Эстетик тарбия - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Эстетик тарбия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Эстетик тарбия Режа: 1. Эстетик тарбиянинг мазмуни, моҳияти ва аҳамияти. 2. Эстетик тарбиялашнинг вазифаси мақсади ва методи. 3. Эстетик тарбиянинг воситалари.

Эстетик тарбиянинг мазмуни, моҳияти ва аҳамияти. Эстетик тарбия кенг тушунча бўлиб, воқеликдаги, санъатдаги, табиатдаги, ижтимоий ва меҳнат муносабатидаги, турмушдаги гўзалликни идрок қилиш, тушунишга ўргатиш, гўзалликка муҳаббат уйғотиш ва ҳаётга гўзалликни олиб кириш қобилиятларини тарбиялашдир. Эстетик тарбия ўз навбатида болаларга ҳар томонлама тарбия беришнинг бир қисми ҳисобланади. У айниқса, ахлоқий тарбия билан узвий боғлиқдир. Санъат ва ҳаёт гўзаллиги билан таништириб бориш боланинг ақлини, ҳиссини тарбиялаб қолмай, шу билан бир қаторда унинг хаёли ва фантазиясини ҳам ривожлантиради. Болаларни гўзалликка ошно қилиш, уларда ҳаётий воқеаларни тўғри тушуниш, олийжаноб ҳис-туйғуларни ва интилишларни шакллантиришга ёрдам беради. Болаларда гўзалликни идрок қилишни тарбиялаш орқали уларда бошқа кишиларнинг кечинмаларини ҳис эта билиш, қайғусини бирга барҳам кўриш каби хусусиятлар шаклланиб боради. Эстетик ривожланиш шахснинг эстетик онги, муносабати ва эстетик фаолиятининг шаклланиши ва такомиллашувида узоқ вақгни талаб этадиган жараёндир. Шахснинг эстетик ривожланиши ижтимоий-тарихий ва эстетик тажрибани ижодий ўзлаштириш жараёнида юзага келади. Эстетик эҳтиёж — киши борлиқни, бадиий фаолиятни, унинг ҳар хил кўринишларида эстетик идрок этишга ундовчи субъектив омилдир. Эстетик қизиқиш шахсни санъат асарларини, теварак-атрофдаги борлиқни эстетик идрок этишга ва эстетик фаолиятга йўналтиради. Эстетик қизиқиш эҳтиёжни юзага келтиради. Эстетик тарбия тушунчаси билан бир қаторда бадиий тарбия тушунчаси ҳам мавжуд. Бадиий тарбия санъат асарлари адабиёт, мусиқа, ашула, тасвирий санъат ва бошқа воситалар асосида тарбиялашдир. Эстетик тарбия — анча кенг, фақат санъат воситасидагина эмас, балки қаёт, меҳнат, кишиларнинг ўзаро таъсири воситасида гўзалликни, англашни тарбиялайди. Санъатда эса эстетиканинг турли-туман масалалари намоён бўлади. Айниқса, кишининг фикр- иродаси мадҳ этилади, унинг тарбияловчи роли ҳам шунда намоён бўлади. Шунинг учун санъат эстетик тарбиянинг

мазмуни ва воситаси ҳисобланади. Эстетик тарбия ахлоқий меҳнат ва жисмоний тарбия билан чамбарчас боғлиқдир. Эстетик ва ахлоқий тарбиянинг ўзаро боғлиқяиги шундаки, кишининг гўзалликни идрок этишдан қувониш, унинг бошқа кишиларга яхшилик қилганидан хурсанд бўлишга ўхшаб кетади. Аксинча, гўзалликни кўра билмаслик, ундан завқлана олмаслик ёмон ишларни қилишга олиб келади. Санъатнинг тарбиявий кучи шундаки, одамни ҳаётдаги воқеаларни, ҳодисаларни чуқур ҳис-ҳаяжон билан идрок этишга мажбур этади. Эстетик тарбия меҳнат тарбияси билан ҳам боғлиқ. Меҳнат фаолияти болаларни қувонтиради. Гўзаллик қувончисиз меҳнат қувончи бўлмайди. Меҳнат қувончи бу турмуш қувончидир. Агар инсон эстетик жиҳатдан тарбияланган бўлса, у ҳар қандай қийин ишда ҳам гўзалликни кўра олади ва уни зўр завқ-шавқ билан бажаради. Эстетик ва жисмоний тарбия ўртасида мустаҳкам боғланиш мавжуд бўлиб кишининг мустаҳкам соғлиғи учун муҳим саналади. Инсоннинг жисмоний камолоти гўзалликни тасаввур эта олмайди. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг эстетик ривожланишида, айниқса, эстетик тарбия эмас, ҳиссий ва сенсор ривожланиши тўғрисида ўйлаш керак. Бола ялтироқ бўёқдан хурсанд бўлади, бир маромдаги товуш ва ҳаракатлардан ҳузур қилади. Бола ҳаётининг биринчи йилида унинг сенсор қабул қилувчанлиги такомиллашиб боради. Бу ёшдаги болада кечинмаларнинг шаклланишида катталар муҳим роль ўйнайди. Бола ҳаётининг иккинчи йилида унинг идроки секин - аста такомиллашиб боради. Ўрта гуруҳга келганда, болалар эстетик идрокнинг ривожланишида муҳим ўзгаришлар юз беради. Уларнинг эстетик идроки анча шаклланган бўлади. Бу ёшдаги болалар бадиий образларни энг оддий эстетик баҳолай оладилар. Катта гуруҳнинг охирига келганда улар мусиқани, бадиий асарларни диққат билан таъкидлайдилар, тасвирий санъат асарларини синчиклаб кузатадилар, улардаги ижобий қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларидан қувонадилар, ёмонликни қоралайдилар.

Эстетик тарбиялашнинг вазифаси мақсади ва методи. Эстетик тарбия (лот ‘эстезио” - гўзалликни ҳис этаман) - шахсни ижтимоий воқелик, табиат. меҳнат муносабатлари, турмуш гўзалликларини англаш, идрок этиш, тўғри тушунишга ўргатиш, уларнинг эстетик дидини ўстириш, уларда гўзалликка муҳаббат уйғотиш, шунингдек, гўзалликни яратиш қобилиятларини тарбиялаш жараёни. МТМда ташкил этиладиган эстетик тарбия тарбияланувчиларда ахлокий сифатлар, ижобий хулк- атвор меъёрларини таркиб топтириш, уларнинг ижодий қобилиятларини тараккий эттиришга катта таъсир кўрсатади. Эстетик тарбияни олиб бориш жараёнида тарбияланувчиларда эстетик хис-туйгу, эстетик дидни тарбиялаш, уларнинг ижодий қобилиятлари, эстетик эҳтиёжлари ва гўзалликни севиш, гўзалликка интилиш туйғуларини ривожлантириш, эстетик маданиятни шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Эстетик тарбиянинг мақсади шахснинг вокеликка эстетик муносабатини шакллантиришдан иборат. Тарбияланувчилар уртасида қул меҳнати, мусиқа, тасвирий санъат маълумотларида. эртаклар ўқиш чоғида эстетик тарбияни самарали йўлга қўйиш имконияти мавжуд. Эстетик тарбия хам умуминсоний ва миллий қадриятларни қарор топтиришга хизмат қилади. Аёнки, тарбия инсон онгига, хис- туйғуларига, тасаввурига, эътиқодига, дунёқарашига, хатти- ҳаракатларига, хулқ-атворига таъсир ўтказишни ўз олдига мақсад ва вазифа қилиб қўяди. Эстетик тарбия ҳам ана шу умумий мақсад ва вазифанинг таркибий қисми сифатида амал қилиб, тарихий-ижтимоий жиҳатдан аҳамиятга молик ходисани англатади. Шуни таъкидлаш жоизки, Қадимги дунёда умуман тарбия максади эстетик асосда намоён бўлган. Қадимги юнонларда эстетик тарбия мақсади фуқароларнинг ҳар томонлама ривожланишига, “рух ва бадан” ҳамоҳанглигини қарор топтиришга йўналтирилган эди. Аристотель ва Платон каби буюк мутафаккирларнинг таълимотларида эстетик тарбия тизимининг бир- биридан фарқли томонлари бўлгани ҳолда умумийлик ҳам мавжуд бўлиб, у ягона эстетик орзуни қарор топтиришга, ягона ахлоқий хулқ- атвор ва фуқаролик сифатларини шакллантиришга хизмат килган эди.

Авваллари эстетик тарбия ўта тор ва бир томонлама талқин қилинар, яъни уни санъат асарларини тўғри идрок этиш, бу билан алоҳида лаззатланиш ёки бирор санъат турини билиб олиб, муайян бадиий кўникмаларга эга бўлиш доирасида инъикос этилар эди. Баъзан эстетик тарбияга одамларда юксак эстетик дид-фаросатни шакллантириш сифатида қаралар эди. Буларнинг барчаси бадиий- эстетик тарбиянинг вазифа ва максадлари доирасига киради. Эстетик тарбиянинг вазифалари тарбиянинг умумий мақсадларидан келиб чиқиб, болаларнинг ёш ва индивидуал имкониятларига қараб белгиланади. Эстетик тарбиянинг вазифаларига куйидагилар киради: 1. Болаларни ҳаётдаги, воқеликдаги, табиат ва турмушдаги гўзалликни тушуниш, кўра билишга ўргатиш. Уларда эстетик ҳис-туйғу, дид, эстетик муносабатни тарбиялаш. 2. Болаларни бадиий ижоднинг турли жанрларида яратилган санъат Асарларини тушуниш, севишга ўргатиш, уларда эстетик онг қирраларини шакллантириш. 3. Болани санъатнинг турли соҳаларига қизиқиши, изланишини таркиб топтириш. Эстетик тарбиянинг воситалари. Шахснинг эстетик маданиятини шаклланиши кўп жиҳатдан эстетик камолотига таъсир ўтказадиган ташқи ва ички шарт-шароитларга боғлиқ. Шундай ташқи ва ички шарт-шароитлар эстетик тарбия омиллари деб аталади. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг эстетик тарбиялаш вазифаларини амалга ошириш учун маълум бир шароитларни яратиш лозим. Болаларни ўраб турган муҳит, турмуш эстетикаси ана шундай энг муҳим омилдир. Агар муҳит эстетикликка асосланган бўлса, агар бола одамлар орасидаги хушмуомала муносабатни кўрса, теварак-атрофдан олинган таассуротлар ижобий тавсифга эга бўлса, у кичиклигиданок эстетик борлиқни ўзи учун меъёр сифатида қабул қилади. Турмуш эстетикаси ўзида кўплаб деталларни қамраб олади. Шунингдек, болаларни борлиқни ва унинг гўзаллигини таҳлил этиб боришга ўргатиш лозим: “Сени кўйлагингга қайси

рангдаги туфли мос тушади, деб ўйлайсан?”, “Уйимиз деворига кўпрок қайси рангдаги парда тўғри тушади: кўкми ёки яшил?”. Мазкур холатда боланинг айнан жавобининг ўзи муҳим эмас, асосийси унинг эътиборини рангнинг мос келиши ёки келмаслигига қаратиш, шунингдек, болада у ҳам гўзаллик яратиши мумкинлиги ҳақидаги хулосани хосил қилишга эришишдир. Эстетик тарбиянинг энг муҳим омили - табиатдир. Табиат билан доимий равишда муносабатда бўлмай туриб, эстетик жиҳатдан ривожланиш, эстетик тарбияни уюштириш мумкин эмас. Бошқача айтганда, табиат ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайдиган гўзаллик манбаи. У эстетик хис-туйғу, кузатувчанликни ривожлантириш учун бой материал беради. Айникса, табиат бадииий образлар оркали ифодаланса, янада узининг эстетик жиҳатини яққол намоён этади. Масалан: Қуддус Мухаммадийнинг “Болалар” шеърида ана шу жиҳат ёрқин акс этган: Fyв-ғув учар болари, Дув-дув учар болари. Гулдан-гулга қўнишиб, Шарбат ичар болари. Сен қадрдон дўстимиз, Асалинг еб, ўсдик биз. Ясаб берайин қути, Боғчамизда қол, ари! Жонажон табиат эстетик тарбиянинг қудратли воситаси бўлиб хизмат қилади. Теварак-атрофдаги табиат гўзаллиги хатто энг кичик болани ҳам қувонтиради. Унинг туйғулар ва хаёлларда сақланган гўзаллиги болаликда айниқса, чуқур ва ёрқин идрок қилинади, инсон буларни бутун ҳаёти давомида эсидан чиқармайди. Сайр, экскурсия вақтида тарбиячи болаларнинг диққатини табиатнинг ранг-баранглигига, унинг ўзгариши ва уйғунлигига қаратади, табиат ходисаларига қизиқиш уйғотади, унга мухаббат ва эҳтиёткорлик муносабатини тарбиялайди, асраб-авайлашга ўргатади.

Буларнинг хаммаси болаларнинг эстетик дидларини тарбиялайди, улар кишиларнинг меҳнат натижаларини яққол кўриб, атрофдаги гўзаллик инсон меҳнати туфайли юзага келишига ишонч хосил қиладилар. Мана шу жиҳатдан эстетик тарбиянинг яна бир омили сифатида мехнат юзага чиқади. МТМ ер майдончаси ва табиат бурчагидаги ўсимлик ва хайвонларни кузатиш ҳамда парвариш қилиш болаларда эстетик идрокни, уларга нисбатан тўғри муносабатни, гўзаллик яратиш хоҳишини шакллантиради ҳамда қизгин фаолиятга ундайди. Йилнинг ёз фаслларида полизда, гулзорда, ер майдончасида меҳнат қилиш жараёнида ҳам болалар эстетик завқ оладилар. Кузда ўз меҳнати мевасини ейиш болага алоҳида эстетик хузур бағишлайди. Дала ва боғларга сайрга борганда табиатнинг гўзаллиги ва бойлигидан, у ердаги деҳқонларнинг яратувчилик меҳнатларидан бенихоя завқланишади. Эстетик тарбия омиллари орасида санъат муҳим ўрин эгаллайди. Санъат - ижтимоий онг ва фаолиятнинг ўзига хос шакли бўлиб, теварак-атроф ва борлиқни бадиий образларда акс эттирилишидир. Эстетик тарбиянинг энг муҳим омили сифатида саньат нафақат бадиий қадриятларни идрок қилиш, балки уларни яратишни ҳам ўз ичига олади. Бадиий қадриятларни яратишга жамият аъзоларининг, айниқса, ёш авлоднинг фаол иштирок этиши уларда эстетик дид- фаросат ва талаб-эхтиёжларнинг ривожланишига, ижодкорлик қобилиятларини рағбатлантиришга олиб келади. МТМда болаларни эстетик жиҳатдан тарбиялашда санъатнинг хилма-хил турлари ва жанрларидан, хусусан мусиқа ва тасвирий саньатдан фойдаланилади. Эстетик тарбиянинг воситаларидан яна бири куғирчок театридир. Қўғирчоқ театри дунёнинг кўплаб халқ ва элатларига қадим замонлардан буён маълум. У жамият ҳаётида муҳим аҳамият касб этиб келган. Қўғирчок театри ҳар кайси давлатда турли шаклда, турли хажмда, ўзига хос тарзда тараққий этиб, ривожланиб келган. Мактабгача ёшдаги болаларни эстетик тарбиялашда қўғирчоқ театри воситасидан самарали фойдаланиш - болаларнинг иқтидори, объектив борлиқ ҳақидаги тасаввури, дунёқарашини янада ривожлантириш учун қулай шарт-шароитни яратиши билан

аҳамиятлидир. Ўзбекистан Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов таъбири билан айтганда: “Ёшларнинг маънавий оламини болаликдан бошлаб эзгу ғоялар асосида шакллантириш ва камол топтириш ҳақида гaп борар экан, яна бир муҳим масала хусусида тўхталиб ўтиш ўринли, деб ўйлайман. У ҳам бўлса, дунёга хайрат кўзи билан боқиб, ундан ўзича маъно топишга интиладиган мурғак фарзандларимизнинг қизиқиши ва хиссиётларига мос қўғирчоқ ва ўйинчоқлар ишлаб чиқариш масаласидир”. Зеро, қўғирчоқ театри воситасида боланинг атроф-муҳит, ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари, таассуротлари, у ёки бу ходисаларни тушуниш, гўзалликни кўра билиш ва хис этишга маъсулият хисси ошади. Қўғирчоқ театрининг болаларнинг эстетик тарбиялашда нихоятда кучли таъсир этиши унинг соддалиги, одатдан ташқари жўшқинлиги ва қўғирчоқлиги, шунингдек, бадиий сўз, мусиқа, қўшиқ, ракс, тасвирий санъат каби таркибий қисмларнинг узвий жипслашиб кетганлиги бола кўз ўнгида яққол намоён бўлишидир. Мактабгача ёшдаги болаларнинг қўғирчоқ театри воситасида эстетик сифатларини шакллантириш жараёнида қуйидаги босқичларнинг амалга оширилиши максадга мувофиқдир: - ўтказилиши режалаштирилган театр олди суҳбати (болаларда театр қахрамонларининг ўзига хос табиати, хатти-ҳаракатлари ҳақидаги тасаввурларини савол-жавоб асосида аниқлаш); - театрнинг таъсирчан, хис-туйғу ва мазмунга бой тарзда ўтказилиши; - театр намойишидан сўнгги суҳбат (болаларнинг воқеалар, уларнинг мазмун-моҳиятини ҳақидаги фикрлари). Шунингдек, мактабгача ёшдаги болаларнинг бадиий дидини ўстиришда китоблар муҳим роль ўйнайди. Китоблар фақат болаларнинг ёшига мос, мавзу, мазмун билангина эмас, шу билан бирга баён қилиш усули ҳамда безатилиши билан ҳам ажралиб туриши жуда муҳимдир. Айниқса, икки-учли ёшли болалар учун чиқарилган китобларда сўзлардан кўра расмларнинг таъсири катта бўлади. Бола китобчадаги расмларни қайта-қайта ўз

ўртоқларига, катталарга, қўғирчоғига “ўқиб” бериш билан унинг мазмунини ўз хотирасида мустаҳкамлайди. Китобдаги чиройли, ёрқин расмлар болаларнинг бадиий дидини тарбиялайди. Болалар томонидан энг кўп ўқиладиган китоблар эртаклардир. Эртаклар қисқа сюжетли, тилининг ҳаётий ва жонлилиги билан ажралиб туради. Бундан ташқари эртак қахрамонларининг болаларга яқин ва таниш эканлиги ҳам улар билан бирга ҳайратланиш, воқеаларни қизиқиш билан эшитиш имконини беради. Эстетик тарбия МТМда расм чизиш, қирқиб елимлаш, лой иши каби фаолиятлар орқали амалга оширилади. Ана шу нуқтаи назардан болаларни эстетик тарбиялашда тасвирий санъат муҳим роль ўйнайди. Болаларнинг бадиий-эстетик тасаввурлари теварак- атрофдаги жонли ва жонсиз нарса- ҳодисаларни турли усуллар (расм чизиш, қирқиб-елимлаш, лойдан нарсалар ясаш, тикиш), анъанавий (акварел буёғи, бўр, қалам, мўйқалам, фломастер, рангли қалам ва иплар, қоғоз, картон, елим, игна) ва ноанъанавий (пахта, губка, бармоқлар ёрдамида, шам, гугурт чўплари) воситалар орқали тасвирлашда намоён булади. Буларни бадиий-эстетик саводхонликнинг дастлабки элементлари сифатида қабул қилиш мумкин. Мактабгача ёшдаги болалар тасвирий кўникма ва малакаларни осон ўзлаштиради. Икки-уч ёшли бола қалам ва мўйқаламни тўғри ушлаш малакасини осон эгаплайди, ундан фойдаланишни қийинчиликсиз ўрганиб олади. Олти ёшда бола бир қанча кўникма ва малакалар заҳирасига эга бўлади ва улардан янги предметларни тасвирлашда керакли усулларни қўллаб, мустақил равишда ўз ақлу идрокига таянган ҳолда фойдаланиши мумкин. Тарбиявий фаолиятда шундай воситалар қўлланиладики, улар шахснинг эстетик воқеликка муносабатини ривожлантиршга хизмат қилади. Тарбиявий фаолиятнинг бундай воситалари эстетик тарбия воситалари деб аталади. Эстетик тарбия омиллари ва воситалари ўртасидаги чегара нисбий ҳамда шартлидир. Муайян шароитларда эстетик тарбия омиллари эстетик тарбия воситалари вазифасини ўташи, аксинча, бўлиши хам мумкин.

Юқорида кўрсатилган вазифалар асосида мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг ҳар бир ёш гуруҳида эстетик тарбия беришнинг методлари ишлаб чиқилади: 1. Онгни фикрлаш қобилиятни ривожлантиришга қаратилган методлар. 2. Одатлантириш ва машқ қилдириш методи (такрорлаш, ўргатиш, мусобақалар уюштириш, ибрат, намуна, ўгит). 3. Рағбатлантириш ва жазолаш методи (маъқуллаш, кўнгил кўтариш, намуна қилиш, қаторнинг бошида турғазиш, раҳматнома эълон қилиш, огоҳлантириш, тушунтириш, ота-онасига мурожаат этиш). Болалар боғчасидаги эстетик тарбиянинг асосий воситалари қуйидагилардир:  ижтимоий муҳит ва турмуш эстетикаси;  санъат асарлари;  болаларнинг ижодий фаолиятлари;  байрамлар, кўнгилочар тадбирлар;  маълум мақсадга қаратилган ва режа асосида амалга ошириладиган тизимли таълим. Хулоса қилиб айтганда, эстетик тарбия болаларни ҳар томонлама баркамол тарбиялашнинг муҳим омили бўлиб, ақлий, ахлоқий, жисмоний тарбия билан чамбарчас боғланган ҳолда амалга оширилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Выгоцкий Л.С. Вопросы детской психологии. – М.: СПБ. 1999. 2. Белтюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной речи (в норме и потологии) – М.: Педагогика. 1997. 3. Богданова Т.Г. Сурдопсихология. –М., 2002. 4. Л.Мўминова, Ш.Амирсаидова ва бошқалар Махсус психология -Т.: Фан ва технологиялар ,2013. 5. П.Пўлатова, Л.Нурмухамедова, Ш. Амирсаидова Махсус педагогика -Т.: Фан ва технологиялар, 2014. 6. З.А.Рахмонқулова, М.Файзуллаева, М.Нуриддинова. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф-муҳит билан таништириш (катта, тайёрлов гуруҳлари учун). Методик қўлланма, Т., 2015.

Похожие

Ахлокий тарбия

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари

Аклий тарбия ва таълим

Тарбия жараёнининг психологик асослари

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни