Ахлокий тарбия - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ахлокий тарбия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

288.5 KB

Ахлокий тарбия Режа: 1. Ахлоқий тарбиялашнинг назарий асослари. 2. Болалар боғчасида ахлоқий тарбия воситалари. 3. Ахлоқий тарбия бериш методлари. 4. Ахлоқий одатларни тарбиялашнинг педагогик шарт- шароитлари.

Ахлоқий тарбиялашнинг назарий асослари. “Ахлоқ” ижтимоий тушунчалардан бири бўлиб, унинг моҳияти шахс хатти-ҳаракатлари, юриш-туриши, турмуш тарзи, ҳаёт кечириш тамойиллари, қоидалари, шунингдек, ижтимоий муносабатлар мазмунини ифодалайди. Шунинг учун ҳам ахлоқ ижтимоий ҳодиса сифатида жамият маънавий - руҳий ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. “Ахлоқ” тушунчаси оила фикри асосида тартибга солинувчи фаолият тарзида кишилик жамиятининг илк босқичида шаклланган. Демак, “ахлоқ” тушунчаси қадим-қадимдан ижтимоий фалсафий, психологик, педагогик, тарихий, бадиий, этнографик ва маданият- шуносликка оид асарларда ушбу тушунча турли кўламларда ишлатиб келинган. Ахлоқ (хулқ-aтвop демакдир)-ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, ижтимоий тартиб қоида бўлиб, бу тартиб қоида ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида кишиларнинг хатти- ҳаракатини тартибга солиш вазифасини бажаради. Ахлоқ шахс тараққиётининг юқори босқичи бўлган маънавий мойилликни асосини, пойдеворини ташкил этади. Ахлоқ кишиларнинг хулқ- атвор меъёрлари ва қоидалариғи, уларнинг ўз-ўзига, бошқа кишиларга, меҳнатга, жамиятга муносабати каби ахлоқий тушунчаларни ўз ичига олувчи ижтимоий онгнинг алоҳида шаклидир. Ахлоқ тарихий хусусиятга эга, чунки у кишилик жамиятда авлодлар томонидан тўпланган ахлоқий тажрибалар ва муносабатларни акс эттиради. Зеро, ахлоқсиз, ахлоқий талаб ҳамда уларда ифода этилган ғояларсиз шахснинг руҳан ва жисмонан етуклигининг асоси бўлган маънавий комиллик шаклланади. Демак, инсоннинг баркамоллиги, аввало, унинг маънавий жиҳатдан етуклиги билан белгиланади. Бизнинг назаримизда, шахс маънавияти унинг онгида кечадиган ижобий мазмунга эга ўй фикрлари, ниятлар, ғоялар, назария ва таълимотлар мазмунининг амалий фаолиятидаги татбиқида намоён бўлувчи руҳий жараёндир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, шахс маънавияти асосида ижобий мазмунга эга бўлган, ўй фикрлар, ниятлар, ғоялар, назариянинг ва таълимотлар мазмунини тушуниб

етишишини эътиборга олиш лозим. Демак, ўзбек халқининг маънавияти ҳақиқатгўй ва адолатли бўлиш, жаҳолат ва қабихлик йўлини тўсиш, инсонийлик, меҳр-шафқат, маърифат, дўстлик, мардлик, биродарлик, меҳмондўстлик, поклик, хуш хулқлилик, инсоф, ватанпарварлик каби инсоний фазилатларни сингдиришга чақиради. Қадим-қадимдан ўзбек ва шарқ классиклари ижодида ахлоқ-одоб масаласи марказий ўрин эгаллаб келган. Кайковуснинг “Қобусномаси”дан тортиб, Ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синоларнинг назмий ва насрий асарларида Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билик”, Аҳмад Югнакийнинг “Ҳибатул ҳақойиқ” (Ҳақиқат совғалари), Имом Исмоил ал-Бухорийнинг “Ал адаб Ал-Муфрат каби” жаҳонга машҳур асарларида Алишер Навоийинг ўлмас шеъриятида, Мунис, Хоразмий каби шоирлар асарларида ахлоқ-одоб масалалари ёритилган. Кошифийнинг асарларидаги таълим-тарбия, ахлоқ масалалари кўпчилик учун андоза, намуна, одоб меъёри сифатида қисқа асосли, лўнда қилиб ёзилган. Кошифийнинг фикрича, инсон фазилати унинг эгаллаган таълим- тарбиясига боғлиқ. Шундагина у одобли ҳисобланиши мумкин. “Одоб -бу қалбни ёмон сўзлардан ва ножўя хулқдан сақлай олиш, ўзини ва ўзгаларни ҳурмат қила билишдир”,- дейди олим. Навоий эса “Одобли инсон барча одамларнинг яхшисидир ва барча одамлар ичида ёқимлироғидир” - дейди. Бу билан эса у кишиларнинг инсонийлик белгиси унинг одобли, ахлокли эканлиги билан ўлчанади, деб таъкидлайди ва барча инсонларни яхши хулқли бўлишга чақиради. Шунингдек, Навоийнинг “Маҳбубул қулуб” асарида одоб, ахлоққа оид ғоялар илгари сурилган. Унинг бирдан-бир орзу- умиди, идеал инсонга бўлган меҳр- муҳаббат, самимийлик эди: “Донишмандлар айтибдурларким, одобли инсон барча одамларнинг яхшилиги ва барча халқлар учун ёқимлидир. У мансабдор кишилардан гўзалроқ ва бадавлат одамлардан ҳурматлироқцир. Ёшларни кўзга улуғ қилиб кўрсатадиган нарса одобдир”. Қошғарий: “Инсонларда оқ кўнгиллилик, бағрикенглик, меҳнатсеварлик, софдиллик, ростгўйлик, сахийлик,

виждонлилик, иродалилик, қатьиятлилик каби фазилатлар, бўлиши шарт ва булар инсоннинг баркамоллигидан далолат беради, - дейди, аммо хасислик, олғирлик, очкўзлик, ғирромлик, пасткашлик, туҳматчилик, хоинлик, ёлғончилик кишиларни бебурд, ахлоқсиз қилиб қўяди. Бундай салбий хислатлар уларни обрўсизлантиради, ҳаётини издан чиқаради, нотўғри йўлга бошлайди. Пасткаш, бахил одамдан яхшилик кутиш мевасиз дарахтдан мева кутишга ўхшайди”. Одобли бўлишнинг фазилати тўғрисида шеър ва достонлардан, адабий манбалардан жуда кўплаб парчалар, шеърий мисралар келтириш мумкин. Одобли, яхши хулқли бўлиш тўғрисида доно халқимиз тўқиган кўплаб мақол маталлар асрлар оша оғиздан-оғизга ўтиб келмокда: Одобинг-обрўйинг. Одоб-кишининг зебу зийнати. Олтин олма-одоб ол. Яхшиликка яхшилик ҳар кишининг ишидир, ёмонликка яхшилик эр кишининг ишидир. Болалар боғчасида ахлоқий тарбия воситалари. Мактабгача тарбия ёшининг ўзига хос томони шундаки, бу ёшда болалар ахлоқий тушунча ёки хулқни сўз билан аниқ таърифлаб беролмайдилар. Лекин болалар боғчасидаги тўғри талқин воқеаларнинг умумий маъносини англаб олишга ёрдам беради. Агар болалар бошқаларда яхши хулқ намуналарини кўрсалар ўзлари ҳам уларга ўхшашга ҳаракат қиладилар. Ахлоқий тарбиянинг ғоявий асоси унинг мақсади вазифаси ва тамойилларини белгилайди, руҳий педагогик асоси эса болалар боғчасида ахлоқий тарбия беришнинг вазифаси ва мазмуни воситалари ва методини ҳамда педагогик шарт-шароитини белгилаб беради. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш вазифаси ва мазмуни боланинг маънавий дунёсини, унинг онгини, ахлоқий ҳисларини, шахсий сифатлари ва хулқини тарбиялаш ва ривожлантиришни тақозо этади.

Бу тарздаги умумий вазифалар ёш гуруҳлари бўйича аниқлаштирилади ва ўқув-тарбия жараёнининг мазмунида ўз аксини топади. Ахлоқий тарбиянинг асосий тамойиллари қуйидагилар: ғоявий ва тарбиявий ишнинг маълум мақсадга қаратилганлиги; таълим-тарбия ишига бола шахсини ҳурмат қилган қолда ёндашиш; ахлоқий тарбия ишини ҳаёт ва замон билан ҳамнафасликда олиб бориш; болаларнинг фаоллиги; жамоада тарбиялаш; тарбиявий ишнинг тизимлари ва изчиллиги; таъсирчанлиги; оила, боғча ҳамда катталар тарбиявий таъсирининг бирлиги; боладаги ижобий шароитларга суяниш; бола шахсини ҳар томонлама ривожлантиришни кўзда тутиш. Болалар боғчасида ахлоқий тарбия бериш ҳар хил воситалар ёрдамида амалга оширилади. Аввало, болаларни ҳар хил фаолиятлар воситасида катталар меҳнати эилан таништириш, машғулотларда ва машғулотлардан ташқари вақтларда таълим бериш, кун давомидаги маиший, мустақил, бадиий фаолиятда, кўнгил очишларда қатнаштириш орқали бу иш қал этилади. Ҳар хил байрамлар. Санъат воситалари, ижтимоий ҳаёт воқеалари, болалар бадиий адабиёти, мусиқа, ашула, гасвирий ва амалий санъат, ўйинчоқ ва ўйин материаллари, оммавий ахборот воситалари, ойнаи жаҳон ва Ахло қ ий тарбия вазифаларига қ уйидагилар киради: 1 . Болаларда ахло қ ий ҳ ис - туй ғ улар, тасаввурлар ва хатти - ҳ аракатларни тарбиялаш. 2 . Хул қ маданиятини ва ижобий сифатларни тарбиялаш. 3 . Шахсда ахло қ ий ҳ ис - туй ғ ул арни тарбиялаш. . Хул4 қ даги салбий томонларни бар ҳ ам топтириш.

радио, кино ва мультфильмлар, диафильмлар ва бошқалар болаларнинг ахлоқий тарбиясига катта таъсир кўрсатади. Бундай воситалардан маълум бир изчиллик ва тизимлилик билан фойдаланилгандагина болаларнинг ахлоқий тарбиясига ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. Юқоридаги айтилганлардан хулоса шуки, ахлоқ одоб ўзбек миллати ҳаётининг мазмуни ҳисобланади. Қаерда, қайси жамиятда, қайси давлатда яхши хулқ қарор топса, ўша жамиятдаги кишиларнинг ҳаёти фаровон, турмуши тинч, одамлари бой-бадавлат бўлади. Ахлоқий тарбия бериш методлари. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ахлоқий тарбия беришда ҳар хил метод ва усуллардан фойдаланилади. Ахлоқий тарбия методлари — болаларнинг ахлоқий тасаввур ва билимларини эгаллаб олиши, уларда маданий хулқ ва ижобий муносабатларни, шахснинг ахлоқий ҳис-туйғулари ва сифатларини тарбиялашга қаратилган фаолият усулидир. Ахлоқий тарбия методлари қуйидаги гуруҳга бўлинади. 1-гуруҳ : ахлоқий тасаввур ва билимларни, уларни бажариш хоҳишини шакллантиришга қаратилган методлар. 2-гуруҳ: ахлоқий ҳис-туйғулар ва муносабатларни рағбатлантиришга қаратилган ёрдамчи методлар. Ҳамма гуруҳ методлари ахлоқий ҳис-туйғулар ва шахсий сифатларни тарбиялашни таъминлайди. Шунингдек, кўрсатмали, оғзаки методлар, тушунтиришни кўрсатиш билан қўшиб олиб бориш. Тарбиячининг ҳикояси, ўқиб бериш, ахлоқий мавзуларда суҳбатлар (расмга қараб, тажрибага асосланиб, ўқилганлар бўйича), кузатиш, расмларни намойиш қилиш, болалар адабиёти ва ҳаётдаги ижобий мисоллардан фойдаланиш асосида олиб борилади. Юқорида келтирилган ҳамма методлар орқали болаларга ахлоқий меъёр ва қоидалар, ижтимоий ҳаёт воқеалари ўргатилади, уларда ахлоқий тасаввур ва тушунчалар шакллантирилади. Бу методларга қуйидаги асосий талаблар қўйилади: болаларнинг яхшилик ва ёмонлик тўғрисидаги тасаввурларини эътиборга олиш, ақлий, хулқ-атвор меъёрларини муҳокама

қилиш учун махсус яратилган вазиятда болаларнинг ўзларини фаол қатнаштириш, ҳар бир боланинг ҳис-туйғусига эҳтиётлик билан муносабатда бўлиш. Болани ноўрин танқид қилиш, унинг устидан кулиш, унга нисбатан эътиборсизлик қилиш ярамайди. Ҳамма методлардан маълум изчиллик билан комплекс равишда фойдаланилади. Ҳар бир метод ўзига хос бўлиб, маълум вазифани бажаради. Буни бир қатор мисоллар орқали кўриб чиқамиз. Тушунтириш кўпинча болаларга янги ахлоқий тушунча, меъёр, қоида баён қилиб борилаётганда ишлатилади. Тушунтириш катталарнинг жонли сўзи ва намунасига асосланади. Масалан: рўпарадан келаётган таниш кишига хушмуомалалик билан салом бериш учун аввало, бир оз тўхтаб, у кишининг юзига қараб кулимсираб “Ассалому алайкум” дейиш ва яна йўлида давом этиш керак. Тушунтириш ва кўрсатиш табиий ҳолда бўлиши керак. Ахлоқий мавзулардаги суҳбатни мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг ҳамма гурухларида қўллаш мумкин. Тушунтириш ёрқин бўлиб, болаларнинг ҳис- ҳаяжонига етарлича таъсир этиши керак. Бу методнинг асосий вазифасига қуйидагилар киради: болаларда ижобий-ахлоқий ҳисларни уйғота олиш, эртак каҳрамонларига ҳамдардлик билдириш ҳамда ютуғидан қувониш ва муваффақиятсизлигига биргалашиб ачиниш;  болаларга тушунарсиз бўлган айрим ахлоқ қоидаларининг мазмунини очиб бериш;  ахлоқий мавзулардаги ҳикоялардан машғулотларда, сайрларда, болаларнинг ўз ҳаёти билан боғлиқ бўлган жойларда фойдаланиш. Ахлоқ мавзулардаги суҳбатлар орқали болалар ахлоқ меъёрлари ва қоидаларини, ижобий хулқ шаклларини эгаллабгина қолмай, шу билан бир қаторда уларда ахлоқ қоидалари ва меъёрларига нисбатан талаб юзага келади. Болаларнинг ахлоқий тажрибаларини кенгайтириб бориш хулқнинг ахлоқий сабабларини аниқлаб бориш керак. Суҳбат жараёнида болалар ўз фикрмулоҳазаларини айтишларига кенг имкон берилади. Шунда улар ҳар бир

хаттиҳаракатини онгли равишда, ахлоқ меъёрлари ва қоидалари доирасида бажаришга уринадилар. Шунингдек, болаларга бадиий адабиётларни ўқиб бериш, санъат асарлари ва амалий санъат буюмларини томоша қилиш, мусиқа ва ашула эшитиш болаларда эстетик ҳисни уйготади ҳамда ахлоқий қоида ва меъёрларни сингдириб боради. Амалий ва ўйин методлари — ўйин машқлар, муаммоли вазиятлар, изланувчанлик фаолияти, педагогик масалаларни ечиш, дидактик ва ҳаракатли, саҳналаштирилган ўйинлар, инсценировка болаларнинг ҳамма фаолиятига раҳбарликни ҳам шу гуруҳ методларига киритиш мумкин. Методлар ахлоқий тасаввур ва тушунчаларни мустаҳкамлашга, болаларда ахлоқий тажрибани тўплашга, ахлоқ меъёрлари ва қоидаларини онгли равишда эгаллаб олишга ёрдам беради. Ўйин кичик боғча ёшидаги болалар учун машқ ҳисобланади ва ахлоқий хулқ ва одатларни тарбиялашнинг энг таъсирли усулидир. Унга қоидаларни машқ қилдириш фойдали одатларни қайтариш кабилар киради. Муаммоли вазият ўзининг аҳамияти жиҳатидан машққа жуда яқин туради, аммо унинг ўзига хос томони болада фаоллик, ижодкорлик, мустақиллик намоён бўлиши учун шароит яратади. Дастлаб ҳикоя — вазият (тугалланмаган ҳикоя) тавсия этилади, масалан, бирорта ҳикоя маълум ерида тўхтатилади. Тарбиячи болаларга ҳикоядаги қаҳрамонлар хулқини баҳолашни тавсия этади. Болаларнинг жавоблари муҳокама этилади ва ҳикоядаги ижобий инсоний хулқ ҳақида бир фикрга келинади. Ахлоқий тарбия методларидан тарбиячи болаларда ижобий ахлоқий сифатларни мустаҳкамлаш бола хулқидаги салбий томонларни бартараф этиш мақсадида фойдаланилади. Бунда тушунтириш, ишонтириш, суҳбат шакллари қулай бўлади. Рағбатлантириш ва жазолаш ахлоқий тарбиянинг қўшимча методи бўлиб, у асосий методларга таъсир этишнинг ўзига хос воситаси бўлиб хизмат қилади. Тарбиячи боладаги ижобий хатги-ҳаракатни фаоллаштириш ёки бўлмаса, болани ёмон қилиқлардан қайтариш учун рағбатлантиришдан фойдаланилади. Болалар боғчасида рағбатлантириш

шакллари: мақташ, маъқуллаш, болага ўйинда бош ролни бериш. Жазо шаклларига эса танбеқ, маъқулламаслик, яхши кўрган ўйинчоғини бермаслик киради. Жисмоний жазо қатъиян ман этилади. Жазонинг бош вазифаси юзага келган низоларни бартараф этиш, янгисининг юзага келишига йўл қўймаслик. Ахлоқий одатларни тарбиялашнинг педагогик шарт шароитлари қуйидагилардан иборат: Ахлоқий тарбия жараёнини инсонпарварлаштириш, яъни педагог ва болаларнинг ўзаро муносабатлари боланинг шахсига нисбатан ҳурмат билан қарашга асосланиши керак. Педагогик жараённи шундай ташкил этиш керакки, унда боланинг ўзи ижобий одатларни эгаллаб бориш, салбий хусусиятларни йўқотишга интилсин. Ахлоқий тарбия боланинг ижобий хулқига асосланиб амалга оширилиши зарур. Болани тарбиялаш учун яхши ҳиссий муҳит яратиш керак. Жазолаш ва қўрқитиш билан ижобий ахлоқий сифатларни гарбиялаб бўлмайди. Болада ахлоқий одатларни шакллантириш учун ундаги маълум одатларга асосланиш керак. Ижобий одатларни юзага келтириш учун қизиқарли фаолиятларни ташкил этиш керак. Шундай қилиб, болаларнинг ахлоқий тасаввур ва тушунчаларни эгаллаб олиб, уни кундалик одатга айлантиришлари учун болаларнинг катталар раҳбарлигидаги фаолиятни ташкил этиш лозим. Демак, тарбиячи бола шахсида ахлоқий ҳис-туйғуларни тарбиялаш учун ҳамма восита ва методларни қўлласа, яхши хулқ намуналарини ўргатиш анча осон кечади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Выгоцкий Л.С. Вопросы детской психологии. – М.: СПБ. 1999. 2. Белтюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной речи (в норме и потологии) – М.: Педагогика. 1997. 3. Богданова Т.Г. Сурдопсихология. –М., 2002. 4. Л.Мўминова, Ш.Амирсаидова ва бошқалар Махсус психология -Т.: Фан ва технологиялар ,2013. 5. П.Пўлатова, Л.Нурмухамедова, Ш. Амирсаидова Махсус педагогика -Т.: Фан ва технологиялар, 2014.

Похожие

Эстетик тарбия

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари

Аклий тарбия ва таълим

Тарбия жараёнининг психологик асослари

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни