Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.236328125 KB

Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари Режа: 1. Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг предмети ва асосий тушунчалари. 2. Жисмоний тарбия тамойиллари. 3. Таълим методлари ва усуллари таснифи. 4. Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг вазифалари. 5. Жисмоний тарбия воситаларининг умумий таснифи.

Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг предмети ва асосий тушунчалари. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги “2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2707-сонли қарори ижросини таъминлашда болаларни мактаб таълимига тайёрлаш даражасини тубдан яхшилаш, таълимтарбия жараёнига замонавий таълим дастурларини татбиқ этиш, малакали педагог кадрлар билан таъминлаш, болаларни ҳар томонлама интеллектуал, аҳлоқий, эстетик ва жисмоний ривожлантириш учун шарт- шароитлар яратиш, таълим муассасаларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ишларини изчил давом эттириш мақсад қилиб олинди. Жисмоний тарбия методикаси мактабгача ёшдаги болалар жисмоний тарбиясининг ўзига хос хусусиятларини очиб беради. Жисмоний тарбия методикаси амалиёт билан узвий боғликдир. Жисмоний тарбия методикас – жисмоний тарбия воситалари, жисмоний машқларни ўргатиш тамойилларини, усул ва методларини очишга, ҳаракат кўникмаларини шакллантиришга ва жисмоний сифатларни ривожлантиришга, жисмоний тарбия машғулотлари, эрталабки бадантарбия, ҳаракатли уйин, шунингдек жисмоний тарбия ишини режалаштириш ва ҳисобга олишга катта эътибор беради. Жисмоний тарбия методикасининг асосий тушунчалари 1. Жисмоний ривожланиш. 2. Жисмоний тайёрлиги. 3. Жисмоний камолот. 4. Жисмоний тарбия. 5. Жисмоний тайёргарлик. 6. Жисмоний таълим. 7. Жисмоний машқлар. 8. Ҳаракат фаолияти. 9. Спорт.

10. Жисмоний маданият. 11. Жисмоний ҳаракатлар. Жисмоний ривожланиш – бу киши организми шакл ва функцияларининг ўзгариш жараёнидир. «Жисмоний ривожланиш» ибораси тор маънода қўлланилганда, у антропометрик ва биометрик кўрсаткичларни англатади (буй, гавда оғирлиги, кўкрак қафаси айланаси, ўпкаларнинг тириклик сиғими, қаддиқоматининг ҳолати) ва бошқалар. «Жисмоний ривожланиш» ибораси кенг маънода қўлланганда унга жисмоний сифатлар (тезкорлик, эпчиллик, эгилувчанлик, мувозанат сақлай олиш, кўз билан чамалаш, куч, чидамлилик) ҳам киритилади. Жисмоний тайёрлиги – бу ҳаракат кўникмалари, малакалари, жисмоний сифатларнинг меъёрий кўрсаткичидир. Мактабгача ёшдаги болалар учун барча асосий жисмоний машқ турлари бўйича меъёрий кўрсаткичлар ва уларни бажариш сифатига қўйиладиган талаблар ишлаб чиқилган. Улар «Болажон» таянч дастурида кўрсатиб берилган. Жисмоний камолот – бу жисмоний ривожланишнинг тарихан шаклланган даражаси ва соғлиқнинг, ҳаётга, меҳнатга ва Ватан ҳимоясига ҳар тамонлама жисмоний тайёрланганликнинг энг юқори босқичидир. «Жисмоний камолот» ўсиб борадиган ижтимоий эҳтиёжлар ишлаб чиқариш, шунингдек кишилар эҳтиёжининг ўсишига қараб ўзгариб туради. Жисмоний тарбия – бу жисмоний камолотга эришишга йўналтирилган педагогик жараёндир. Жисмоний тарбия жараёнида ақлий, аҳлокий, эстетик ва меҳнат тарбияси амалга оширилади. Жисмоний тайёргарлик – бу жисмоний тарбиянинг касбий йўналганлигидир (актёр, учувчи, космонавт…ва бошқаларнинг жисмоний тайёргарлигидир). У конкрет касб хусусиятига кўра ўтказиладиган жисмоний машқларнинг вазифалари, воситалари, ўтказиш методикасининг ўзига хослиги билан характерланади. Жисмоний таълим – жисмоний тарбиянинг махсус билимлар, ҳаракат кўникма ва малакаларини эгаллашдан иборат бир тури.

Жисмоний машқлар – ҳаракатлар, ҳаракат фаолиятлари, ҳаракат фаолиятининг мураккаб турлари (ҳаракатли ўйинлар) бўлиб, улар жисмоний тарбия вазифаларини ҳал этиш учун восита сифатида танлаб олинган. «Машқ» ибораси ҳаракат фаолиятини бир неча бор такрорлаш жараёнини ифодалайди. Спорт – бу мусобақа жараёнида намоён бўладиган, у ёки бу жисмоний машқ турида энг юқори натижага эришишга йўналтирилган махсус фаолиятдир. Жисмоний маданият – умумий маданиятнинг бир қисми, жамиятнинг ижтимоий-тарихий амалиёт жараёнида тўпланган инсон жисмоний камолоти соҳасидаги моддий ва маънавий бойликлари мажмуасидир. Моддий бойликларга спорт иншоотлари (стадионлар, спорт заллари, бассейнлар, теннес кортлари…), жисмоний тарбия жиҳозлари, махсус кийим, пойабзал… киради, шунингдек кишиларнинг жисмоний камолот даражаси ҳам киради. Маънавий бойликларга эса жисмоний тарбия ҳақидаги фан ва санъат асарлари (адабиёт, ҳайкалтарошлик, ранг-тасвир, графика, музика …) мансуб. Жисмоний ҳаракат – ижтимоий ҳаракатнинг ўз олдига аҳоли жисмоний тарбияси даражасини ошириш ва спортни ривожлантиришга ёрдам беришни мақсад қилиб қўйган махсус тури. У давлат, жамоат ташкилотлари ва халқ оммасининг жисмоний маданият ва спортни ривожлантириш соҳасидаги мақсадга йўналтирилган фаолиятини кўзда тутади. Жисмоний тарбия тамойиллари. Жисмоний тарбия тамойиллари шахсни ҳар томонлама комил инсон қилиб ривожлантиришга болаларда жисмоний қобилиятни, ҳаракат малакалари ва кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам берадиган, бола шахсини тарбиялашни биргаликда ва ҳар томонлама тарбиялашни амалга оширишга мужассам ҳолда ёндашишни кўзда тутади. Жисмоний тарбия тизимидаги бундай ёндашув болаларнинг ўзига хос хусусиятлари, ёш

ривожланиш босқичлари хусусиятлари, ҳаётнинг у ёки бу даврида асосий фаолият сифатида танланадиган жисмоний тарбия фаолияти турлари хусусиятларига ҳам боғлиқ бўлади. Жисмоний тарбиянинг умумий тамойилларига қуйидагилар киради: Жисмоний тарбия ва спортнинг ҳаёт билан боғлиқлик тамойили . Мактабгача тарбия ёшидаги муассаса болаларини тегишли дастур асосида жисмоний ва спорт машқларига, ўйинларга ўргатиб, улардаги бу қизиқиш қўллаб-қувватлаб турилади. Таълимнинг мақсади болаларда мактабга ўтиш ва келажакда жисмоний тарбиядан меёрий кўрсаткичлар мажмуаси талабларини муваффақиятли ўзлаштириш учун жисмоний тайёргарлик ҳосил қилишдан иборатдир, шу асосда болаларда Ўзбекистоннинг машхур спортчилари, уларнинг ватанпарварлиги, ишчанлиги, жасурлиги, бардошлилиги, маҳорати, дўст-биродарлиги ва ўзаро ёрдам каби хислатларига ҳурмат ҳисси тарбияланади. Соғломлаштиришга йўналган тамойилининг моҳияти болалар соғлигини мустаҳкамлаш вазифаларини бажаришда намоён бўлади. Шунинг учун жисмоний машқларни танлашда бола организмини ҳар томонлама соғломлаштиришга интилиш,унинг жисмоний сифатларини ҳиссий-ижобий ҳолат, ҳаётдаги хушчақчақ кайфият билан яхлитликда ривожлантириш ҳам кўзда тутилади. Жисмоний тарбия машғулотларини режалаштиришда саломатликни мустаҳкамлаш қонуниятлари ҳисобга олинган жисмоний юклама албатта идора қилинади. Бу иш тарбиячи, врач ва мудиранинг мунтазам врачпедагоглик назорати остида амалга оширилади. Болаларга жисмоний таълим ва тарбия бериш жараёнида қуйидаги дидактик-таълимий тамойиллар қўлланилади : -тизимлилик ва изчиллик, -онглилик, мустақиллик ва ижодий фаоллик, -таълимнинг кўргазмали оғзаки ва амалий усулларини бирга қўшиб олиб бориш; -тушунарлилик ва индивидуаллаштириш тамойили;

-таълимнинг фронтал, груҳ ва якка тарздаги шаклларини бирлиги; - талабларни тобора ошириб бориш тамойили. Тизимлилик ва изчиллик тамойили. Жимоний тарбия мақсадларида фойдаланиладиган тадбирларнинг (кун тартиби, чиниқиш, ҳаракат кўникмаларининг шаклланиши) тизимлилик бутун мактабгача тарбия даври давомидаги жисмоний тарбия жараёнининг узлуксизлиги, мунтазамлиги, режалаштирилганлигидан, юклама ва дам олишнинг мажбурий алмашиниб туриши асосидаги жисмоний тарбия машғулотларининг аниқ изчиллигидан, машғулотларнинг изчиллиги, кетмакетлиги, мазмунан ўзаро алоқадорлигидан иборатдир. Ҳар куни муайян бир вақтда ўз характерига кўра турли жисмоний машқларни (эрталабки гимнастика, жисмоний тарбия машгулотлари, сайр пайтидаги ҳаракат фаолияти…) тизимли тарзда мунтазам бажариш, чиниқтириш тадбирлари болаларни белгиланган соғломлаштириш- тарбиялаш тартибига ўргатади. Жисмоний тарбия ҳосил қилинаётган ҳаракат кўникмаларининг такрорланишини талаб этади. Фақат кўп марта такрорлангандагина ҳаракатлар шаклланади. Онглилик, фаоллик ва мустақиллик тамойиллари боланинг ўз фаолиятига онгли ва фаол муносабатда бўлишга таянишни кўзда тутади, у ёки бу мақсадни амалга ошириш учун нимани қандай бажариш кераклигини аниқ тасаввур килиш лозим. Боланинг мустақил фаол фаолияти берилган вазифага бўлган қизиқишга, уни онгли идрок этишга, вазифа мақсадини амалга ошириш йўлларини тушунишга боғлиқ бўлади. Таълимнинг кўргазмали, оғзаки ва амалий усулларини биргаликда қўшиб олиб бориш тамойили. Билиш фаолияти – ҳиссий билиш жараёнларини амалиёт билан бирлигидир. Ҳаракатларга ўргатиш жараёнида билишнинг бу ажралмас қисмлари ўзаро алоқадорликда бўлади. Бироқ қўйилган вазифага қараб

уларнинг изчиллиги ҳар-хил бўлади: болаларни ҳаракатга ўргатиш кўрсатиб тушунтириш; тарбиячининг машқни оғзаки тушунтириши ва унинг болалар томонидан ҳаракатда бажарилиши билан бошланиши мумкин. Янги ҳаракатларни ўрганишда кўргазмалилик тамойили ҳаракатларни тарбиячи томонидан жуда аниқ қилиб кўрсатиш орқали амалга оширилади. Кўргазмалилик онглилик билан чамбарчас боғлиқдир: оғзаки берилган топшириқ киши томонидан тушуниб олинади, ҳаракатни қайтадан бажариш билан амалда синалади. Бунда сезгилар, айниқса ҳаракат сезгилари муҳим рол ўйнайди. Бундан ташқари кўргазмалилик билан образли сўзнинг ўзаро алоқадорлиги катта аҳамиятга эга бўлади. Тушунарлилик ва болаларга якка ёндашиш тамойили боланинг ёш хусусиятлар имкониятларини ҳисобга олишни, ҳамда шу билан боғлиқ равишда унинг кучига ярашга топшириқлар белгилашни кўзда тутади. Тушунарлиликни асосий шартларидан бири изчиллик ва жисмоний машқларни тобара мураккаблаштириб бориш ҳисобланади. Бола имкониятлари муайян бирликдаги омиллар билан белгиланади: жисмоний тайёрланганлик меёрлари бўйича синаш, врач текшируви, бевосита педагогик кузатиш. Якка ёндашув боланинг ўзига хос функционал имкониятларини ҳисобга оладиган алоҳида таъсирларни кўзда тутади (ҳаракатларни ўзлаштириш турлича кечади, организм жисмоний юкламани турлича қабул қилади, мослашиш динамикаси ҳам турлича). Якка ёндашувнинг мақсади туғма фазилатларни ривожлантириш, янги ижобий сифатларни, қобилиятларни тарбиялаш, зарурат бўлганда нерв тизимининг типологик хусусиятларини мақсадга мувофиқ тарзда ўзгартиришдан иборатдир.

Таълимнинг фронтал, груҳ ва якка тартибдаги усулларини бирлиги тамойили. У тамойил таълимнинг турли усуллари кўлланилгандаги уюшқоқликни кўзда тутади: фронтал усул қўйилган вазимодули бир вақтда, онгли ва аҳил равишда бажаришни талаб этади; груҳ усули масъул, мустақил ва ўзаро ёрдамни рағбатлантиришни талаб этади; якка ёндашув усули тарбиячининг баъзи болаларга зарур ёрдам бериши ва анча тайёргарлиги бор бошқа болаларга нисбатан талабчанликни оширишда ифодаланадиган раҳбарлигини талаб этади. Бу усуллардан биргаликда фойдаланиш, тарбиявий вазифаларини самарали бажаришга хизмат қилади. Тингловчиларни аста-секин ошириб бориш тамойили. Бу тамойилнинг шарти бола олдига бирмунча қийин вазифалар қўйиш ва бажартириш ҳамда юклама кўламини ва интенсивлигини аста-секин ошириб боришдан иборатдир. Машқларни янгилаш жараёнида ҳаракат малака ва кўникмаларининг ҳажми кенгаяди ва бойиди. Ҳаракат фаолияти шаклларини мураккаблаштириш билан бирга боланинг кучига яраша бериладиган жисмоний юклама аста-секин ошиб боради. Бу жисмоний фазилатларнинг ривожланиш қонуниятлари нисбатан боланинг кучи, чидамлилиги, тезкорлиги билан белгиланади. Кўриб ўтилган барча тамойиллар ўз мазмунига кўра ўзаро бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Уларнинг барчаси ўзида ягона ва фақат шартли равишда алоҳида ҳолда қараладиган бир жараённинг муайян жиҳатларини ва қонуниятларини акс эттиради. Таълим методлари ва усуллари таснифи. Таълим методлари ўқув предмети, аниқ дидактик вазифалар, воситалар ва таълим шартларининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ усуллар тизимининг турли бирикмаларидан иборатдир. Мактабгача тарбия ёшидаги боланинг нерв тизими ва бутун организми ниҳоятда пластик ва ташқи таъсирга берилувчан бўлади. Шунинг учун мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан машғулот олиб борганда психик

ва жисмоний кучни сарфланадиган тўғри вақт нисбати ва ундан сўнгги дам олиш тарбиячининг муҳим вазифаларидан бири бўлиши лозим. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим беришда уларнинг ёш хусусиятлари ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги методлардан фойдаланилади. 1. Кўргазмали метод. 2. Оғзаки метод. 3. Амалий метод. 4. Ўйин методи. 5. Мусобақа методи. Кўргазмали метод – бу ҳиссий идрок ва ҳаракат сезгиларининг ёрқинлигини таъминлайди. Улар болаларда сенсор қобилиятлари ривожланишини фаоллаштирувчи ҳаракат ҳақида жуда тўлиқ ва аниқ тасаввурнинг ҳосил бўлиши учун зарурдир. Оғзаки метод – бу метод болалар онгига йўналтирилган, улар олдига қўйилган вазифаларни тушуниб олишга ва машқлар мазмуни ва тузилишини ўзлаштириб олишда катта рол ўйнайдиган ҳаракатли машқларни онгли равишда бажарилиши, бу машқларни турли вазиятларда мустақил қўллашга ёрдам беради. Амалий метод – болаларнинг амалий ҳаракат фаолияти билан боғлиқ бўлиб, ҳаракатларни ўз мускул мотор сезгиларида тўғри идрок этилишини амалда текширишни таъминлайди. Амалий методлар машқларни ўйин шаклида, мусобақа элементларидан фойдаланиш билан характерланади. Амалий методнинг хилма-хил турларидан бири ўйин методидир. Ўйин методи – болалар билан ишлашда самарали бўлиб, кўргазмали образ ва кўргазмали амалий тафаккур элементларини ҳисобга олади. У турли ҳаракат кўникмаларини, ҳаракатларнинг мустақиллигини, ўзгарувчан шароитга нисбатан тезкор жавоб реакциясини бир вақтда такомиллашувига, ижодий фаоллик кўрсатишга имкон беради.

Мусобақа методи – мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим беришда у фақат педагогик раҳбарлик шароитида қўлланилиши мумкин. Бу методдан катта груҳларда фойдаланиш мумкин. Мусобақалар болалар кучига мос бўлиши, ахлоқий-иродавий фазилатларни тарбиялаш, шунингдек ўз ютуқларини ва бошқа болаларнинг муваффақиятларини тингловчиларга онгли муносабатда бўлиш асосида тўғри баҳолаш мусобақанинг мажбурий шартидир. Ташаббускорлик, қаътийлик, саботлилик, дадиллик, жасурлик, олийжаноблик, ўртоқлик каби иродавий ҳамда ахлоқий ҳислатларни тарбиялашда мусобақа методининг аҳамияти ғоят каттадир. Лекин, шуни унутмаслик керакки, биринчилик учун рақобат қилиш, курашиш салбий хусусиятларни (худбинлик, ҳасад қилиш, дағаллик…) таркиб топишга имкон бериши мумкин. Шу сабабли мусобақа методига моҳирона педагогик раҳбарлик қилинган тақдирдагина у маънавий тарбия соҳасидаги ўз ролини оқлай олади. Педагогик жараёнда таълим методларидан мужассам ҳолда фойдаланилади. Кўргазмали ёки оғзаки методлардан сўнг дарҳол болалар амалий ҳаракатларга, ҳаракатларни мустақил бажаришга ўтишлари лозим. Ҳар бир метод вазифаларни ҳал этишга ёрдам берадиган бир қанча усуллар мажмуасидан иборатдир. Усул – методнинг бир қисми, уни тўлдирувчи ва аниқлаштирувчи қисмидир. Кўргазмали методга оид усуллар Болаларни ҳаракатларга ўргатишда кўргазмалиликнинг турли усулларидан фойдаланилади. Яққол кўриш усуллари ҳаракат ёки айрим харакат элементларининг тарбиячи томонидан тўғри ва аниқ намойиш этилишидан; теварак-атрофдаги ҳаёт кўринишларига тақлид қилишдан; масомодули тўғри босиб ўтишда мўлжал олишдан фойдаланиш; кўргазмали қўлланмалар, телеэшиттиришлар, фотографиялар, суратлар… фойдаланишдан иборатдир.

Тактил – мушак кўргазмалилиги болаларнинг ҳаракат фаолиятига жисмоний тарбия қўлланмаларини киритиш билан таъминланади. Масалан: тиззани баланд кўтариб югуриш кўникмасини ҳосил қилиш мақсадида кетмакет қўйилган ёй шаклидаги дарвозачалар қўлланилади. Югуриш пайтида оёқни бу тўсиқлар оша кўтариб ўтиш боланинг тиззани баланд кўтариш кўникмасини эгаллашига ёрдам беради. Яққол эшитиш усуллари ҳаракатларни овоз орқали бошқаришга асосланади. Чолғу мусиқаси ва ашула энг яхши эшитиш кўргазмаси ҳисобланади. Улар болаларда эстетик ҳис ва эмоцияонал кўтаринкилик уйғотади, ҳаракат характерини белгилайди, унинг суръати ва ритмини бошқаради. Шунингдек тарбиячилар ҳаракат суръати ва ритмини башқаришда чилдирма (бубен) дан фойдаланадилар. Кўргазмалилик усуллари боланинг ҳаракатларни тўғри идрок қилиши ва тасаввур этиши, ҳиссий онгининг кенгайишига ҳаракатларни бажаришда ўзўзини назорат қилишнинг вужудга келишига суръати ва ритмини эшитиш орқали бошқаришга, сенсор қобилиятининг ривожланишига хизмат қилади. Оғзаки методга оид усуллари. Ҳаракатларга ўргатишдаги оғзаки усуллар қуйидагиларда ифодаланади: Баён этиш ва тушунтириш – бунда болаларга улардаги мавжуд ҳаётий тажриба тасаввурга таянган ҳолда янги ҳаракатларни аниқ, қисқа бир вақтда тушунтирилади. Шарҳлаш усули – ҳаракатларни аниқ кўрсатиш ёки унинг айрим элементларини аниқлаш асосидаги шарҳлаш. Кўрсатма бериш усули – тарбиячи томонидан кўрсатилган ҳаракатларни қайта бажаришда ёки машқларни болалар мустақил бажаришларида зарур бўладиган кўрсатмалар. Суҳбат усули – янги жисмоний машқлар ва ҳаракатли ўйинларни жорий қилиш ва ҳаракатларни ўргатишда уларни тушунтириш, ҳаракатли ўйин сюжетини аниқлаштириш талаб этилганда олдиндан ўтказиладиган суҳбатлар.

Савол бериш усули – тарбиячи жисмоний машқларнинг бажарилишидан олдин ҳаракатларни бажариш изчиллигини англаш даражасини аниқлаш ёки мазмунли ҳаракатли ўйинлар ҳақидаги тасаввурнинг бор йўқлигини текшириш, қоидаларни, ўйин ҳаракатларини аниқлаштириш мақсадида болаларга саволлар беради. Фармойиш ва сингаллар бериш усули . Масалан, «Тўхтанг! Бир, икки, уч югуринглар», «Сакраб оёқларни елка кенглигида очиб туринг!» Бу буйруқлар болаларнинг жавоб ҳаракат реакциясини тезлиги ва аниқлигини вужудга келтирадиган турли интонация ва динамикани талаб қилади. Булар қаторига баланд овозда дона-дона қилиб санаш ва ўйин бошланмаларини ифодали талаффуз этишни ҳам киритиш мумкин. Ифодали мазмунли ҳикоя усули . У ҳаракатлардаги ифодалиликни ривожлантириш ва ўйин образига яхшироқ кириш мақсадида қўлланилади. Мазмунли ҳикоя эртакни қисқа ҳикоя қилишга ўхшайди (1,5 – 2 минут) вақт давом этади. Бунда тарбиячи ўйин мазмуни ва қоидаларини қисқа образли ҳикояда очиб беради. Масалан: «Бор эканда йўқ экан, чиройли қайрилма шохли ва беозор кулранг оқ она эчки бор экан. Унинг болачалари бор экан…» Болаларни ўргатишда кўргазмали ва оғзаки усулларнинг мақсадга мувофик қўшиб олиб борилиши, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, ҳаракатларни идрок этиш ва қайта бажаришнинг аниқлигига ва образлилигини ва болалар бажарадиган ҳаракатли топшириқлар, улар мазмуни ва ҳар бир ҳаракат фаолиятининг барча элементлари изчиллигини онгли тушунилишини таъминлайди. Амалий методга оид усуллар Болаларни ҳаракатга ўргатишда тарбиячи кўргазмали ва оғзаки усуллар билан ўзаро боғлиқ турли амалий усуллар мажмуасидан фойдаланади. У машқларни, ҳаракатли ўйинлардаги айрим ролларни, бошқарувчи ролини бажариб кўрсатади, болаларни топшириқларга жалб қилиб ва намуна кўрсатиб уларни мусобақаларда қатнашишга рағбатлантиради. Масалан, ким

ҳаракатли топшириқни тезроқ, яхшироқ, тўғрироқ бажаради, у болаларга ўзини қандай тутиш ва қандай ҳатти-ҳаракат қилишни кўрсатади. Тарбиячи болаларнинг амалий фаолиятини ташкил этаётиб бутун таълим жараёнини машғулотнинг вазифалари, мазмунига мувофиқ режалаб олади. Болаларга жисмоний ҳаракатларни ўргатишда ҳамма метод ва усуллардан ўзаро мужассам ҳолда фойдаланиш лозим Жисмоний тарбия жараёнида болалар ҳаракат малакаси ва кўникмасини эгаллаб борадилар. Ҳаракат малакаси ҳаракат техникасини эгаллаш даражаси билан белгиланади. Ҳаракат малакаларининг икки тури фарқланади: улардан бири яхлит ҳаракат фаолиятини амалга оширилади, иккинчиси айрим, мураккаблигига кўра турлича ҳаракатларда ифодаланади. Биринчи турдаги малакалар ўйинлар, курашлар билан боғлиқ. Иккинчи турдаги ҳаракат малакалари ривожланиш ҳаракат техникасини дастлабки эгаллашдан янада юксакликка, уни такомиллаштиришгача боради. Ҳаракат кўникмаси – бу ҳаракат техникасини эгаллаш даражаси бўлиб, унда харакатларни бошқариш автоматик тарзда кечади ва ҳаракатлар ўзининг барқарорлиги билан ажралиб туради. Ҳаракат кўникмасини шакллантириш биринчи ва иккинчи сигнал тизимларининг ўзаро ҳаракатидаги динамик стереотипнинг юзага келиш жараёнидан иборатдир. Ҳаракат кўникмаларининг, бола учун амалий аҳамияти жуда катта. Ҳосил қилинган кўникмалар жисмоний ва психик кучларни тежамкорлик билан сарф этиш, яхлит ҳаракат фаолиятига кирувчи ҳаракатларни тез ва аниқ бажариш имконини беради. Мактабгача таълимда жисмоний тарбия методикасининг вазифалари Мактабгача тарбия муассасаларида жисмоний тарбиянинг қуйидаги вазифалари мавжуддир. 1. Соғломлаштириш вазифалари. 2. Таълимий вазифалар.

3. Тарбиявий вазифалар. Соғломлаштириш вазифалари ҳаётни сақлаш ва соғлиқни мустаҳкамлаш, жисмоний ривожланишни яхшилаш, организм функцияларини такомиллаштириш, чиниқиш йўли билан унинг турли касалликларга нисбатан ҳимояланиш хусусиятларини ва чидамлилигини, ташқи муҳитнинг ноқулай шароитларига (сув ва ҳавонинг паст ва юқори температураси, қуёш нурининг таъсири) бўлган қаршилигини ошириш. Бундан ташқари болаларнинг умумий иш қобилиятини ошириш ҳам муҳимдир. Бола организми ривожланиши хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда соғломлаштириш вазифалари қуйидагилардир: - суякларнинг тўғри ва ўз вақтида қотишига, умуртқа эгикларининг шаклланишига, товон равоқларининг ривожланишига, бўғим-боғлам аппаратининг мустаҳкамланишига ёрдам бериш; - тана қисмларининг (пропорциялар) тўғри нисбатда ривожла-нишига, суяклар ўсиши ва массасини бир тартибга солишга ёрдам бериш; - барча мушаклар груҳини ривожлантириш (тана, оёқ, қўл ва елка камари, панжа, бармоқлар, товон, бўйин, кўз, ички органлар, юрак-қон томирлар, нафас олиш ва бошқа мушаклар); - кўпроқ заиф ривожланган букувчи мушаклар грухининг ривожланишига эътибор қаратиш лозим. - юрак-қон томирлари ва нафас олиш тизимлари фаолиятини такомиллаштиришга ёрдам бериш, юракка қон оқишини кучайтириш, унинг қисқариш ритмини яхшилаш ва тўсатдан ўзгарадиган юкламага мослашиш қобилиятини ривожлан-тириш; - кўкрак қафаси ҳаракатчанлигини ўстириш, чуқур нафас олиш, унинг ритми барқарорлигига, ўпка сиғимини оширишга ёрдам бериш, бурундан нафас олишни яхшилаш; - ички органларнинг (оақат ҳазм қилиш, модда ажралиш ва бошқалар) тўғри ишлашга ёрдамлашиш;

- терморегуляция функциясининг тўғри ривожланишига кўмак-лашиш; - марказий нерв системасининг фаолиятини такомиллаштириш, қўзғалиш ва тормозланиш, уларнинг ҳаракатчанлиги жараёнларининг муқобиллигига, шунингдек ҳаракат анализатори, сезги органларининг такомиллашувига ёрдам бериш. Таълимий вазифалар мактабгача тарбия ёшидаги болаларни жисмоний тарбиялаш жараёнида қуйидаги таълимий вазифалар ҳал этилади: - ҳаракат кўникма ва малакаларини шакллантириш; - жисмоний сифатлар (чаққонлик, тезкорлик, эгилувчанлик, мувозанат, кўз билан чамалаш, кучлилик, чидамлиликни ўстириш; - тўғри қадди- қомат, гигиена кўникмаларини тарбиялаш; - жисмоний тарбия ҳақидаги билимларни ўзлаштириш. Болалар нерв тизимининг пластиклиги туфайли уларда ҳаракат кўникмалари нисбатан енгил шаклланади. Уларнинг кўпчилигидан (эмаклаш, юриш, югуриш, чанғида юриш, велосипедда сайр қилиш…) кундалик ҳаракат воситаси сифатида фойдаланадилар. Ҳаракат кўникмалари ташқи муҳит билан алоқани осонлаштиради ва уни билишга ёрдам беради; бола эмаклаб ўзини қизиқтирган нарсаларга яқинлашади ва улар билан танишади; чанғида юра оладиган; велосипедда сайр қила оладиган болалар қор, шамол хоссаларини осон идрок этадилар; сузиш чоғида эса болалар сувнинг хоссалари билан танишадилар. Жисмоний машқларни тўғри бажариш мушаклар, пайлар, бўғинлар, суяк тизимини ривожлантиришга самарали таъсир қилади. Ёш груҳларига оид ҳаракат кўникмаларининг ҳажми «Болажон» таянч дастурида берилган. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда сафланиш, умумривожлантирувчи машқлар, асосий ҳаракатлар, спорт машқларини бажариш кўникмаларини шакллантириш лозим. Бундан ташқари, болаларни спорт ўйинларига (бадминтон, стол тенниси) ва спорт ўйинлари элементлари (баскетбол, хоккей, футбол, волейбол) ни бажаришга ўргатиш зарур.

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни ўтирган, турган ҳолатда ва юрганда қадди-қоматни тўғри тутиш кўникмаларига ўргатиш муҳим. Бу ёшда шахсий ва ижтимоий гигиенанинг бошланғич кўникмалари (қўл ювиш, кийим-кечак, пойабзални яхши тутиш, ўйинчоқлар, хоналарни  ) озода тутиш кўникмаларини сингдириш муҳимдир. Бу ёшдаги болаларга машғулотларнинг фойдаси ҳақидаги жисмоний машқларнинг аҳамияти ва техникаси, уларни ўтказиш методикаси ҳақидаги, ҳаракатли ўйинлар ҳақидаги жисмоний тарбияга оид билимларни бериш муҳимдир. Болалар гавда қисмларининг номини, ҳаракат йўналиши (юқорига, пастга, олдинга, орқага, ўнгга, чапга, тўла айланиш), жисмоний жиҳозларнинг номи ва қай мақсадда ишлатилиши, уларни сақлаш ва тутиш, кийим-кечак ва пойабзалга қараш қоидасини билишлари лозим. Олинган билимлар болаларга жисмоний машқлар билан жуда тўғри шуғулланиш ва жисмоний тарбия воситаларидан мустақил фойдаланиш имконини беради. Тарбиявий вазифалар жисмоний тарбия жараёнида болаларда кун тартибига риоя қилиш, жисмоний машқлар билан ҳар куни шуғулланиш эҳтиёжини ҳосил қилиш бу машқлар билан мактабгача тарбия муассасаларида ва оилада мустақил шуғулланиш малакаларини ривожлантириш, уларни ўз тенгдошлари ва кичик ёшдаги болалар билан ўтказиш. Жисмоний тарбия жараёнида ахлоқий, ақлий, эстетик ва меҳнат тарбиясини амалга оширишнинг катта имкониятлари мавжуд. Жисмоний машқларни бажаришда характернинг ижобий хусусиятлари (уюшганлик, интизомлилик, камтарлик, кўнгилчанлик) ва ахлоқий фазилат (ҳалоллик, ўртоқлик ҳисси, ўзаро ёрдам, топшириқни маъсулият билан бажариш) ларни тарбиялаш, иродавий фазилатлар (ботирлик, қатъийлик, ўз кучига ишонч, чидамлилик) ни намоён қилиш учун шароит яратади.

Жисмоний тарбия болаларнинг ақлий ўсишига ёрдам беради, чунки нерв тизими ва бошқа орган ҳамда тизимларнинг нормал фаолияти учун қулай шароит яратилади, бу эса яхшироқ идрок этиш ва эслаб қолишга ёрдам беради. Болаларда барча психик жараёнлар (идрок, тафаккур, хотира, хаёл  ) шунингдек тафаккур операциялари (кузатиш, таққослаш, анализ, синтез, умумлаштириш  ) ривожланади. Болаларда ижобий эмоциялар, тетик, хушчақчақ кайфиятни тарбиялаш жуда муҳимдир, чунки ижобий эмоциялар барча органлар ва организм тизимларини ишига яхши таъсир қилади. Жисмоний тарбия эстетик тарбияни амалга ошириш учун қулайлик яратади. Жисмоний машқларни бажариш жараёнида эстетик завқни хис қилиш ва идрок этиш, гўзалликни,ҳаракларнинг ифодалилигини, қаддиқоматнинг нафислигини, кийим-бош, спорт жиҳозлари, теварак- атрофнинг гўзаллигини тушуниш ва тўғри баҳолай олиш қобилиятини ривожлантириш; эстетик жиҳатдан маъқул хулққа интилишни, фаолият, сўз ва хатти-харакатда қўполликка муросасиз бўлишни тарбиялаш лозим. Жисмоний тарбия жараёнида меҳнат тарбияси ҳам амалга оширилади. Болалар соғлиги мустаҳкамланади, ҳаракат кўникма-лари шаклланади, меҳнат қилиш учун зарур бўлган жисмоний фазилатлар ривожланади. Болалар бинони, участкани жиҳозлаш (сакраш учун қум тўлдирилган ўралар, қор уюмлари, сирғаниш учун муз йўлкалар  ) қуриш, жисмоний тарбия жиҳозларини ясаш ва уларни тузатиш (улоқтириш учун қопчалар ясаш, нишонларни бўяш  ), спорт кийимлари, пойабзални сақлаш, уларга қараш, жисмоний тарбия машғулотларида жисмоний жиҳозларни, атрибутларни, ўйинчоқларни жой-жойига қўйиш ва йиғиб олиш билан боғлиқ меҳнат кўникмаларини эгаллайдилар. Мактабгача ёшдаги болаларни жисмоний тарбиялаш жараёни соғломлаштириш, таълимий ва тарбиявий вазифалардан биргаликда, мужассам ҳолда фойдаланишни талаб этади.

Жисмоний тарбия воситаларининг умумий таснифи. Жисмоний тарбия воситаларига қуйидагилар киради: 1. Гигиеник омиллар. 2. Табиатнинг табиий кучлари (қуёш, ҳаво, сув) 3. Жисмоний машқлар. 4. Хилма-хил фаолият турлари. 5. Уқалаш (массаж) Гигиеник омилларга: а) машғулотлар режими; б) дам олиш; в) Овқатланиш; г) уйқу; д) кийим бош, пойабзал; е) жисмоний жиҳозлар, хоналар, майдончалар… киради. Улар жисмоний машқларнинг шуғулланувчилар организмига таъсири самарадорлигини оширади. Гигиеник омиллари барча орган ва тизимларнинг яхши ишлашига ёрдам беради. Масалан, мунтазам сифатли овқатланиш овқат ҳазм қилиш органининг фаолиятига ижобий таъсир қилади ва бошқа органларга зарурий озиқ моддаларнинг ўз вақтида етиб боришини таъминлайди, боланинг ривожланиши ва ўсишига ёрдам беради. Тўлақонли уйқў нерв тизимига дам беради ва унинг иш қобилиятини оширади. Хоналар, жисмоний жиҳозлар, атрибут, ўйинчоқлар, болалар кийимлари ва пойабзалининг тозалиги касалликларнинг олдини олади. Хоналарни тўғри ёритиш кўз касалликлари (шабкўрлик ва бошқалар) нинг содир бўлишига йўл қўймайди. Кун тартибига қатъий риоя қилиш уюшқоқликка, интизомлиликка ўргатади.

Табиатнинг табиий кучлари Табиатнинг табиий кучларига қуёш, ҳаво, сув киради, улар жисмоний машқларнинг организмга таъсирини кучайтиради ва киши иш қобилиятини оширади. Қуёшли, очиқ ҳавода ёки сувда (сузиш) бажариладиган машқлар жараёнида ижобий эмоциялар пайдо бўлади (кўпроқ кислород ютилади, модда алмашуви кучаяди…) Қуёш, ҳаво, сув организмни чиниқтиришга, уни юқори ва паст температурага мослашув қобилиятини оширишга ёрдам беради. Булар натижасида иссиқликни идора қилувчи аппарат ҳаракатга келади, яъни киши организми турли хил метеорологик омилларнинг ўзгаришига ўз вақтида жавоб бера оладиган даражага келади. Қуёш нури тери остида Д витаминининг сақланишига хизмат қилади, турли микробларни ўлдиради ва болаларни касалликлардан (рахит…) сақлайди. Жисмоний машқлар Жисмоний машқлар жисмоний тарбиянинг кишига ҳар томонлама таъсир этувчи асосий ўзига хос шаклидир. Улардан жисмоний тарбиянинг соғломлаштириш, таълимий ва тарбиявий вазифаларини ҳал этишда фойдаланилади: ақлий, ахлоқий, эстетик ва меҳнат тарбиясини амалга оширишга хизмат қилади. Рақс машқлари – организмнинг барча тизимларига таъсир қилади, жисмоний фазилатларни ривожлантиради, ҳаракатлар нафис, эркин ифодали бўла боради, ижобий хислар пайдо қилади, тўғри қад-қоматни шаклланишига ёрдам беради. Шунинг учун рақс ва ўйин элементлари (галоп, оёқларни ёнма-ён қўйиш кабилар) жисмоний тарбия воситалари сифатида фойдаланилади. Хилма-хил фаолият турлари . Хилма-хил фаолият турлари (меҳнат, расм, чизиш, нарса ясаш…) га кирувчи ҳаракатлар агар қоматни тўғри тутишга риоя қилинса, шунингдек

жисмоний юкламалар болаларнинг ёш ва индивидуал хусусиятлари, соғлиғининг аҳволи, жисмоний ривожланиши ва тайёрланганлигини ҳисобга олган ҳолда берилсагина бола организмига ижобий таъсир этиш мумкин. Уқалаш Уқалаш (массаж) -силаш, суртиш, уқалаш, шапатилаш, титратиш терига таъсир қилиб, боланинг бутун организмига таъсир этади. Массаж қон томири тизимига ҳам таъсир қилади. Терида нерв учлари таъсирларига жавоб тариқасида томир рефлекслари юзага келади, капилярлар кенгаяди қон айланиши кучаяди, иссиқлик чиқариш ортади. Массаж организмни иссиқ ҳаводан қизиб кетишидан сақлайди. Массаж таъсирида ёғ ва тер безларининг сектор функцияси яхшиланади, мушакларда оксидланиш- қайтарилиш жараёни ва уларнинг қисқариш қобилияти ортади. Массаж лимфа тизимига таъсир қилиб, суюқлик оқимини тезлаштиради. Турли ёш босқичларида кўрсатиб ўтилган вазифаларни амалга оширишнинг самарадорлиги асосий ва қўшимча воситаларни тўғри қўшиб олиб борган тақдирдагина ошади. Чунончи, боланинг дастлабки 3 ойлигида гигиена омиллари, табиатнинг табиий кучлари катта аҳамиятга эга бўлади. Ёш орта борган сари гигиеник омиллар, табиатнинг табиий кучларининг роли камаймайди, бироқ уйқу, овқатланиш ва бошқаларга камроқ вақт сарфланади ва бирмунча мураккаб жисмоний машқлардан фойдаланиш учун замин яратилади

Адабиётлар рўйхати: 1. Саломова Р.С. «Жисмоний тарбия назарияси ва услубияти» Т.: 2014. 2. Махкамджонов К.М. Жисмоний маданият назарияси ва методикаси. - Т.: “Иқтисод-молия”, 2008. 3. Нуриддинова М.М. «Мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия йўриқчилари учун меъёрий ҳужжатлар мажмуи». -Т.: “Мухаррир”, 2013. 4. Файзуллаева М. ва бошқ. “Соғ танда-соғлом ақл”. Т.: 2014 Усмонхўжаев Т. ва бошқ. “500 ҳаракатли ўйинлар”. -Т.: “Янги аср авлоди”, 2014.

Похожие

Мактабгача таълим муассасаларида жисмоний тарбия йўриқчисининг вазифалари

Жисмоний тарбия машғулотларидаги асосий ҳаракат турлари (4-Амалий машғулот)

Мактабгача тарбия ёшидаги болаларга таълим тарбия бериш методлари

Мактабгача таълим муассасаларига жисмоний тарбия машғулотларини режалаштириш ва ташкил этиш методикаси (5-амалий машғулот)

Жисмоний тарбия машғулотларининг тузилиши ва мазмуни