаб чиқувчи ягона чизмага амал қилишга эқтиёж йўқ. Куатиш мантиқи қўйилган вазифанинг табиати, кузатиладиган объектларнинг кўринишларига, болаларнинг ёшига, объект билан танишганлик даражасига боғлиқ. 4. Болаларнинг юксак ақлий фаоллиги ва мустақиллиги. Бунга куатиш мақсад ва вазифасини аниқ-равшан қўйиш, унинг режаланганлиги билан, болаларни кузатиш учун вазият яратишга жалб этиш, шунингдек, текширув, изланиш меҳнат ва ўйин ҳаракатларини ташкил этиш билан эришилади. Кузатиш давомида тасдиқловчи ва изланиш табиатидаги саволларни бирга қўшиб олиб бориш, шунингдек, қиёслаш усулларини кенг қўлланиш ҳам болаларда ақилй фаоллик уйқотади. 5. Кузатишни аниқ ва лўнда гаплар билан олиб бориш. Кузатиш давомида объектларни кўрсатиб, уларнинг қисмлари, сифат ва ҳоссаларини оғзаки баён этади, ёзувли карточкаларни кўрсатади. Каттароқ ёшдаги болаларга номларни оғзаки-дактил баён этиш мумкин бўлади. Кузатиш давомида болалар билан суҳбатлашиш объектларни бир мунча аниқ идрок этишга, тасаввурларнинг бир қадар тўла ва онгли тарзда шаклланишига, луғат бойлиги ва нутқ алоқаларининг ривожланишига ёрдам беради. Кузатиш

давомида дефектолог тушунтиради, болалар томонидан кузатилган нарасаларни қисқача ҳикоя ёки ахборот билан тўлдиради. Кузатиш олиб бориш чоғида кузатиладиган нарсага қизиқиш уйқотишга ҳаракат қилинади, кузатишни ҳикоя, расмларни кўриб чиқиш билан тўлдиради. Кузатишдан аввал, болларинг диққати предметга жалб этилади, "қаранг" деган кўрсатма берилиб, қўл билан кўрсатилади. Каттароқ ёшдаги болаларга нимага қараш, нимани кузатиш кераклига тушунтирилади. Педагог кузатиш давомида болалар олдига уларнинг ёшига мос эслаш, изланиш, умумлаштирувчи табиатдаги саволлар қўяди, ўйин, меҳнат, текширув ва изланишга оид ҳаракатларни қўлланишни ташкил этади. Кузатишни барча учун умумий объект билан ҳам, ҳар бир боланинг қўлига берилган алоҳида-алоҳида объектлар билан ҳам олиб бориш мумкин. Расмларни кўздан кечириш (намойиш қилиш) мактабгача тарбия ёшидаги болалар таълим-тарбиясида улар билан расмларни кўздан кечириш алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Шунингдек, диапозитив, диафилмлар ва кинофилмларни кўриш алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Бундай ҳол мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан олиб бориладиган таълимий ишлар мазмуни, шунингдек, улар билиш фаолиятининг асосий шакллар билан белгиланади. Таълим-тарбия жараёнида расмларни кўриб чиқиш методидан - хилма-хил дидактик, ўқув вазифаларни ҳал этиш учун; - буюмлар ва атроф - мухитдаги ҳаёт ҳодисалари ҳақидаги тасаввурларини аниқлаштириш ва бойитиш учун; - билимларини умумлаштириш ва системалаштириш учун; - луғат бойлигини фаоллаштириш ва боғланишли нутқини ривожлантириш учун;

- эстетик идрокни шакклантириш, эстетик таассурот ва ҳистуйғуларни бойитиш учун фойдаланилади. Шуни таъкидлаш жоизки, ривожланишида нуқсони бўлган болалар ҳар доим ҳам расмлар мазмунини тўғри идрок эта олмайди, тасвирни реал буюм, ҳодиса, ҳаракатлар билан таққослай олмайди. Шу сабабли расмларни кўздан кечириш билан бирга, расм мазмуни бола учун тушунарли эканини расм чизиш, тегишли ҳаракат ва предметларни кўрсатиш воситасида аниқлаш мумкин. Мактабгача тарбия амалиётида расмлар асосида суҳбат ўтказиш Мактабгача тарбия амалиётида расмлар асосида суҳбат ўтказиш, ҳикоя тузиш, ижодий ҳикоя, расмларга ном ўйлаб топиш каби иш турлари ташкил этилади. Дефектолог зарур ҳолларда тушунтириш беради, болаларнинг ҳикоялари ёки фикр-мулоқазаларини тўлдиради. Диапозитивлар, диафильм ва кинофилмларни намойиш қилиш Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан олиб бориладиган таълимий ишда ўқув экранидан фойдаланиш учта вазифани ҳал этишга ёрдам беради: болалар билимини кенгайтиради, улар нутқини ривожлантиради ва филмни онгли равишда чуқурроқ идрок қилишга қодир бўлган маданиятли томошабинни тарбиялайди. Ўқув филмларни намойиш этиш қуйидаги тартибда олиб борилади: 1. Намойишдан олдин суҳбат ўтказилиб, унда болаларнинг кўрсатладиган ҳодиса ҳақидаги тажрибалари, билимлари жонлантирилади. Муҳокама сўнгида болалар олдига билишга оид янги вазифа қўйилади. Кейин филм кўрсатилади. 2. Фильм намойишидан сўнг болалар қисқа суҳбатда тенгқурлари ва устозла орасида ўз таассуротлари билан ўртоқлашадилар. Педагог ўртага фақат болаларнинг филм мазмунини қай даражада ўзлаштирганини

аниқлашга имкон берувчи саволлар ташлайди, бу билан у уларга филм ғоясини аниқ тушуниб олишга, боғланишлар ўрнатишга ёрдам беради. 3. Бир неча кундан (3-4 кун) сўнг филмнинг қайта намойиши ўтказилади, бунда дефектолог намойиш олдидан болалар диққатини филмнинг етарлича идрок қилинмаган еки тушунилмаган жиҳатларига қаратади. 4. Такрорий намойишдан сўнг суҳбат ўтказилади. У ўз ичига филм мазмунини қайта ҳикоя қилиб беришни, унинг тақлилини муҳим ҳодиса ва улар ўртасидаги алоқаларни ажратиб кўрсатишни олади. Шундай қилиб, мактабгача тарбия муассасаларида қўлланиладиган барча кўргазмали методларнинг мақсади болаларда буюмлар ва атроф- муҳитдаги воқелик ҳақидаги аниқ тасаввурларни шакллантиришдан иборатдир. Кўргазмали методлардан фойдаланиш идрокнинг етакчи билиш жараёни сифатида ривожланишни, шунингдек, нутқ ва тафаккурнинг кўргазмали -ҳаракат ва кўргазмали-образли шаклларининг, мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг асосий фаолият турларининг, тасвирий ва меҳнат фаолиятининг ривожланишини таъминлайди. Кузатиш методи тасвирий фаолиятга ўргатиш тизимининг умумий асосини ташкил қилади. Чунки у атроф-муҳитни ўрганишда, билиш, ҳамда уни акс эттиришда мухим омил сифатида хизмат қилади. Болаларда қанчалик кузатиш, атроф-олам кўриниши билан алоқа ўрнатиш, умумийлик ва яккаликни ажратиш малакаси ривожланган бўлса, шунча болалар ижодий қобилиятининг ривожланиши боғлик бўлади. Лекин кузатишнинг ўзи кўрганни тасвирлаб беришга тўла имкон бермайди. Болаларни тасвирлашнинг мухим усулларига, турли тасвирлаш материаллардан фойдаланиш йўлларига ўргатиш зарур. Кўргазмали метод ва ўргатиш усулларига натурадан, расм репродукцияларидан, намунадан, бошқа кўргазмали қўлланмалардан фойдаланиш, алохида предметларни кўриб чиқиш, дефектолог тамонидан тасвирлаш усулларини кўрсатиб бериш,

болаларнинг бажарган ишларини машғулот якунида кўрсатиш, уларни бахолаш киради. Натурадан фойдаланиш . Тасвирий санъатда натурадан фойдаланиш деганда, кузатиш асосида предмет ёки кўринишни тасвирлаш тушунилади. Натурадан фойдаланиб ишланганда чизаётган кишининг кўзига нисбатан натуранинг қай ҳолатда турганини хисобга олган ҳолда маълум бир нуқтаи назардан туриб, предмет кўриниши тасвирланади. Бу натурадан олиб тасвирлаш хусусияти машғулот мобайнида ўзгача идрокнинг ривожланишига кўмак беради. Бунда асосийси томашабиннинг идроки бўлиб, текисликда тасвирланган предмет (расм, аппликация) фақат бир тамондан идрок қилинади; лойдан буюм ясаганда ва қуриш-ясашда болаларда натурани ўгириб қуриш, ҳамда хажм-шаклни турли хил бурилишда тахлил қилиш имкони бўлиши керак. Мактабгача ёшдаги болалар билан ишлашда натурадан фойдаланишнинг айрим хусусиятларини кўриб чиқамиз. Натура хотиранинг ишини енгиллаштиради, негаки тасвирлаш жараёни идрок билан бирлашади, яна эса у предметнинг шаклини, тузилишини, рангини тўғри тушиниб, етказиб бера олишга ёрдам беради. 4-5 ёшдаги мактабгача таълим болаларининг қобилиятларидан қатъий назар, мактаб ўқувчиси ёки рассомнинг натура билан ишлашига нисбатан қараганда, болаларнинг тасвирланган объектни таҳлил килишлари, шу натура билан ишлашларининг ўзига ҳос фарқи бор. Мактабгача таълим ёшдаги болалар учун содда шаклли, аниқ чизмали ва қилишлари керак. Масалан: Болалар машинани ён томонидан, қўғирчоқни олдидан чизадилар ва бунда хажмини етказиб беролмайдилар. Агар гуруҳда болалар сони кўп бўлса, барчасига тенг кўриниши учун 2-3 та бир хил предмет қўйилади. Дефектолог натурани болалар билан биргаликда деталларга ажратиб кўриб чиқади, бунда у

тахлил жараёнини осонлаштириб, ўз сўзлари, ҳаракатлари билан йўналтиради. Бу жараёни маълум бир идрок маданиятини, ривожланган аналитик фикр юритишни талаб қилади. Бундай кўникмалар болаларда 5-6 ёшда ривожлана бошлайди. Бу ёшда болалар тасвирлаётган ишларини натурага нисбатан таққослашга уринадилар. Масалан: катта гурухда натурадаги арча шохларини тасвирлаётганда, болалар шохни фазода жойлаштирадилар (вертикалика ёки қия ҳолатда) ва шохдаги шохчаларнинг сонини, ўлчамларини чап ва ўнг тамондан, тўқ ёки оч ранг билан чизадилар. Натура сифатида тирик қушлар, хайвонлардан фойдаланиш мумкин эмас. Уларнинг ҳаракатлари, товушлари болаларни расм чизишдан чалғитади, болаларнинг предметни керакли ҳолатда идрок қилишларига, диққатларини бир нуқтага қаратишга халақит беради. Шундай қилиб, ўргатиш методи сифатида натурадан фойдаланиш тасвирлашнинг бутун жараёнини ўз ичига мужассамлаштиради: Натижадаги расм ва натурани таққослаш йўли билан бахолаш: Машғулотда предметларни кўриб чиқиш . Кичик ва ўрта гурухларда кўпинча машғулот бошида алохида предметлар кўрсатилади. Болалар диққатини топшириққа қаратиш ва тасаввурларини жонлантириш мақсадида болаларга копток, лента (тасма), белкурак ва шу кабилар кўрсатилади. Машғулотнинг қолган вақти мобайнида эса болалар ўз тасаввурлари асосида чизадилар. Улар расмларини кўрган предметларига нисбатан таққослай олмайдилар ва предметларни идрок қилишларига қайтиб мурожат қилмайдилар. Катта гурухда ҳам предметларни кўриб чиқиш учун имкон бўлади. Масалан: «Уч айиқ» эртаги мавзуси бўйича расм чизишдан ёки буюм ясашдан аввал, дефектолог болаларга ўйинчоқ айиқни кўриб чиқишни, предмет шаклининг асосий ҳусусиятларини ва айрим қисмларнинг пропорция нисбатларини аниқлашни, сўнг предметнинг бурилишига нисбатан шу айрим қисмларнинг ўзгаришини кузатишни таклиф қилади. Болалар расм чизишда эртакнинг қайси эпизодини танласалар, айиқни ҳам шу эпизодга нисбатан мос ҳолатда тасвирлайдилар.

Намунадан фойдаланиш. Намунадан фойдаланиш кўпроқ ўргатиш усулига тааллуқлидир. Намуна ўргатиш методи сифатида тасвирий фаолиятининг шундай турларида фойдаланиладики, қаерда атрофни идрок қилиш таассуротини мустахкамлаш мақсади эса, балки шу фаолиятнинг айрим алоҳида моментларини ривожлантириш масаласи турса. Кўпроқ декоратив ва конструктив (аппликация) ишларида фойдаланилади. Декоратив–нақшни ҳосил қилиш усулига ўргатиш ва бадиий дидни ривожлантиришдир. Болаларнинг умумий эстетик дидларини ошириш учун чиройли предметларни томоша қилдириш керак. Масалан: гиламлар, ваъзалар, вишивкалар, ва хоказо. Декоратив расм чизиш машғулотларида болалар кўрган предметларини акс эттириб, улардаги нақшларни қайта чизибгина қолмай, балки мустақил равишда нақшларни акс эттириб, ёрқин ранг ва шаклларни мослаштириб чизишни ҳам ўрганадилар. Шунинг учун бошланғич босқичда болалар намунадан нақш элементларини чизиб оладилар, кейинчалик элементларни ўрнини ва рангини ўзгартириб борадилар. Болалар маълум бир малакага эга бўлганларидан кейин, бир неча хил намуналарни болалар иҳтиёрига кўрсатиш мумкин. Баъзи машғулотларда дефектолог намунани қўяди ва болалар кўриб чиқиб, танишиб, дефектолог нинг кўрсатмасисиз мустақил равишда ишлайдилар. Предметли расм чизиш ёки буюм ясашда намуна 29 кўчириб олиш учун эмас, балки тасвирланаётган предмет ҳақидаги тасаввурни аниқлаш учун қўйилади. Расмлардан фойдаланиш. Расмлар асосан болаларнинг атроф-мухит ҳақидаги тасаввурларини аниқлаш учун

ва тасвирий усулларини, воситаларини тушунтириш учун хизмат қилади. Педагог ва психологларнинг ташвиқотлари шуни кўрсатадики, 2 ёшдаги болалар расмни предмет тасвири сифатида тушуниб етадилар. Лекин расмдаги персонажларнинг ўртасидаги боғлиқликни, яъни ҳаракатларни тушуниш кечроқ, 4-5 ёшларда юзага келади. Масалан: 2 ёшли бола расмдаги ҳайвонларни «турибди» дейди, 4-5 ёшлигиси эса «гапиряпти», «юряпти», «келяпти» ва хоказо. дейди. Болаларнинг кузатишлари кўпинча қисқа муддатли бўлади (масалан: шаҳар шароитида хайвонларни кузатиш). Шунинг учун расмлардан фойдаланиш қайта идрок қилишга ва кейинги тасвир учун ҳарактерли бўлган энг асосийсини аниқлашга ёрдам беради. Расмлар ана шундай шароитларда керак бўлади: керакли предмет қўл остида йўқ пайтида, ёки бўлмаса текисликда тасвирлашнинг айрим усуллари билан таништириш учун хизмат қилади. Масалан: дефектолог болаларга узоқлашган предметни тушунтириш учун расмни кўрсатади. Ҳаётда болалар шу узоқдаги предметларни бир чизиқда жойлашган деб идрок қилсалар, расмда дефектолог узоқлашганини кўрсатиб, тушунтириб беради, 6 ёшдан бошлаб шу мақсад билан расмдан фойдаланиш мумкин. Расмни кўра туриб, бола ерни бир чизиқ билан эмас, балки кенг ер бўлаги билан чизишни, узоқлашаётган предметлар юқорироқда, яқиндагилари пастроқда ва қоғоз четига жойлашишини тушуниб етади. Расм машғулот давомида болалар олдида қолдирилса, болалар тушуниб етмай нусҳа кўчиришга ўрганиб қоладилар. Бу ёшда эса болалар нусҳа кўчириш билан эмас, балки ижод билан расм чизишлари керак. Баъзида машғулот давомида болаларга айрим деталларни аниқлаб олиш учун расмни кўрсатиш керак бўлади. Кейин эса расм олиб қўйилади, чунки болалар нусҳа кўчира бошлайдилар.

Болалар ишларини тахлил қилиш . Болалар ўзлари бажарган ёки дўстлари бажарган ишни мустақил равишда тахлил қилиб, бахо беришлари 5 ёшга бориб тўла шаклланади. Кичик гурухдаги болалар ўз ҳаракатларини ва уларнинг натижаларини назорат қила олмайдилар, шунинг учун улар ўз ишларини бажараётган вақтда мамнун бўлган бўлсалар, уларнинг натижасидан ҳам мамнун бўлиши учун дефектологдан мақтов эшитишни кутадилар. Кичик гурухда дефектолог болаларнинг ишларини баҳолаётганда тахлил қилмайди, балки 4-5 яхши бажарилган ишларни болаларга кўрсатади. Шу билан бирга қолган болалар ишларини ҳам мақтайди чунки мақтов болаларнинг ушбу машғулотга нисбатан қизиқишини сақлаб қолишга ёрдам беради. Расмларни кўрсатишнинг мақсади эса болаларнинг ўз ишларини натижасига жалб қилишдир. Ўрта ва катта гурухларда дефектолог болаларнинг ишларини кўрсатади ва камчиликларини айтиб ўтади. Болалар камчиликларини қанчалик кўра билсалар, шунчалик кейинги расмларини онгли равишда чизиб борадилар. Машғулот якунида дефектолог болалар ишларидан бирини олиб, ижобий тамонларини кўрсатади. Масалан: «Рангларини яхши танлаганини-оч ранг билан тўқ ранг ёнма-ён яхши кўриниши, чизиқларнинг озода ва аниқ чизилганлигини ва хоказа». Агарда камчиликлар кўпчилик болаларда учраса, шу камчиликни бартараф қилиш учун болаларга савол беради ва диққатини қаратади. Агарда бир боланинг камчилиги бўлса, у ҳолда яккама якка тушунтириш муносибдир, чунки жамоа олдида биргина боланинг ишини тахлил қилиш фақатгина шу боланинг ўзи учунгина тушунарли бўлади. Катта гурухда тахлилга барча

болаларни жалб қилмоқ зарур. Баъзида эса дефектологнинг ўзи баҳо беради. Масалан: яхши чизмайдиган боланинг ишидаги камчиликларни бошқа болалар айтишларини дефектолог олдиндан била туриб, ўзи аввал шу бола бажарган ишининг ижобий тамонларини айтиб ўтади. Вақтни тежаш мақсадида дефектолог 5-6 та боланинг ишини олиб, тахлил қилади, фақат ҳар машғулотда бир хил болаларнинг ишларини олиб баҳолаш ярамайди. Чунки доимий мақтов асосида ўша болаларда хаддан ташқари ишонч, бошқалардан ажралиб туриш ривожланади. Ўта қобилиятли болалар билан уларнинг лаёқатларини хисобга олган ҳолда, алоҳида иш олиб борилади. Баъзида дефектолог тахлил қилиш учун бажарилган ишларни болаларнинг ўзларига топширади. Бунда барча болаларнинг ишлари столга ёйилади ёки стендга махкамланади ва болалар ўзлари энг яхши бажарилган ишларини танлайдилар. Сўнг дефектолог тахлил қилади. Кўпроқ болаларга (6 ёшда) ўз ишини натурага нисбатан ўзи баҳолашга имкон бериш керак. Чунки бола ўз ишига, ҳамда дўстларининг ишларига салбий тамондан баҳо беришга ўрганади. Оғзаки метод ва ўргатиш усуллари. Суҳбатнинг мақсади болалар хотирасидаги аввалги идрок қилинган образларни қайта эсга олиш ва машғулотга бўлган қизиқишини уйғотишдир. Болалар ўз тасавввурлари асосида ижод қиладиган машғулотларда суҳбатнинг роли каттадир. Суҳбат қисқа, мазмунли ва хис-хаяжонли бўлиши керак. Дефектолог асосий диққатини машғулотда қилинадиган ишга қаратади. Болаларнинг мавзу бўйича ёки янги тасвирлаш усуллари хақидаги тасаввурларини аниқлаб олишдан аввал, суҳбат мобайнида ёки, суҳбатдан кейин дефектолог керакли предмет ёки расмни

кўрсатади. Топшириқни бошлашдан аввал эса, иш усулини болаларга кўрсатади. Суҳбат ўргатиш методи сифатида 4- 7 ёшли болалар билан ишлашда асосий рол ўйнайди. Кичик гурухларда суҳбат болалар тасвирлашлари керак бўлган предметни эслатиш учун ёки янги иш усулини ўргатиш учун керак бўлади. Бундай ҳолларда суҳбат тасвирлашнинг мақсадини ва вазифаларини болаларга яхшироқ тушунтириш учун хизмат қилади. Болаларнинг тасаввурлари ва хиссиётлари тез жонланиб, ижодий кайфиятлари тез йўқолиб қолмаслиги учун суҳбат метод сифатида ҳам, усул сифатида ҳам қисқа ва 3-5 минутдан ошмаслиги керак. Яхши уюштирилган суҳбат машғулотда мақсадга яхши эришиш учун қулай шароит яратади. Бадиий адабиётнинг образларидан фойдаланиш. Бадиий образни ўзига мужассамлаштирган нутқ ўзига яраша кўргазмаликка эгадир. Масалан: Шеър, хикоя, топишмоқ ва хоказо. Ифодали ўқилган бадиий асар ижодий кайфиятнинг ошишига, тафаккурнинг, ҳаёлнинг фаол ишлашига ёрдам беради. Шу мақсад билан бадиий сўздан фақатгина ифодали ўқиш машғулотларида эмас, балки предметларни идрок қилгандан сўнг тасвирлаш жараёнларида ҳам фойдаланилади. Барча ёш гурухларда машғулотларни мақсадга йўналтирилган ҳолда топишмоқ айтишдан бошлаш мумкин. Масалан: «Боши тароқ, думи ўроқ». Бу топишмоқ орқали хўрознинг бошқа қушлардан чиройли тожиси, думини бетакрорлиги каби детал шакллари ажратилади. Баъзида кичик шеърларни ёки асарлардан парча ўқиш ҳам мумкин. Агар керак бўлса асарни ўқиш билан бирга оғзаки образга қўшиб натура ёки предметнинг тасвири болаларга кўрсатилади. Расм чизиш, лойдан буюм ясаш машғулотларида бадиий асар ўқиш ҳар доим ҳам қўл келавермайди, уни бошқа ўргатиш усули билан алмаштирган маъқул. Чунки бола оғзаки сўзни эшитгандан кўра натурани кўрганида кўпроқ жонланади.

Дефектолог бадиий образни танлаётганида жуда ҳам эхтиёткорлик билан танлаш лозим. Негаки, тўғри танланган асар предметни, қиёфаларини кўриш идрокини ўз ичига олади (рангини, шаклини, ҳолатини). Масалан: «Буғирсоқ» эртаги орқали бўғирсоқнинг образи, «Олтин балиқ» эртаги орқали эса балиқ образи янада ёрқинроқ тасвирланади. Дефектологнинг кўрсатмалари ва тушунчалари. Дефектологнинг кўрсатмалари барча кўргазмали усуллари ўз ичига олади, ҳамда ўзи мустақил ўргатиш усули сифатида хизмат қилади. Кичик ёшдаги боғча болалари учун оғзаки кўрсатмалар камдан-кам берилади. Болаларнинг тасвирлаш малакалари етарли бўлмай, сезги анализаторининг иштирокисиз дефектолог нинг кўрсатмасини тушунмайдилар (кўриш, эшитиш, қўл, там билиш сезгилари). Агарда болалар мустахкам кўникмага эга бўлсалар, дефектолог кўргазмали кўрсатмасиз тушунтириши мумкин. 5-6 ёшли болалар учун бир сўзнинг ўзи хотирадаги чизиш усули ҳақидаги тасаввурни эслашга ёрдам беради. Дефектолог нинг кўрсатмалари бутун гурух болаларига ва алохида болаларга қаратилган бўлиши мумкин. Бутун гуруҳ учун бериладиган кўрсатмалар машғулотнинг бошида берилади. Улар қисқа, лўнда, тушунарли бўлиши керак. Ўрта ва катта гурухларда дефектолог болалар топшириқларини қандай ўзлаштирганликларини билиш учун бирор боладан топшириқнинг кетма-кетлигини ва қайси усуллардан фойдаланиб бажариш кераклигини сўрайди.

Бундай қайта сўраш яхши тушинишларига ёрдам беради. Кичик гурухда тушинтириб, кўрсатгандан сўнг, дефектолог яна ишни нимадан бошлаш кераклигини қайта эсга солади. Катта гуруҳда эса болаларга: нимани чизишини ёки ясашини, асосийси нимадан иборат, предметларни қандай жойлаштириш кераклиги ҳақида ўйлашни таклиф қилади. Болалар ишга киришгандан сўнг, дефектолог ҳар бир болага кўрсатма беришга киришмасдан, балки ишга кириша олмаётган болаларга нима нарса тушунарли бўлмаганини сўраши лозим, бундай болаларга қайтадан вазифа тушинтирилади ва кўрсатма берилади. Ҳамма болаларга ҳам кўрсатма бериш зарур эмас. Кўрсатма иккиланувчан, уялчанг, ўзига ишонмайдиган болаларга керакдир. Юзага келадиган қийинчиликларни дефектолог ҳар доим ҳам олдиндан айтиб бериши керак эмас. Баъзи бир болалар ўзи мустақил бажаришига дефектолог нинг кўзи етса, у ҳолда дефектолог кўрсатма беришдан бош тортиши ҳам мумкин эмас. Асосийси, тасвирий фаолиятда бола қийинчиликка дуч келиб, уни ечишга йўл топа олиши керак. Кўрсатма шакллари ҳамма болалар учун ҳар хил бўлиши керак. Айрим болаларга мақтовли тон билан кўрсатма берилса, ўзига ишонган болаларга эса кўпрок талаб қўйилади. Дефектологнинг кўрсатмалари тўғридан-тўғри, буйруқ шаклида бўлиши керак эмас. У болани ўйлашга, фикрлашга ундаши керак. Бола қилган хатони кўрсатиш билан бирга, тасвирнинг маъноси ўзгараётганига диққатни қаратиш лозим. Масалан: «Қизчанинг кўйлаги худди ғижимга ухшайди» (яхши бўялмаган), «Дарахтлар йиқилиб кетаётганга ўхшайди» (яхши жойлаштирилмаган), «Бу одам бирам катта, аммо уйга кира олмаяпти». Шу билан бирга хатони қандай қилиб тўғрилаш кераклигини айтиб бермаслик лозим. Боланинг ўзи фикр юритсин. Кўрсатма ёкимли товуш билан берилиши болаларнинг қизиқишини орттиради. Индивидуал кўрсатмалар бошқа болаларнинг диққатини жалб қилмаслиги учун пастроқ товуш билан берилади. Машғулот давомида қачон кўрсатма берилади? қачонки, кўпчилик болалар хатога йўл қўйсалар ва дефектолог барча болаларнинг диққатини

ўзига жалб қилади ва қайтадан тушунтиради. Бундай машғулот давомида бериладиган кўрсатмаларни камроқ бериш керак, негаки у ижодий фаолиятини бузади. Ўйинли ўргатиш усуллари. Тасвирий фаолиятда ўйин моментларидан фойдаланиш кўргазмали амалий ўргатиш усулига киради. Бола қанча кичик бўлса ўйин унинг тарбиясида шунча катта ўрин тутади. Ўйин усуллари қўйилган масалага нисбатан болаларнинг ишини диққатини яхши жалб қилади ва ҳаёл билан тафаккурнинг ишини енгиллаштиради. Кичик ёшдаги болалар учун ўйин машқларидан расм чизишда кенг фойдаланилади. Мақсад болаларнинг оддий чизиқли шаклларни чизишга ўргатиш, ҳамда қўл ҳаракатларини ривожлантиришдир. Болалар дефектолог нинг ортидан қўллари билан хавода, сўнг қоғозда турли чизиқларни чизадилар. Дефектолог: «болакай йўлда чопиб кетяпти», «машина юриб кетяпти» ва хоказа, деган иборалар билан тушунча ҳосил қилади. Образ билан ҳаракатнинг бирлашуви бола тамонидан чизиқларни ва содда шаклларни тасвирлаш малакасига эга бўлишни анча тезлатади. Кичик гурухда предметларни тасвирлашда ҳам ўйин усулларидан фойдаланилади. Масалан: мехмонга қўғирчок келади ва болалар унга нозу- неъматлар ясайдилар, нон, пирог, печенье, ва хоказа. Бундай иш мобайнида болалар шарни яссилашга уринадилар. Ўрта гурухда болалар айиқни юмшоқ ўйинчоғига қараб чизишлари керак. Шунда қизиқарли ўйин ўтказиш учун, айиқча эшикни тақиллатади, сўнг болалар билан саломлашиб, болалардан унинг расмини чизиб беришларини илтимос қилади. Машғулот якунида у расмларни бахолашда қатнашади ва яхши расмларни ўзи танлайди. 6 ёшли болалар билан ҳам тасвирлаш фаолияти давомида ўйинлардан фойдаланилади. Лекин кичик гурухга қараганда бу ўйинлар анча камаяди. Масалан: сайрда болалар ўзлариниг фотоаппаратлари билан атрофни расмга оладилар: дарахтлар, қушлар, ҳайвонлар ва хоказа. Боғчага келиб, ўзлари олган «расмларни проявкага қиладилар ва расмларни чиқарадилар», яъни кўрганларини қоғозга тушурадилар. Дефектолог ўйиндан

фойдаланганида бутун машғулотни ўйинга айлантириб юбормаслиги керак. Чунки бу болаларнинг диққатини топшириқни бажаришдан тортиб, кўникма, малакаларга эга бўлиш системасини бузади. Амалий методлар. Амалий методлар. Болалар боғчасида ўқитишнинг амалий методлари гуруҳига машқлар, ўйин методлари (дидактик ўйинларни қўшган ҳолда) элементар тажрибалар ва моделлаштириш киради. Бунда болаларнинг билиш фаолияти оғзакимантиқий тафаккур билан ўзаро алоқадаги кўргазмали- ҳаракат ва кўргазмали-образли тафаккурга асосланади. Машқлар- бу берилган мазмуннинг ақлий ва амалий ҳаракатларини бола томонидан кўп мароталаб такрорлашдир. Машқлар моҳиятан билимларни амалга татбиқ этилиши бўлиб, у билимларнинг ўргатувчи ва ривожлантирувчи аҳамиятини белгилайди: болалар машқлар ёрдамида турли ақлий усулларни эгаллайдилар, уларда ўқув ва амалий кўникма ҳамда малакалар шаклланади: ақлий ва амалий заминдаги билимлар бирмунча мустаҳкам ва онгли бўла боради. Натижада болаларнинг билиш қобилиятлари мустаҳкамланади. Билим ва кўникмаларни ўзлаштириш - узоқ давом этувчи жараён. У турли табиатидаги кўп мартали машқларни талаб этади. Педагог таълимий вазифаларга мувофиқ, болалардан тақлидий-ижрочилик, қуриш-ясаш ва ижодий даражасида бўлган фаоллик ва мустақилликни талаб қилувчи машқлардан фойдаланиши мумкин. Тақлидий-ижрочилик машқларни ташкил этишда болалар олдига ўқув-билиш вазифалар қўйилади, уни ҳал этиш усули, ҳаракат ва улар изчиллигини кўрсатилади, ҳамда натижани баҳолаш мезонлари кўрсатилади. Болалар машқларни кўрсатилган намунага кўра бажарадилар. Педагог такрорий машқлар пайтида ҳаракат усулларини

ўзлаштириш даражасига қараб ҳаракатларни кўргазмали намойиш қилишни тобора кўпайтира боради. Бунда у уларни оғзаки эслатишлар билан алмаштиради, шу аснода болаларни ҳам ҳаракатларнинг табиати ва изчиллигини оғзаки белгилашга жалб қилади. Болалар томонидан кўрсатилган ҳаракат усулининг етарлича ўзлаштирилиши қуриш-ясаш машқларига ўтишга имкон беради. Уларнинг ўзига ҳослиги ўзлаштирилган ҳаракат усулининг янги мазмунига, дастлаб унга яқинроқ, сўнг бирмунча ўзгачароқ мазмунга ўтишдан иборатдир. Бунда болалар ўзларига маълум ҳаракат ва операсиялардан тегишли ечим усулини яратадилар. Ижодий машқлар ўзлаштирилган усулларни янги шароитда фойдаланишни, шунингдек, болалар ҳали ўрганмаган янги ҳаракат ва операсияларни қўлланишни кўзда тутади. Оз даражадаги фаол ва мустақил машқлардан изчил равишда мустақил, ижодий машқларга ўтиш билим ва оқилона ҳаракат усулларини ўзлаштиришни ҳам, болаларнинг ақлий ва амалий мустақиллигининг ривожланишини ҳам таъминлайди. Билимларнинг тасаввурлар даражасида шаклланиши машқлар жараёнида хилма-хил буюмлардан, ўйинчоқлар ва дидактик материаллардан "тарқатма" материал сифатида фойдаланишни талаб қилади. Болалар томонидан билимлар ва ҳаракат усулларининг ўзлаштирилиши кенг миқёсдаги буюм соҳасида амалга оширилади. Буюмли машқлар жараёнида ҳаракатларни мослаштириш болаларни буюмлардан фойдаланилмайдиган соф ҳаракат табиатидаги оғзаки машқларга тайёрлайди. Болаларнинг ақлий тарбиясида нутқий машқлар алоҳида аҳамиятга молик, чунки бундай машқлар жараёнида ўз фикрини аниқ ва ёрқин ифодалаш, исботли мулоқазалар юритиш, равон сўзлаш каби кўникмалар шаклланади. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар таълимида ўйин машқлардан кенг фойдаланилади. Бундай машқлар ўз ичига мавжуд ҳаракат қатори таҳлидий ҳаракатларни, ҳаёл қилинадиган вазиятни олади. Ўйин машқлари болаларни, айниқса, кичик мактабгача ёшдаги болаларни

қизиқтириади, ижобий ҳис-туйғулар уйғотади, болаларда машқлар давомида баъзан юз берадиган чарчоқни ёзади. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан олиб бориладиган машқларнинг асосий қоидалари: Болалар олдига қўйиладиган ўқув вазифасининг аниқ ва ёрқинлиги, бажариш усулларини кўрсатиш; Кичкинтойлар ҳар бир элементни ёки операсияни катталар намойиш этиб бўлиши билан бажарадилар; Ўрта ёш гуруҳидаги болалар бутун бошли машқни уни намойиш қилингандан сўнг намойиш эта олади, катта ёшли болалар ҳаракатларнинг айрим янги элементларни кўрсатган ҳолда оғзаки тушунтириш асосида бажара оладилар; Машқларни болаларнинг кучига қараб аста-секин мураккаблаштириш; Машқ натижаларини болаларнинг ёш ва ўзига ҳос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда табақалаштирилган ҳолда тақлил қилиш ва баҳолаш; Машқлар давомида болаларнинг ўзини-ўзи назорат қилиш, унинг натижаларини ўзи бақолашнинг мезонини белгилаш; Машқларни турли ташкилий шакллардан (машғулотларда, кундалик ҳаётда, ялпи тарзда ва алоҳида-алоҳида) ҳилма-хил материаллардан фойдаланиб кўп марталаб такрорлаш; Машқларни такрорлашни вақт бўйича тақсимлаш (у ёки бу кўникма ҳосил қилиб бўлингача, унутиб юбормаслик учун вақти- вақти билан машққа қайтиб туриш жоиз. Машқлар методлардан бири ҳисобланган ҳолда усл ўрнида қўлланиши ва бошқа методлар таркибига кириши ҳам мумкин.

Расм чизиш, лойдан буюм ясаш , аппликация турли методлардан, ҳамда ўргатиш усулларидан фойдаланишни талаб қилади, шу жумладан болаларда кўникма малакаларни ҳосил қиладиган амалий методлардан ҳам фойдаланиш талаб қилади. Амалий методлардан асосийси бўлмиш, техник ва баъзан тасвирий малакаларни ўргатадиган машқлардир. Кичик гурухда бу машқлар болалар учун сезиларли эмасдир юмалок шаклли предметларни ясашни ўрганиб, болалар коптокни, олмани, апелсинни ва шу каби предметларни ясайдилар. Йўлларини, ёмғирларни чизиб, улар горизонтал ва вертикал чизиқларни чизишни машқ қиладилар. Катта гурухдаги болалар олдида эса, тўғридан тўғри маълум бир топшириқ қўйилади, чиройли ва тўғри штрих билан чизишга ўрганиш. Штрихлаб чизишни кўрсатиб бергандан сўнг, болаларга мураккаб бўлмаган предмет контурини (Масалан: уй, қўзиқорин, олма) чизиб олиб, уни озода қилиб бўямаслик расмни хунук қилиб қўйишини биладилар ва сидқидилдан машқ қиладилар. Машқлардан тасвирий ҳарактерга эга бўлган топшириқларни тушиниш учун фойдаланилади. Масалан: дефектолог бир чизиқ билан инсон бошининг ёнмача қиёфасини чизишни кўрсатиб берганидан сўнг, болалар бир неча марта одам бошининг расмини қайта- қайта чизадилар. Дефектолог нинг вазифаси болаларнинг тасвирий фаолиятини шундай ташкил қилиш керакки, у фаол ва ижодий бўлсин. Ҳар бир машғулот фақатгина дидактик вазифасини эмас, яъни маълум бир предметни тасвирлашни ўргатиш эмас, балки боладан ишни мустақил бажаришни ҳам талаб қилади. Шу мақсад билан дефектолог турли хил усуллардан фойдаланиши мумкин: маслахат, мақтов, топшириқни бажариш усулини кўрсатмаси (тўлиқ бўлмаган), ўйинчоқ кўрсатмаси, эслатма ва шу кабилар. Болани шундай ҳолатга қўйиш керакки, у ўйлаган ўйини бажариши учун ўзи йўл топсин. Шундай қилиб у ёки бу метод ва усулларни танлаш қуйидагиларга боғликдир: Машғулот мазмунига ва машғулот олдида турган мақсадга, шу билан бирга, тасвирий фаолиятнинг вазифаларига;

Болаларнинг ёши ва ривожланиш даражасига; Болалар фойдаланадиган тасвирлаш материалларига боғликдир. Атроф олам хақидаги тасаввурларни мустахкамлаш мақсадли машғулотларда, асосан оғзаки методлар қўлланилади: суҳбатлар, болаларнинг кўрганларини хотирадан қайта эслаш учун ёрдам берадиган саволлар. Тасвирий фаолиятнинг турли кўринишларида ўргатиш усуллари турличадир, чунки бир образ турли воситалар ёрдамида вужудга келтирилади. Масалан: мазмунли (мазмунли) мавзуларда компазицияга ўргатиш вазифасини расмда картиналарга қараб тушинтирилади, узоқлашаётган предметлар юқорироқда, яқиндагилари эса пастроқда чизилади. Бу масала лойдан буюм ясаганда шаклларнинг уларнинг ҳолатига қараб жойлаштирилади; ёнма-ён ёки кетма- кет ва хоказа. Бу ерда алохида тушунча ёки кўрсатма бериш шарт эмас. Ҳар бир усулдан ўйлаб, машғулот олдида турган вазифаларга нисбатан, дастурда берилган машғулотнинг мазмунига нисбатан ва асосан ушбу гурух болаларининг қай даражада ривожланганлигини хисобга олган ҳолда фойдаланиш керак. Машғулотда алоҳида метод ва усуллар кўргазмали ва оғзакилари-ўзаро қўшилади, мужассамлаштирилади ва бир-бирига умумий таълим жараёнида боғланади. Кўргазмалилик болалар тасвирий фаолиятининг моддий хиссий асосини янгилайди, сўз эса тўғри тасаввурни, тахлилни, идрок қилинганларни ва тасвирлаётганларини умумлаштиришни шаклланишига ёрдам беради. Ўйин методи ранг-баранг ўйин фаолияти компонентларини саволлар, кўрсатмалар, изоҳ ва тушунтиришлар, намойиш қилиш ва ҳоказолар каби бошқа усуллар билан биргаликда қўлланилишини кўзда тутади. Ўйин методи таркибига кирадиган ўйиннинг асосий компонентларидан бири тўла, кенг тарзда хаёл қилинадиган ўйин вазиятидир. Масалан, болаларни боғланишли нутққа машқ қилдириш учун ўйинчоқлар доконидаги вазиятга таҳлид қилинади. Болалар сотувчи ва харидор ролларини бажариб, бир-бирлари билан тегишлича муомала қиладилар, ўйин ҳаракатларини бажарадилар ва ҳоказо. Ўйин методи ўз таркибига ўйинчоқ ва ўйин материаллари билан

бажариладиган ҳаракатларни, таҳлидий ҳаракатларни, буюмларни яшириш ва топиш ҳаракатларни олади. Буларнинг барчаси болаларда ижобий ҳис- туйқу кайфияти ҳосил қилади, улар фаоллигини, қизиқувчанлигини орттиради. Ўйин методидан фойдаланишда педагог етакчи рол ўйнайди: у ўқув вазифасининг мазмунини, ўйин ва амалий ҳаракатларнинг табиати ва изчиллигини белгилайди, топшириқни бажариш намунасини кўрсатади, тушинтиради, болалар йўл қўйқан хатоларни тузатади, шунингдек, саволлар ташлайди, болаларда фаоллик уйғотади, уларни мустақиллика ундайди. Ўйин методининг кўринишларидан бири дидактик ўйин ҳисобланади. Унда болаларнинг барча ҳаракатлари ўйин топшириқлари ва қоидалари билан бошқариб турилади. Ўйинга раҳбарлик қилиш болаларни ўйин мазмуни ва қоидалари билан таниқтиришдан, шунингдек, қоидаларнинг бажарилишини назорат қилишдан иборатдир. Дидактик ўйиннинг моҳияти шундаки, бу ўйин давомида қўшимча ахборот берилмайди. Шунинг учун ҳам бундай ўйинга маълумот бериш ва билимларни тўлдириш методи сифатида қарамаслик лозим. Унда мавжуд билимлардан фойдаланиш, уларни қўлланишнинг фаол жараёни кечади. Бу жараён билимларнинг такомиллашувини таъминлайди: қўлланиш туфайли билимлар янада мустақакам ва онгли, тушуниладиган бўла боради. Дидактик ўйинлар чоғида фаол идрок юзага чиқади ва ўйин мазмунига қараб, таҳлил, қиёслаш, тавсифлаш, умумлаштириш каби хилма- хил ақлий операсиялар ҳам ривожланади болади. Бу ўйинлар диққатни бир жойга тўплашни, топқирликни, аниқликни, тез хотирлашни, фаолликни ва нутқни тушуниш ва ундан фойдаланишни талаб қилади. Шундай қилиб, дидактик ўйинлар ўқитиш методи сифатида билимларни мустақкамлаш, уларни умумлаштириш ва системалаштириш, шунингдек, билиш жараёнларини такомиллаштириш ва ривожлантириш мақсадида қўлланилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Выгоцкий Л.С. Вопросы детской психологии. – М.: СПБ. 1999. 2. Белтюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной речи (в норме и потологии) – М.: Педагогика. 1997. 3. Богданова Т.Г. Сурдопсихология. –М., 2002. 4. Л.Мўминова, Ш.Амирсаидова ва бошқалар Махсус психология -Т.: Фан ва технологиялар ,2013. 5. П.Пўлатова, Л.Нурмухамедова, Ш. Амирсаидова Махсус педагогика -Т.: Фан ва технологиялар, 2014. 6. З.А.Рахмонқулова, М.Файзуллаева, М.Нуриддинова. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф-муҳит билан таништириш (катта, тайёрлов гуруҳлари учун). Методик қўлланма, Т., 2015. 7. Амирова. Г.А., Сулаймонов А.П., Джураева Б.Р. Мактабгача таълим муассасаларда апликация машғулотлари. Т., 2014. 8. Р. Ш. Шомаҳмудова, Л.Р.Мўминова. Боғча ва кичик мактаб ёшидаги болалар талаффузидаги нуқсонларни тузатиш. – Т., 1981.

Похожие

Мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия йўриқчисининг вазифалари

Аклий тарбия ва таълим

Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари

Ахлокий тарбия

Махсус педагогиканинг мақсад ва вазифалари методологик асослари