Веданта фалсафаси - Культурология - Рефераты

Веданта фалсафаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Веданта фалсафаси Веданта Қадимги ҳинд фалсафий мактабларидан бири. Веданта сўзи ведалар охири деган маънони англатади. Мазкур таълимотнинг асосчиси Бадараяна ҳисобланади ўзидан сўнг «Веданта сутра» номли асар қолдирган. Маълумотларга қараганда у эр.аввалги VI аср бошларида яшаб, ижод этган. Веданта фалсафаси нафақат фалсафий қимматлилиги билан диққатга сазовор бўлибгина қолмай, шунингдек у Ҳиндистондаги диний таълимотлар билан қаттиқ боғлиқдир. Бу таълимот бошқа таълимотларга нисбатан Ҳиндистонда узоқроқ яшади. Веданта фалсафаси бугунги кунда файласуфлар томонидан у ёки бу шаклларининг ўз таълимотларининг марказига қўйиб келишмоқда. Веданта ведик адабиётнинг сўнгги қисмига таалуқли бўлган Упанишодларга таалуқлидир. Шунинг учун Веданта даставвал Упанишод фалсафаси деганидир. Барча ведантистлар Упанишодларнинг асосий таълимотини изоҳлашга ҳаракат қилдилар. Бироқ Упанишодларнинг системаланган рисолалар бўлмай, уларда учрайдиган фалсафий ва протофилогофинал қарашлар яхлитлигини ташкил этмайди. Шундай экан, Упанишодларнинг қарашларини тахлил этмоқчи бўлган кейинги даврдаги файласуфлар шак-шубҳасиз Упанишодлар асосида яхлит изчил фалсафани яратиш муаммосига дуч келишлари лозим. Дастлаб шундай ҳаракат Веданта сутра ёки Брахма сутра асарида қилинган эди, чунки Упанишодларда брахман мутлоқ реаллик тушунчага эга. Кейинги даврдаги барча ведантистлар «Брахма Сутра»ни Веданта фалсафасини асосий иши эканлигини тан олишмоқда. Бу асарнинг асосчиси Бадараянадир, - деб ёзади ҳозирги замон ҳинд файласуфи Деприпрасад Чатдаподхья. «Веданта сутра» тўрт қисмдан иборат бўлиб биринчи қисмда брахман назарияси, унинг табиати, оламга ҳамда якка жонга бўлган муносабати баён

қилинган. Иккинчи қисмида эса веданта таълимотининг муҳолифлари: чарвака-локаята, буддизм ва жайнизмнинг назарий асослари танқид қилинади. Асарнинг учинчи қисмида эса Брахманни билишга эришишнинг йўллари ва усуллари ҳақида фикр юритилади, тўртинчи қисмида эса Брахманни билишнинг натижалари ҳақида фикр юритилади. Бадараяна таъкидлашича веда абадий. Метафизик ҳақиқатдан иборат бўлган ведаларни тафаккур орқали билиш мумкин эмас. Бадараяна фикрича билимнинг икки манбаи мавжуд, яъни шрути ва смрити деб аталади. У иккисини биргаликда пратаякша (ҳиссий қабуллаш) ва анумана (хулоса) дейди Бадараяна. Унинг фикрича билимнинг асосий (пратаньям) смрити ташкил этади. Бадараяна шрути орқали упанишодларни била олса, смрити ёрдамида Бхагаватчилар Махабхарата, Ману қонунлар мажмуасини била олади. Дунёвий билимлар оламида хулоса ҳиссий қабуллашга асосланса, смрити шрутига боғлиқ. Бадараяна бошқа ҳеч қандай праманни тан олмайди. Веданта сутрада келтирилишича санкхьядаги пуруша ва пракрити мустақил субстанция бўлмай, балки яхлит реалликниг мудофикациясидир. Бирдан бир чексиз субстанция бу брахман бўлиб, упанишодларда кўрсатилишича олий реалликнинг айнан ўзидир. Бадараяна оламни монистик тушунади. Веданта таълимотини системалаштирган файласуф Гаудапада бўлиб, эрамизнинг ( III - IV асрлар) биринчи ярмида яшаб ижод этган. Гаудапада ҳам ўзидан кейин «Мандукхья Карика» номли асар ёзиб қолдирган. Асар икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмида Мандукхья упонишодларнинг шарҳи бўлиб, унда Брахман ва атман айнан бир нарса эканлиги ҳақида сўз боради. Гаудапада ўзининг мазкур асарида воқеликнинг тартиботлари яъни атман (жоннинг) тўрт ҳолати ҳақида фикр юритади: 1. Атман (жон) уйғоқлик ҳолатдаги оламнинг онги сифатида. 2. Атман (жон) уйқу ва туш кўриш ҳолатдаги онг сифатида. 3. Атман чуқур уйқудаги онг сифатида.

4. Атман (жон) ҳар қандай ҳис этиш, муносабат, тафаккур, аниқлаш ва баён этиш ҳолатлардан ташқари сифатда. Асарнинг иккинчи бобида тажрибавий дунёнинг нореаллиги исботланди. Учинчи бобида материя ғояси таҳлил қилинади. Тўртинчи бобида эса бирдан бир реаллик бу атман, билиб бўлмас, ўзгармас, ҳаракатсиз, ножисмий бўлиб, фақат шунчаки сароб ҳисобланади. Гаудападанинг билиш назарияси қуйидагича: 1. Инсон уйғоқлик ҳолатида ҳис этадиган олам уйқудаги ҳолат каби эмас; 2. Пировард оқибатда тажриба объекти ва ғоялар ўртасида фарқ йўқ, униси ҳам, буниси ҳам саробдир. Тарихчи Телангу ёзишича Шанкара тахминан эрамизнинг VI аср охирида яшаган бўлса, Ж. Бхандирка ёзишича эса, эрамизнинг 680 йили яшаб ўтган. Макс Мюллер ва профессор Мандонелла ёзишича, Шанкара 788 йили туғилган ва 820 йили вафот этган. 3. Шанкара оддий захматкаш зиёлийсиз оилада дунёга келган. Ўзининг мураккаб қарашлари билан бошқаларда катта таъсурот қолдирган. У файласуф шоир, олим ва руҳоний, мискин ва диний ислоҳотчи бўлган. Эрамизнинг VIII - IX асрларида Веданта сутра асарига шарҳлар ёзган файласуф Шанкара бўлган. Шанкара «Адвайта Веданта (монистик веданта)нинг асосчиси ҳисобланади. Табиат ва жамият ҳодисаларининг асоси қилиб «мутлоқ ҳақиқат»ни яъни Брахман, атман, Брахман-атманни олади. Гарчанд бу фалсафага асос солган шахс деб Шанкарани айтадилар. Бироқ аслида бу фалсафа Шанкарадан олдин пайдо бўлган. Ана шундай файласуфлардан бири Гаудапада бўлган. У Шанкарани устози бўлган. Гаудапада «Брахма сутра»ни шарҳлашнинг ўрнига «Мандукхья карика» номли шеърий рисола ёзган. Рисла ўз номига кўра «Мандукхья Упанишод»га шарҳлар деб аталиши керак эди, бироқ аслини олганда бу иш мустақил иш деб ҳисобланади. Шанкара серунум муаллиф бўлган. «Брахма сутра»га ёзган «Шарирака - бхашья» шарҳидан ташқари Упанишодлар ва Гиталарга ҳам шарҳлар ёзган.

Тадқиқотчилар айтишичи Шанкара яна бир неча асарларнинг муаллифи бўлган. Шанкара ўз фалсафасини илгари сурар экан, шундай дейди: Брахман абадий чексиз, мўрт. У замон ва макон категорияларидан ташқарида. Сабаб ва оқибат, ҳаракат ва турғунлик, миқдор ва сифат категорияларга, ҳиссий дунёга, табиатга материя (пракрити)га таалуқлидир. Шанкара таълимотига кўра фақат Брахман реал мавжуд бўлиб, табиат эса Брахман худосининг сояси, иллюзиасидир. Шанкара таълимотича Брахман ўзлигича қолувчи, ўзгармас, бошқа бирон бир нарсага айланмайдиган шу жумладан биз яшаб турган дунёнинг нарса ва ҳодисаларга айланмайди. Борди-ю у (Брахман) моддий дунёдагт нарса ва ҳодисаларга айлана олганда эди, унда биз моддий дунёдаги нарса ва ҳодисаларни билиш орқали Брахман худосини билган бўлар эдик. Бу эса Брахманнинг моҳиятига қарама-қарши бўлган бўлар эди. Шундай қилиб, Шанкара фикрича реаллик ҳодисалардан ташқарида, ҳақиқат эса тафаккурдан ташқарида бўлади. Брахман билан моддий дунё ўртасидаги алоқадорлик Шанкара фикрича бу нарсалар ва уларнинг хоссалари ўртасидаги муносабатдан иборатдир. Бамисоли океан ва унинг тўлқинлари каби яхлитликнинг унинг қисмларига муносабати эмас. Бизнинг дунё Брахманнинг уйқуси, у майя яъни материя деб аталади. Майя реал ва нореал, у тўлқиннинг кўриниши. Биз яшаб турган дунё (майя) абсолют ҳисобланмайди. Чунки у ўзича субстанционал асосга эга эмас ва ҳақиқат ҳам бўлиши мумкин эмас. олам авидьялар орқали билинади. Авидья эса жисмларнинг субстанционал асосларини оча олмайди. Шу маънода у кўриш ва билиш хусусиятига эга эмас. Биз Брахманни авидья яъни кўринмаслик сабабли дунё деб биламиз. Авидья қуйи донишмандик бўлиб, видьяга қарама-қарши туради. Видья эса юқори донишмандлик. У ўз навбатида субстанция (Брахман)ни билади ва инсонга мутлоқ ҳақиқатни (паравидья)ни беради. XII - XIII асрларда Веданта фалсафаси Раманужа томонидан ривожлантирилди. Раманужа 1627 йили Шриперунбудурда

таваллуд топган. Тадқиқотчилар таъкидлашларича у эрта отасидан етим қолади. Ўз шаҳрида бошланғич ва умутаълимни олгач, ўз устози Ядаваприкашададан веданта фалсафани ўрганади. Веданта фалсафасини ўз устозидан ўрганар экан, лекин унга тўлиқ қўшилган эмас. Веданта фалсафасини Шанкарадан фарқли ўлароқ ўзига хос усулда шарҳлаб, уни яна бир поғонага кўтарди. Веданта фалсафасини тарғиб қилиш йўлида Будда, Шанкара, Афлотун каби оила қурмай, қаландарона ҳаёт кечирган Рамануджа «Ведантасутра», «Ведартхасанграха» каби рисолалар ёзган. Шунингдек «Брахма-сутра» ва «Бхагаватгита»ларга шарҳлар ҳам ёзган. Раманужа бутун Жанубий Ҳиндистонни айланиб чиқиб, Вишнушунослар ибодатхоналарини тиклади ва кўпчиликни вишнуизмга қаратди. Раманужа худони шахс сифати тасвирлайди. Шанкара ва Раманужалар буюк ведачилар бўлишган. Иккалалари ҳам битта муаммо яъни веданта фалсафасини таҳлил қилишданиборатдир. Кўп жиҳатдан уларнинг тадқиқотлари бир хил бўлгану, лекин улар олган натижа турлича бўлган. Раманужа бир дақиқа ҳам мен ўз таълимотимни илгари сурганим йўқ, аксинча турли даврда яшаб ижод этган донишмандларнинг доно фикрларини таҳлил қилиб, халққа етказишга ҳаракат қилдим. Агар Шанкара учун Брахман гомоген, шахссиз абсолют (мутлоқ ҳақиқат) бўлса, Раманужа учун Брахман шахс, аниқ қиёфада (Вишну, Шива ва х.к.) гавдаланади. У шунингдек моддий дунёнинг турли туманлигини ўз ичига олади. Моддий дунё Брахманнинг кўриниши бўлиб, реал, лекин сароб (иллюзия) эмас. Брахман субстанция (асос) моддий дунё эса оқибатдир. Жисмларнинг яъни нарса ва ҳодисаларнинг келиб чиқишини Раманужа оламнинг намоён бўлиши деб қарайди. Жисмларнинг парчаланишини оламнинг намоён бўлмаслиги дейди Раманужа ўз навбатида қуйидаги далил ва исботни илгари суради:

1. Билишнинг турли усуллари (парамана) билан исботланган барча обектлар ўзининг атрибутларига эга. Бундан шундай хулоса чиқади объект атрибутсиз бўла олмайди; 2. Хатто интуиция ҳолатида ҳам атрибут тушунчаси доимо ўз-ўзини билишда ва интуиция шаклида мавжуддир. Раманужанинг Веданта фалсафасига қўшган ҳиссаси шундаки у Шанкаранинг реаллик ҳақиқат эмас, моддий оламни билиш ҳақиқий билим эмас деган назариясини қаттиқ танқид қилади. Веданта фалсафасининг кейинги босқичларда ривожланишига Раманужанинг хизматлари катта бўлган.

Похожие

Веданта этикаси

Урта асрларда европа халклари маданияти

Марказий осиё ўйғониш даври санъати ва маданияти

Эстетика фан сифатида

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини