Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини - Культурология - Рефераты

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талқини Режа: 1. Маданиятшуносликнинг предмети. 2. Маданиятшунослик билимлари типологияси 3. Маданиятшунослик фаниниг ўқитилиши. 4. Маданият тушунчаси талқинида тарихийлик ва илмийлик.

Маданиятшунослик-маданият ривожланишининг энг муҳим қонунларини ўрганади. Унинг манбаи инсоният яратган барча маданий қадриятлардир. Маданиятшуносликнинг асосий вазифасига инсоннинг табиат жамиат билан биргаликда фаолятини ҳамда кишиларнинг маънавий турмушига оид барча жараёнларни тадқиқ қилиш киради. Шунинг учун унинг тадқиқот манбаи бўлиб, қуйидаги соҳаларни ўз ичига олади. Яъни: - Инсон яратган санъат соҳаси. - Кишиларнинг муомала воситаси бўлган тил. - Жамият бойлиги ва мезон бўлмиш билим. - Жамиятда содир бўлувчи демографик ва этник жараёлар хизмат қилади. Маданиятшунослик умумназарий фан бўлиб, унга хос бўлган хусусият- инсоннинг маданий ҳаёт ходисасини тартиб тизимига солиб ёндашиши ҳисобланади. Шунингдек маданият гуманитар билимларни ўзига мужассам қилган ҳолда намоён бўлиши билан бирга билишнинг ўта мураккаб объекти ҳамдир. «Маданият» бу инсонларнинг ижодий фаолият жараёнида яратган моддий ва маънавий соҳалардаги ютуқлар мажмуи бўлиб, кундалик тажриба ва муомала ва муносабатларнинг шаклланиши; шунингдек маданият маълум бир жамият учун хизмат қилувчи билимларнинг аниқ бир даражаси ҳамдир. Маданиятни ўрганишда обеъктив қонунларнинг ва сабаб ходисаларидаги боғликлик ҳақидаги анъанвий бир хил тасвирдан файдаланмаслик ҳам мумкун. Маданиятни тартибли тадқиқ қилиш кутилган ва фавқулотда жаррёнлар ҳақидаги тасаввурлардан фойдаланишни тақоза қилади. Системали ёндашув бир-бирига таъсир этувчи турли маданият соҳаларининг ўзига хос хусусиятларини қисмларга бўлиб эмас, балки маданиятни бутунича тасаввур қилиш имконини беради. Системали ёндошув тадқиқотнинг жуда кўп услубларидан фойдаланишга имкон беради. Яъни баъзи бир усуллар билан олинган натижаларни бошқаларига қарама-қарши қўймасдан мулоқотлаштирмасдан хулоса қилади.

Айнан ситемали ёндошув маданятни ўзини ҳам худди ўзига хос шаклда ва кишилар ҳаёт фаолияти соҳаларни ҳам тушуниш имконини беради. Булардан маданият соҳалари, маданият институтлари ташкил топиб, улар аниқ тузилмага ва аниқ вазифаларга эга бўлган ҳолда маданий намуналарни ташкил қилиб маданият тизимини белгилайди. Маданиятшунослик фаниниг қуйидаги билимлари мавжуд; 1. Маданият фалсафаси-Маданиятдаги мураккаб ва кўп мақсадли жараёнларни таҳлил қилишда ёндашувнинг энг муҳим тамойилларини намаён қилиб қиёсий таҳлил, таснифлаш билан боғлиқ. Маданиятни фалсафий англашда фалсафий асослаш билан боғлиқ материалистик, позитивизм, обеъктив идялитик ва бошқа кўплаб анъаналар ажралиб чиқади. Буларнинг ҳар бирида инсоннинг табиати ва ижтимоий гурух оламида жисмони маънавий ва руҳий ҳаёт фаолиятининг шаклларини ва ривожланишининг назарий тушунтириш ва ўзига хос таҳлилий усуллари бор. 2. Маданиятнинг тузилиш шакли инсонга боғлиқ бўлмаган ва жамиятда мустақил мавжуд бўлаган маданиятнинг ўзига хос шакли унинг тадқиқот предмети ҳисобланади. Маданият ривожи жамиятнинг манбаи ва омилларини очишга уринади. Унинг мавжудлик даври у ёки бу маданиятнинг пайдо бўлишидан инқирозгачадир. 3. Маданият социологияси-Бирон бир жамиятдаги мавжуд маданиятнинг аниқ жараёнларини ўрганиш билан шуғулланади; Бу ҳар хил социолог ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган маданият жараёни муносабатларида, социомаданият тоифаларида намоён бўлади. 4. Маданият тарихи-ҳар бир алоҳида маданиятни ноёб ва асл ходисаси каби ўрганади турли маданиятни ўзаро таққослайди, уларнинг ўзаро муносабатлари ва ўзаро таъсири, уларнинг замон ва макондаги фикрларини қадри ва меъёри илмийлиги маҳоратда намаён бўлади.

5. Маданият экологяси-замонавий инсон ҳаёт фаолиятининг барча соҳаларини инсоннинг индивудал ҳаётини, жамият ҳаёти, табиат билан ўзаро муносабатлари қамраб олади бу маданиятшунослик тадқиқотидаги энг янги фаол ривожланаётган соҳалардан бири. Зеро маданият бу инсон яратган нарсалардир. Маданиятшунослик инсоннинг олам билан фаол муносабатини ва муносабатлар унинг ҳаёт тарзини намаён бўлишини, шахснинг ижтимоий ва маданий ролини маданиятлар типологиясини ўрганади. Маданият тушунчаси ХVIII асрнинг охирига эътиборан ҳозирги мазмунини касб этган ҳолда фақат ХХ асрга келиб ижтимоий ва гуманитар фанлар тизимидан мустаҳкам ўрин олди. Кишилик жамиятининг беқиёс қўлламига эга бўлган ва доимий равишда ўзгариб борувчи маълумотларни тартибга солишга ёрдам берувчи умумлаштирувчи тушунчаларга бўлган эхтиёж маданият тушунчасини кенг тарқалишига сабаб бўлади. Қадимги Римда «маданият» тушунчаси ҳаётни маънавий жихатдан янада яхшилашга тозалашга қаратилган ғамхўрлик деган маънода ҳам фойданилган Маълумотларга кўра машҳур Рим файласуфи нотик-Цисерон ҳам «руҳият атамасини» ишлатган. Европа халқларида ХVIII асрнинг охирларигача маданият атамаси ақлий аҳлоқи маданият тушунчаси билан ёнма-ён ишлатилган. Кўриниб турибдики «Маданият» тушунчаси хилма-хил талқинига қарамай қадимдан ҳозирги кунгча ўз моҳиятини ўзгартирмаган. Ҳозирги даврда маданиятнинг илмий тушунчаси инсоният тамонидан яратилган ва яратилиши давом этаётган маънавият рухиятининг ўзига хослигини англаши натижасида вужудга келди. Оддий бир маромда ривожланувчи жараёнда инсон ўз ижтимоий шакллари ундан фарқ қилмаган. Маданиятнинг автономияси намоён бўлиши учун муайян даражада техниканинг ривожланиши ва меҳнатнинг ижтимоийлашувига эришиш талаб этилади. Шу асосида маданият аста-секинлик билан инсониятдан табора кўпроқ мустақил бўлиб боради. Инсоннинг эса тобеллиги ортади. Шунинг учун маданиятни феномен сифатида идрок этиш унинг

ровоожланиш қонунларини тушуниш ва тушунчалар асосида маданиятни бошқаришга ўрганиш зарурият бўлиб қолади. Инсоният жамияти доимий ривоожда бўлиб у ўзгариб такамиллашиб боради. Турли тарихий даврларда ва хилма-хил маданиятларда одамлар дунёни ўзгача англайдилар ва қабул қиладилар, ўзларига хос равишда тасаввурлари ва билимларини хосил қиладилар. Биз ҳозирги даврдаги мавжуд номларга ўхшаш бўлган тўсикларни ўтмишда одамлар қандай қилиб енгиб ўтганларини ўргана бориб ўтмишга саволлар билан мурожаат қиламиз, ўтмиш бизга жавоб қайтаради ва шу билан ўтмиш, ҳозирги замон ва келажак ўртасида доимий мулоқат бўлиб туради. Маданият-жамиятнинг махсули, ижтимоий ҳаётнинг энг муҳими жабхаларидан биридир. Маданиятсиз жамият бўлмагандек , маданият ҳам жамиятдан ташқари мавжуд бўлмайди. Мураккаб ижтмоий вокеалик сифатида маданиятнинг ўзига хос хусусияти шундки, у инсоният ва авлодларининг меҳнати ва билимларини ўзига сингдириб олади. Маданият ижтимоий ҳаётнинг ворислиги, қадриятларини тўплаш ва уларни келгуси авлодларга етказиб бериш билан боғлиқ бўлган соҳаларни ифодалайди. Ижтимоий ҳаётнинг таркибий қисми сифатида маданиятни жамиятни тутган ўрни, жамиятнинг мазмунига ва таҳлил қилинаётган ижтимоий борлиқнинг хусусиятларига боғлиқдир. Ижтимоий жараён, кишиларнинг хатти харакати, яъни социял фаолияти маданий идеалларни, қадриятларни, нормаларни қарор топтирилиши ёки бархам берилишида восита вазифасини, шунингдек кишиларнинг ижтимоий ва шахсий муносабатларининг шахслараро ва гуруҳлараро алоқалари шакли вазифасини хам бажаради. Маданият ижтимоий ҳаётнинг таркибий ва функционал аспектларида ифодаланади. Шу жихатдан жамият маданиятни вужудга келтиради. Жамиятда вужудга келган маданият қанчалик мураккаблашиб бойиб борса, унинг инсонга ва жамиятга таъсири мукаммаллашиб ва нисбий мустахамлиги кучайиб боради. Антик жамият алла қачон ўтмиш, тарихга айланган бўлсада унинг маданияти ҳозирги кунда ўз аҳамиятини сақлаб колмоқда ёки биз бу

давр маданиятини ўша вақтдагига нисбатан кўпрок биламиз. Шунинг учун маданиятга жамиятнинг функцияси сифатида қаралмасада, жамият хар қандай конкрет маданиятнинг шаклланиши деб айтишимиз мумкун. Маданиятнинг ўзоро муносабатларида ўзгаришларга олиб келади, анъанавий ва индистирял жамиятларда инфармацион фаолият мустақил соҳани ташкил эткан бўлса, «кампьютер ревалюцияси» шароитида инфармациялар, билимлар ишлаб чикарилиши, янги технологиялар яратиш алохида турдаги фаолият сифатида шаклланади. Маънавий маданият информациялар захиралари тўпланиш оқибатида цивилазация тараққиётида ташкилотчи ва харакатга келтирувчи факторга айтилади. Бунинг оқибатида фаолият ва маданиятнинг ўзаро муносабатларида ўзгаришлар бошланади. Агар дастлаб маданият фаолиятининг мазмунига тўлиқ боғлиқ бўлса, цивилизация жараёнлари оқибатида фаолият маданиятини табора кўпроқ иштирокида шаклланиши кузатилмоқда. Шунингдек жамият тараққиётида яъни тарихий инерциянинг катта таъсирини ҳисобга олиш керак инерцеянинг таъсирида инсоният бажарилиши лозим бўлган вазифалардан тамоман бошқа нарсалар билан машғул бўлади. Чунки колектив тафаккур қийинчиликлар билан қайта қурилади. Моддий бойликларни қисқа вақт ичида йўқ қилиш ёки бузиб ташлаш мумкин, лекин маънавий қадириятлардан тезда воз кечиб унинг янгисини қабул қилиб бўлмайди.. Россия ва советлар империяларининг миллий маънавий қадириятларимиз, урф одатларимиз ва анъаналаримизни «замонавийлаштириш» соҳасида олиб борган сиёсати оқибати нима билан тугаганлиги ҳаммамизга маълумдир. Биз маданият ва ижтимоий фаолият сифатида бир-биридан мустақил мавжуд бўлмаслиги, маданиятнинг мавжудлиги тараққиёти ва муаммолари масалаларини қисқача кўриб чиқдик. Маданият ва шахс нафақат мазмунан бир-бирига яқин бўлган, балки ички ва ташқи тамонлари жихатидан ўзаро мос келувчи тушунчаларидир.

Индивид ижтимоий турмуш ва маданиятга қай тарзда жалб қилганлигига, унинг табий имкониятлари харакати хиссиёти тафакури соцсиал аҳамиятли мазмун билан тўлдирилганлигига ва маданий шакл касб этганлигига қараб шахс сифатида қарор топди. Маданият индивидуал ва ижтимоий ҳаёт билан узлуксиз бирликни ташкил топган вақтгача мавжуд бўлади. Маданият кишиларга тана аъзолари, инстиктлар ёки туғма истедодлар каби табиатан берилмайди, ҳар бир индивидуал ўзига шахс тажрибаси асосида мустақил равишда теварак атрофдаги кишиларнинг, жамиятнинг ва ўтган авлодларини тўплаган тажрибаларини ўзлаштиради. Индивидум ижтимоий амалиёт махсули бўлган маданиятни ўзлаштириш билан бирга унга акс таъсир этади. Шунингдек инсон маданият номаларига амал қилган ҳолда нафақат табиатни, жамиатни балки шахсий «табиат» ни ҳам ўзгартирди. Маданият шахснинг ички дунёси мазмунига «иккинчи табиати» га айланади. Шахс маданият билан ўзаро муносабати хеч қачон тўлиқ ва уйғун бўла олмайди ижтимоий индивидуал ҳаёт, шунингдек маданият стихияси бир-бири билан мос келмаслиги мумкин. Маданият доим инсоният билан чамбарчас боғлиқ бўлади ва у сиз яшай олмайди. Лекин воқеаликни мураккаб, яхлит бирлиги сифатида у ўз ривожланиши қонунларида ва борлиққа нисбатан мустақилдир. У маданий меросни ўзида мужассамлаштирган конкрет социал гурухларнинг маънавий ҳаётига нисбатан чуқурроқдир. Маданият доимо қадирятларини энг йирик заҳираси, тажрибалар хазинаси бўлиб қолади. Инсоният авлодлари ундан фойдаланадилар ва унга ўз хиссаларини қўшадилар. Юқорида айтиб ўтганимиздек индивид билан мадният ўртасидаги муносабат мураккаб жараён ҳисобланади. Индивидни ижтимоий ҳаётда иштирок этишига имкон беришга хос бўлган психо-социял ва маданий ва дунёқараши ижобий, салбий қарашларининг йиғиндисидан

ташкил топган. Шунинг учун ҳам маданиятни нафақат қадрлаш ва уни сақлаш, уни танқидий ўрганиш талаб этилади. Қайд этилган сабаблар таъсирида муайян ишлаб чиқариш усули хукумронлиги, шароитидаги тарихан таркиб топган. Ижтимоий ва маданий муҳитда жамият билан индивид ўртасида нисбатан ўзгарувчан муносабат бўлади. Бу мувозанатни хосил бўлишида маданиятнинг иштироки салмоқлидир. Маданият шахсга таъсир этади ва унинг психологик холатини шакллантиради. Шахснинг характерида дунёни билиш хисси ўрнашиб қолади. Биринчидан-Маданият таъсир этиш объекти сифатида уни ўзлаштиради; Иккинчидан-Маданий қардриятларни ташувчи ва ифодаловчи сифатида конкрет маданий муҳитда фаолият кўрсатади. Учинчидан-Маданий ижодиёт субъекти сифатида мадниятни ривожлантиради. Маданият шахснинг ўзаро муносатлари унинг шахс ҳаётида тутган ўрни тўғрисидаги мулоҳазаларимиз хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, табиат стихияли қонунлар асосида ривожланиб борса инсоннинг ички дунёси, «ички табиат» ини шакллантириш мақсадли йўналтирилган, асосида ташкил этилиши мумкин. Бунда маданият инсониятга шундай имкониятни яратувчи муҳим воситалардан бири бўлади. Маданиятшунослик курси тарих фасафа социалог этнографик Социалогия каби бир қатор фанларнинг келишувида вужудга келган янги социял гуманитар фан ҳисобланади. Курснинг асосий маасласи бу инсон тўғрисидаги унинг табиати ва имкониятлари тўғрисидаги масаладир. Табиатнинг мавжудлик қонуни хилма-хил бўлганидек, инсоннинг ички табиати яъни маданияти табий муҳит,ижтимоий борлиқ ва тарихий даврлар таъсирида доимий равишда ўзгариб туради, бу ўзгариш фақат илгарилаб бориш янги қадриятни вужудга келишидангина иборат эмас. Бу бирон бир соҳадаги бузилишлар инқирозлар элементларининг кучайиши билан ҳам характерланиши мумкин. Ҳозирги

замон илмий техника революциясининг табиий муҳитга маънавий ҳаётга ва бошқа соҳаларга салбий таъсири фикримизни яққол далилидир. Маданиятшунослик-курси маданий тарихий даврларни таҳлил қилишда уни билишнинг уч босқичини табиий бирлигини олиб қарашга харакат қилади. А) Конкрет даврнинг яхлит қиёфаси яъни бадиий образни яратишга интилади. Б) Инсоният борлиғининг умумий динамикасида даврнинг маънавий ўрнини аниқлайди. В) Конкрет даврнинг мазмунини таҳлил қилади яъни унинг ҳозирги давр тафаккурида қандай ўринга эга эканлигини унинг муаммоларини бизга қандай таъсир этишини бизга қай тамонлари билан яқинлигини ҳозирги вазиятни қайси социал ва индивидуал камчиликлари унда активлашганини кўрсатади. Маданиятлари тарихий даврларига қараб ўзгариб туради. Даврларнинг алмашиши билан маданият сифат ўзгаришлари юз беради. Конкрет тарихий даврда яшаган кишиларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурлари билими маънавий қадриятлари ва бошқалар тўғрисида атрофлича маълумотга эга бўлишимиз учун биз шу даврнинг маданиятига мурожат қилишимиз лозим. Шунинг учун маданиятшунослик курси турли халқларнинг маданий ровожланиш тарихи жаҳон маданий тараққиётининг таркибий қисми ўрганиш билан бирга конкрет тарихий даврнинг ижтимоий тараққиётга тутган маънавий ривожланиши босқичлари умумий қонуниятлари ўзига хос хусусиятларини ҳам ўрганади. Маданиятшунослик тингловчиларни турли тарихий даврлар маданиятлари ва бошқа социял гурухларининг урф одатлари турмуш тарзи тўғрисидаги билимлар билан бойитади. Кишиларини гражданлик ва маънавий етукликка эришишлари фикрлари ва қадриятлар плюрализмига кўра билиш фан тараққиётини тўғри баҳолаш қобилиятини хосил қилиш муҳимдир. Ю. М. Лотмон тасдиқлайдики, «маънавият энтропияси информациясига айлантиришнинг энг мукаммал меҳанизмидир». Бу меҳанизм информацияни сақлаши ва узатилиши билан бирга унинг қўлламаларини кенгайтиради. Ўз-

ўзини доимий равишда мукаммаллаштириши ва риожлантириб бориши унинг қонунидир. Шунинг учун маданият бир вақтда стабиллик ҳам динамизм хусусиятларига эга. Маданият санъатга ўхшаш бўлиб уни инсоният тамонидан яратилган яхлит бадиий асар сифатида қабул қилишими керак. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки маданиятшунослик курси гуманитар фанлар қаторида олий ўқув юртларида ўрганилиши ҳозирги давр талабиги мос келади. Жамият ҳаётидаги мавжуд муаммоларни фақат иқтисодий сиёсий тадбирлар ва хуқуқ тартиботни мустахкамлаш билан ҳал қилиб бўлмайди. Бунинг учун жамиятнинг маънавий ҳаёти ҳам қайта қуриш талаб этилади. «Маънавият йўқ жойда» деган эди президентимиз И. А. Каримов-ҳеч қачон бахт саодат бўлмайди. Маданиятшунослик талабаларга жаҳон маданияти ва унинг таркибий қисми бўлган Ўзбекистон маданиятини ривожлантириш тарихий хусусиятлари ўзаро алоқадорлиги муаммолари ва истиқболлари тўғрисида билим кўникма малакаларни бериш айни пайтда миллий маданиятига ва ўзга давлатлар маданиятига қардриятларига уларни хурмат рухида тарбиялашда, маданият ёдгорликларига ижодий муносабатда бўлишлари маънавий жихатдан ривожланишларида кўмаклашади. Мавзуга доир таянч сўзлар ва иборалар . Маданиятшунослик, маданият, маданият фалсафаси, маданиятсоциологияси, маданият психологияси, маданиятшунослик методи, маданиятшунослик манбаълари.

Адабиётлар 1. С. Абдухалиқов Маданият тарихи ва унинг асосий масаласи, Тошкент. 1998. 2. Э. Аҳмедов «Габидулин Р» Културология, Миравая культур 3. Гуревич П. С. Културология.М, «Знание», 1996. 4. Гриненко. Хрестоматия поисториикультурии. 5. Э. Умаров, М. Абдуллаев, Э. Хакимов, Културология. Тошкент. «Янги аср авлоди».

Похожие

Маданиятшунослик фанининг предмети ва вазифалари

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Эстетик маданият тушунчаси

Маданият тушунчаси, мазмуни ва моҳияти