logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Культурология
  4. Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130.5 KB
Скачать
Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари. Режа : 1. Маданиятшунослик фанининг предмети. Унинг а сосий бўлимлари т аснифи . 2. Маданият тушунчаси таърифи. Бу тушунча талқинига турлича ёндошувлар. 3. Маданият ва фаолият. Маданият ва шахс. Маданиятни инсон ва жамият ҳ аётида тутган ўрни . Ҳозирги кунда турли-туман, катта ва кичик фанларнинг сони уч мингга яқинлашиб қолди. Бундан 20-30 аср муқаддам фақат битта фан – фалсафа (натурфилософия-табиат фалсафаси) бор эди. Математика, медицина, астрономия бошқа табиий фанлар, мантиқ, этика, эстетика, социалогия, политология каби ижтимоий фанлар бирин - кетин мустақил бўлиб, ўз навбатида ўнлаб фанларга бўлиниб кетдилар. Фанлар дифференциацияси (тармоқлашуви) ҳозир ҳам давом этмоқда. Айни пайтда турли фанлар туташган, кесишган жойда янги фанлар пайдо бўлиши (интеграция жараёни) ҳам давом этмоқда. Барча фанларни таснифлаш (классификация қилиш) буларни 3 гуруҳга бўлишдан бошланади: 1) табиий фанлар; 2) ижтимоий (социал) фанлар: 3) гуманитар фанлар. Маданиятшунослик ижтимоий-гуманитар фанлар жумласига киради. Аслида дунёдаги жамики бор нарсаларни иккига бўлиш мумкин: биринчиси, инсондан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган табиат, моддий олам; иккинчиси, инсон онги, ақл-заковати билан яратилган жамики нарсалар, яьни маданият. Бу ҳолда фанларни ҳам яхлит қилиб, иккига ажратиш мумкин булар эди: 1) табиатни ўрганадиган фанлар; 2) маданиятни ўрганадиган фанлар. Бу н да барча ижтимоий гуманитар фанлар бит т а ном билан маданиятшунослик деб аталган бўлар эди. Аммо, инсоният яратган моддий ва маьнавий бойликлар шу қадар беҳисоб ва турфа хилки, битта фан буларни қамраб ололмайди. Барча ижтимоий-гуманитар фанлар инсоният маданиятинининг муайян соҳасини, у ёки бу жиҳатини, маьлум бир хусусиятларини ўрганади. Маданият кўпгина фанларнинг ўрганиш обьекти ҳисобланади. Маданиятнинг моҳияти ва мазмунини, таркибий қисмлари ва турли соҳаларда намоён бўлишини фалсафа, тарих, лингвистика, антропология, этнография, саньатшунослик сингари фанлар тадқиқ этади. Бу табиий ҳол. Зеро маданият жуда мураккаб, серқирра, доимо ривожланиб бордиган ижтимоий ҳодисадир. Б у фанлар маданиятни конкрет ҳодиса сифатида, унинг бирор соҳаси, йўналиши, кўринишини ўрганади. Маданиятшунослик эса, юқорида номи эслатилган фанлардан фарқли ўлароқ, маданиятни яхлит ҳолда, бир бутун мезон асосида тадқиқ этади. У маданиятнинг шаклланиши ва тараққиёти босқичларини, ривожланиш қонуниятлари ва тамойиллари, буларнинг амал қилиш ички механизмларини ўрганади. Бу фан миллий, м и нтақавий, умуминсоний маданиятларнинг моҳияти, ўзига хослиги, маданият типлари ва турларини таҳлил этади. Маданият ривожидаги ворислик (буни илмий вертикал ривожланиш деб аталади), маданий мерос, маданиятлар мулоқоти (горизонтал ривожланиш), уларнинг бир-бирларига таъсири, ўзаро алоқадорлиги, боғлиқлиги ҳодисаларини тадқиқ этади. Маданиятшунослик атамаси ингилизчада Culturology, Kulturologie деб юритилади. Ғарб олимларининг таъкидлашича, немис олими В.Оствальд 1913 йилда биринчи бор шу сўзни қўллаган. Америкалик антрополог Лесли Уайт 1949 йилдаги мақолаларида ушбу терминни илмий ва методологик жиҳатлардан асослаб берган. Аммо фақат XX асрнинг охирги чорагига келиб бу илм соҳаси алоҳида фан сифатида шаклланди, ўз категориялари ва қонуниятлари, ўз структураси ва функцияларига эга бўлди. Ўзбекистонда маданиятшунослик фани 90 – йиллардан кейин жадал ривожлана бошлади, таълим тизимига киритилди, адабиётлар, ўқув-методик материаллар билан бойитилди. Лекин бу соҳада ҳали «очиламаган қўриқлар», ечилмаган муаммолар, кашф этилмаган қонуниятлар бир талай. Айниқса, ўзбек халқи яратган маданиятни, эзгулик, инсонийликка тўла менталитетини жаҳонда кенг тарғиб қилиш, дунё халқларига етказиш энг хайрли, энг шарафли ишлардандир. Маданиятшунослик фанининг предмети – инсонит яратган “иккинчи олам”, яъни маданият, унинг моҳияти ва ривожланиш қонуниятлари, асосий тамойиллари ҳамда социал функциялари, яъни ижтимоий вазифаларидир. Бинобарин, Маданиятшунослик фанининг асосий манбаи – инсоният яратган барча маданий бойликлар, моддий ва маънавий қадриятлардир . Маданиятшуносликнинг фан сифатидаги асосий вазифаси – инсоннинг табиат, жамият билан биргаликдаги фаолиятини ҳамда кишиларнинг моддий ва маънавий турмушига оид барча маданий жараёнларни тадқиқ этишдир. Маданиятшунослик ўрганадиган асосий соҳалар, яъни унинг тадқиқот манбаи қуйидагилардир:  кишиларнинг муомала воситаси бўлган тил;  жамият бойлиги в а мезони бўлмиш билим;  инсон яратган санъат ва адабиёт ;  ижтимоий муносабатлар ва ижтимоий ташкилотлар;  маросимчилик, кундалик турмуш тарзидан ўрин олган анъаналар;  жамиятда содир бўлувчи демографик , этник жараёнлар ва ҳ. к. Маданиятшунослик умумназарий фан ҳисобланиб, унга хос бўлган хусусият - инсоннинг маданий ҳ аётини яхлит ҳолда бир тизим сифатида ўрганишдир. Демак, илмий билишдаги тизимли (системали) ёндошув маданиятни таҳлил этишдаги зарурий услублардан бири ҳисобланади. Маданият — бу инсонларнинг ижодий фаолияти туфайли яратилган моддий ва маънавий бойликлар мажмуигина бўлиб қолмай, айни пайтда у жамият тараққиётининг муайян даражасини ҳам ифодалайди, яъни, жамиятдаги билим, мезон ва қадриятларнинг йиғиндиси маданиятда гавдаланади. Маданият ни ўрганишда объектив қонуниятлар, ҳодисалардаги сабабий боғлиқлик ҳақидаги анъанавий тасаввурлар ҳам қўл келади. Аммо, умумий бир соҳа сифатида маданиятга системали ёндашув бир-бирига таъсир этувчи турли маданият соҳаларининг ўзига хос хусусиятларини қисмларга бўлиб эмас, балки уларни яхлит тасаввур қилиш имкониятини кенгайтиради. Системали ёндашув тадқиқотнинг жуда кўп услубларидан фойдаланишга имкон яратади. Яъни, айрим бир услублар билан олинган натижаларни бошқаларига қарама - қарши қўймасдан ва мутлақлаштирмасдан хулоса чиқаришга асос бўлади. Айнан, системали ёндашув маданиятга ўзига хос шаклда муносабат билдирган ҳолда кишилар ҳаёт фаолияти соҳаларини ҳам тушуниш имконини беради. Булардан маданият соҳалари, маданият институтлари ташкил топиб, улар аниқ тузилмага ва аниқ вазифаларга эга бўлган холда ижтимоий муносабатлар тамойили, коммуникация, маданий намуналарни ташкил қилиб маданият тизимини белгилайди. Маданиятшунослик фанининг қуйидаги бўлимлари мавжуд: 1. Маданият фалсафаси — маданиятдаги мураккаб ва кўп мақсадли жараёнларни тахлил қилишда ёндашувнинг энг умумий тамойилларини намоён қилиб, қиёсий тахлил, таснифлашга асосланади. Маданиятни фалсафий англаш, фалсафий асослаш билан боғлиқ материалистик, позитивистик, объектив идеалистик ва бошқа кўплаб қарашлар мавжуд. Уларнинг ҳар бирида инсоннинг табиат ва ижтимоий гуруҳ (социум) оламида жисмоний, маънавий ва рухий ҳаёт фаолиятининг шаклланиши ва ривожланишини назарий тушунтириш усуллари ва ўзига хос таҳлилий услублари ишлаб чиқилган. 2. Маданиятнинг морфологияси ( тузилиш ) — инсонга боғлиқ бўлмаган ва жамиятда мустақил мавжуд бўлган маданиятнинг ўзига хос шакли унинг тадқиқот предмети ҳисобланади. Маданият ривожи жамиятнинг ички қонуниятларига ўзаро боғлиқдир, деб ҳисобловчи маданият морфологияси таққослаш, таҳлил ва бошқа услублар асосида маданият ривожланишининг манбаи ва омилларини очишга уринади. Унинг мавжудлик даври у ёки бу маданиятнинг пайдо бўлишидан то инқирозигачадир. 3. Маданият социологияси — бирон бир жамиятдаги мавжуд маданиятнинг аниқ жараёнларини ўрганиш билан шуғулланади; бу ҳар хил социологик ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган маданият жараёнини эмперик тадқиқ қилишдир. Маълум маданият шароитида кишиларнинг ўзаро муносабатлари, социомаданият тоифаларининг намоён бўлиши ҳам бу соҳанинг объектидир . 4. Маданият тарихи — ҳар бир маданиятни ноёб ва бетакрор ҳодиса сифатида ўрганади; шунингдек, турли маданиятларни ўзаро таққослайди, уларнинг узаро муносабати ва ўзаро таъсири, замон ва макондаги уларнинг фарқларини , маданий тараққиётидаги ўзига хос ва умумий томонларни тадқиқ этади. 5. Маданият экологияси — инсон ҳаёт фаолиятининг барча соҳаларини: инсоннинг индивидуал ҳаётини, жамият ҳаёти, табиат билан ўзаро муносабатларини қамраб олади. Бу маданиятшунослик тадқиқотидаги энг янги фаол ривожланаётган соҳалардан бири. Маданиятшунослик фанининг диққат марказида инсон туради, зеро маданият - бу инсон яратган бойликдир. Маданиятшунослик инсоннинг олам билан фаол муносабатини ва бу муносабатлар унинг ҳаёт тарзида намоён бўлишини, шахснинг ижтимоий ва маданий ролини, маданиятлар типологиясини ўрганади. Маданиятшунослик фани маданиятни илмий изоҳлаб, унинг умумтарихий мазмуни ва маъносини белгилайди, ижтимоий- тарихий билимлар тизимидаги ўрни ва мавқеини асослайди. Маданиятшунослик фани тарих , санъатшунослик, фалсафа, социология, этнография, психология каби бир қатор фанларнинг кесишувида вужудга келган, нисбатан ёш ижтимоий – гуманитар фан ҳисобланади. Унинг изланиш объекти ижтимоий воқелик бўлган маданият ва инсон ҳаёти услуби ҳисобланади. Унда маданиятнинг вужудга келиши, ривожланиши, жамиятда амал қилиши билан боғлиқ масалалар тўғрисида, маданият қоидалари, институтлари, қадриятларининг жамият ҳаёти ва ривожланишидаги ўрни, ўзаро алоқалари жараёнлари ўрганилади. Курснинг асосий масаласи бу инсон тўғрисидаги, унинг табиати ва имкониятлари ҳ ақидаги масаладир. Табиатнинг мавжудлик қонуни хилма - хил бўлганидек, инсоннинг ички табиати, яъни маданияти ҳам табиий муҳит, ижтимоий борлиқ ва тарихий даврлар таъсирида доимий равишда ўзгариб туради. Бу ўзгариш фақат илгарилаб бориш, янги қадриятларнинг вужудга келишидангина иборат эмас, бу Бирон - бир соҳадаги бузилишлар, инқирозий аломатларнинг кучайиши билан ҳам ҳарактерланиши мумкин. Ҳ озирги замон илмий - техника тараққиётининг табиий муҳитга, маънавий ҳаётга ва бошқа соҳаларга салбий таъсири фикримизнинг далилидир. Маданиятшунослик фани маданий тарихий даврларни таҳлил қилишда билишнинг уч босқичини табиий бирликда олиб қарашга ҳаракат қилади: A) Конкрет даврнинг яҳлит қиёфасини, яъни унинг бусбутун образини яратишга интилади; Б) Инсоният борлиғининг умумий динамикасида даврнинг маънавий ўрнини аниқлайди (ижтимоий онг тарихида, фанда, санъат ва фалсафада ўрганилувчи даврга берилган баҳонинг эволюциясини ҳам ўз ичига олади). B) Конкрет даврнинг «мазмуни»ни таҳлил қилади, яъни унинг ҳозирги давр тафаккурида қандай ўринга эга эканлигини, унинг муаммоларини бизга қандай таъсир этишини, бизга қайси томонлари билан якинлигини, ҳозирги вазиятнинг қайси социал ва индивидуал камчиликлари унда актуаллашганлигини кўрсатади. Маданият типлари тарихий даврларга қараб ўзгариб туради. Даврларнинг алмашиниши билан маданиятда ҳам сифат ўзгаришлари юз беради. Конкрет тарихий даврда яшаган кишиларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурлари, билими, маънавий қадриятлари тўғрисида атрофлича маълумотга эга бўлишимиз учун биз шу даврнинг маданиятига мурожаат қилишимиз лозим. Шунинг учун маданиятшунослик фани турли ҳалкларнииг ма даний ривожланиш тарихини жаҳон маданий тараққиётининт таркибий қисми сифатида ўрганиш билан бирга конкрет тари хий даврнинг ижтимоий тара қ қиётда тутган маънавий ривожланиши босқичлари, умумий қонуниятлари, ўзига хос хусусиятларини ҳам ўрганади. Маданиятшунослик ўқувчиларни турли тарихий даврлар маданиятлари ва социал гурухларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи тўғрисидаги билимлар билан бойитади. Тарихий ва гуманитар билимларни тартибга келтиради, ижтимоий турмуш воқеликларини ягона мазмун асосида англашга ёрдам беради. Кўплаб бетакрор ва мустақил маданиятлардан ташкил топган жаҳон цивилизациясининг бирлиги ва хилма-хилликини кўрсатади. Кишиларнинг фуқаролик ва маънавий етукликка эришишларида, фикрлар ва қадриятлар плюрализмини кўра билишда, фан тараққиётини тўғри бахолаш қобилятини ҳосил қилишда муҳимдир. Маданиятшунослик фани муҳим тарбиявий вазифани ҳам бажаради. Инсонда зиёлилик ҳиссини тарбиялаш курснинг диққат марказида туради. Киши қанчалик зиёли бўлса, деган эди Д.С.Лихачев, у шунча кўп тушунади ва ўзлаштиради, унинг дунёқараши ва қабул қилиш доираси шунчалик кенгаяди. Кишининг маданий савияси қанчалик тор бўлса, у ҳамма янгиликларга ва «жуда эски»ликка нисбатан шунчалик бефарқ бўлади. Ўзининг эски одатлари билан яшайди. Бундай одамнинг дунёқараши тор бўлиб, ҳамма нарсага шубҳа билан қарайди. Ўтмишнинг маданий қадриятларини ва ўзга миллатлар маданиятларини билиш, уни сақлаш, кўпайтириш, эстетик қимматларини қабул қила билишнинг ривожланиб бориши маданий тараққиётнинг энг мухим воситалардан бири ҳисобланади. Инсоният маданияти ривожланиши тарихи бу нафақат янги, балки эски мада ний бойликларини излаб топиш тарихидир. Шунингдек, ўзга маданиятларни билиш, маълум маънода гуманизм тарихи билан қўшилиб кетади. Бу бошқа халқларга нисбатан ҳурмат, бағрикенглик, тўғри маънодаги бардошлилик, демакдир 3 . Маданиятшунослик фанининг яна муҳим вазифаларидан бири - бу кишида ижодий қ обилиятни ривожлантиришдир. Маданият фа қ атгина моддий ва маънавий бойликлар йи ғ индисидан иборат эмас, балки ижодий фаолиятдир. Маданиятшунослик янги маълумотлар бериш билан бирга ёшларда маданият во қ еликлари билан муносабатда бўлиш малакасини ҳосил қ илади. Хилма-хил маълумотлар бериш билан бирга тингловчиларда илмий тафаккур қ илиш услублари узликсизлиги, манти қ ийликни шакллантиради. 3 Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. М.Наука. 1979. стр.159. Курснинг тарбиявий функцияси, уни билиш функцияси билан қўшиб ўрганилишини талаб этади. Тарихий даврлар маданиятини ўрганиш маданиятларни қарама-қарши қўйиш, уларга бахо бериш, фарқ қилиш мақсадларини эмас, балки янгиликни ўрганиш, бошқа маданиятлар бойликларидан баҳраманд бўлишига хизмат қилади. Бу вазифаларни бажаришда маданиятшунослик фани тарихий антропология-маданиятга яхлит феномен, дунё ва ҳаётни идрок этиш усули сифатида муносабатда бўлади. Тарихий антропологиянинг энг муҳим тушунчаларидан бири бу менталитетдир. «Менталитет» - бу маданиятга тааллуқли бўлган кишиларда бу ёки бошқа муҳитнинг муайян «ақлий воситалар йиғиндиси», «психологик мослама»ларнинг мавжудлигини билдиради. Улар инсонга ўзгаришнинг табиий ва социал борлиғини мустақил қабул қилиши ва идрок этишига шарт- шароитлар яратади. Бетартиб узоқ-юлуқ тушунчалар ва таъсирлар тафаккури орқали қайта ишланади, нисбатан тартибли дунё манзарасига айланади. Бу манзара инсон ҳатти-ҳаракатида ўчмас из қолдиради. Бир социал ва маданий умумийликнинг тегишли бўлган, тарихий жараёнининг субъектив томони ҳисобланувчи идрок ва хис қилиш услуб лари тарихнинг объектив жараёнига қўшилади. Ҳозирги замон Маданиятшунослик фани «маданият» тушунчасини қўлланишига қараб қуйидагича ўрганади: а) индивидуал - яъни алоҳида олинган бир шахс маданияти; б) ижтимоий гурух маданияти - миллий, синфий, табақавий, касбий, оилавий маданият ; в) минтақавий – маълум бир ҳудуд ва вақтда чекланмаган муайян типдаги жамият маданияти; г) умуминсоний маданият. Маданиятни қўлланиш жихатидан турларга бўлиш мунозарали бўлсада, биз уларнинг мавжудлигини инкор қила олмаймиз. Ижтимоий тараққиёт тафовутларни йўқотмайди, балки, аксинча, унинг хилма- хиллигини янада кенгайтиради. Шунинг учун уларни тобора чуқурроқ ўрганиш маданият тўғрисидаги тасаввуримизнинг кенгайиб боришига хизмат қилади. “ Маданият ” тушунчаси турли тилларда турли сўзлар, жумладан инглиз тилида “ culture ”, рус тилида «культура» сўзлари билан аталади. Ўзбек тилидаги «маданият» сўзи араб тилидаги «мадина», яъни шаҳар сўзидан ясалган бўлиб, «шаҳарга хос», «шаҳарга оид» деган луғовий маънони беради. Ғарбий мамлакатларда кенг ишлатиладиган «Культура» асли лотинча сўз бўлиб, дастлабки даврларда деҳқончиликка оид «ишлов бериш», «парвариш қилиш» деган маънони билдирган. Кейинчалик «маърифатли бўлиш», «тарбияли», «билимли бўлиш» мазмунида ишлатилган. Вақтлар ўтиши билан бу тушунчанинг ҳажми кенгайиб, таърифи ва тавсифи кўпайиб борган. Агар америкалик маданиятшунос олимлар А. Кребер ва К. Клакхоннинг 1952 йилдаги маълумотларига кўра маданият тушунчасига берилган таъриф 164 та бўлган эса, сўнгги адабиётларда маданиятнинг таърифлари 500 дан ортиқ 4 деб таъкидланади. Маданият тушунчасини таърифлаш ва тавсифлаш учун жуда кўп иборалар ишлатилади. Булар қаторида “инсониятнинг яшаш усули”, “ижтимоий инсоннинг тулақонли фаолияти”, «инсон томонидан яратилган муҳит», «яхлит социал организм», “инсоният яратган моддий ва маънавий қадриятлар мажмуи”, “иккинчи яъни сунъий табиат”, “инсон ижодий фаолияти махсули”, “умуман жамият”, “шу жумладан жамиятнинг маънавий холати”, “шартли белгилар йиғиндиси”, “меъёр ва андозалар мажмуи” ва ҳакозо. Ғарбий Европада маданият тушунчаси XVIII асрнинг охиридан эътиборан ҳозирги мазмунини касб этди. Аммо, бу тушунча фақат XX асрга келиб ижтимоий ва гуманитар фанлар категориал тизимидан мустаҳкам ўрин олди. Кишилик жамиятини беқиёс кўламга эга бўлган ва доимий равишда ўзгариб борувчи маълумотларни муайян тартибга солишга ёрдам берувчи, 4 А .И.Кравченко. Культ у рология. Учебник. – Москва, 2005, стр.11 умумлаштирувчи тушунчаларга бўлган эҳтиёжи маданият тушунчасини кенг тарқалишига сабаб бўлди. Қадимги Римда «маданият» - тушунча си «ҳаётни маънавий жиҳатдан янада яхшилаш ва такомиллаштиришга қаратилган ғамхўрлик» деган маънода ҳам фойдаланилган. Маълумотларга кўра, машҳур Рим файласуфи, нотиқ Цицерон ҳам «руҳият маданияти» атамасини ишлатган. Европа халқларида XVIII асрнинг охирларигача «Маданият» атамаси ақлий-ахлоқий маданият тушунчаси билан ёнма-ён ишлатилган. Кўриниб турибдики, «Маданият» тушунчаси хилма-хил талқинига қарамай қадимдан ҳозирги кунгача ўз моҳиятини ўзгартирмаган 5 . Ҳозирги даврдаги маданиятнинг илмий тушунчаси инсоният томонидан яратилган ва яратилиши давом этаётган маънавият, руҳиятнинг ўзига хослигини англаниши натижасида вужудга келди. Инсоният «табиий» турмуш тарзи асосида яшаган даврда: яъни териб истеъмол қилиш, ов қилиш, балиқ тутиш, чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган вақтларида маданият туғрисидаги фикрнинг туғилиши гумонли. Оддий, бир маромда ривожланувчи жамиятда инсон ўз маданияти билан «қўшилиб» яшаган. Урф одатлар, эътиқодлар, ҳаётнинг моддий ва ижтимоий шакллари ундан фарқ қилмаган. Маданият мустақиллиги. Маданиятнинг автономияси намоён бўлиши учун муайян даражада техниканинг ривожланиши ва мехнатнинг ижтимоийлашувига эришиш талаб этилган. Шу аснода маданият аста- секинлик билан инсониятдан тобора кўпроқ мустақил бўлиб борган. Инсоннинг эса ўзи яратган маданиятига тобеълиги ортиб борган. Ҳозирги ривожланган жамиятлардаги экологик, маънавий ва ахлоқий соҳалардаги мавжуд муаммолар фикримизнинг далилидир. Шунинг учун маданиятни феномен сифатида идрок этиш, унинг ривожланиш қонунларини тушуниш ва шу тушунчалар асосида маданиятни бошқаришга ўрганиш зарурият бўлиб қолади. 5 Каран г: Ызбек тилининг изо ҳ ли лу\ати, М. 1981 . 1-том, Энциклапедик лу\ат, Т. 1990 йил, 1-том , фалсафа , қомусий луғат, Т. 2004 йил, 230-бет Инсоният жамияти доимий ривожда бўлиб, у ўзгариб такомиллашиб боради. Турли тарихий даврларда ва хилма-хил маданиятларда одамлар дунёни ўзгача англайдилар ва қабул қиладилар, ўзларига хос равишда тасаввурлари ва билимларини ҳосил қиладилар. Биз ҳозирги даврдаги мавжуд муаммоларга ўхшаш бўлган тўсиқларни ўтмишда одамлар қандай қилиб енгиб ўтганларини ўргана бориб ўтмишга саволлар билан мурожаат қиламиз, утмиш бизга жавоб қайтаради ва шу билан ўтмиш, ҳозирги замон ва келажак ўртасида доимий мулоқот бўлиб туради. Жамият ва м аданият . Маданият — жамиятнинг махсули, ижтимоий ҳаётнинг энг муҳим жабҳаларидан биридир. Маданиятсиз жамият бўлмаганидек, маданият ҳам жамиятдан ташқарида мавжуд бўлмайди. Мураккаб ижтимоий воқелик сифатида маданиятнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у инсоният авлодларининг меҳнати ва билимларини ўзига сингдириб олади, сақлайди ва мунтазам бойитиб боради. Маданият ижтимоий ҳаётнинг ворислиги, қадриятларини тўплаши ва уларни келгуси авлодларга етказиб бериш билан боғлиқ бўлган соҳаларни ифодалайди. Ижтимоий ҳаётнинг таркибий қисми сифатида маданиятни жамиятда тутган ўрни, жамиятнинг мазмунига ва таҳлил қилинаётган ижтимоий борлиқнинг хусусиятларга боғлиқдир. Иж тимоий жараён, кишиларнинг ҳатти-ҳаракати, яъни социал фаолияти маданий идеалларни, қадриятларни, нормаларни қарор топтирилиши ёки барҳам берилишида восита вазифасини, шунингдек кишиларнинг ижтимоий ва шахсий муносабатларининг шахслараро ва гурухлараро алоқалари шакли вазифасини ҳам бажаради. Маданият ижтимоий хаётнинг таркибий ва функционал жабҳаларида ифодаланади. Шу жиҳатдан жамият маданиятни вужудга келтиради. Жамиятда вужудга келган маданият қ анчалик мураккаблашиб бойиб борса, унинг инсонга ва жамиятга таъсири мукаммаллашиб ва нисбий муста қ иллиги кучайиб боради. Масалан, Анти қ жамият алла қ ачон ўтмиш, тарихга айланган бўлса-да, унинг маданияти ҳозирги кунда ҳам ў з аҳамиятини са қ лаб қ олмо қ да . Бундан деярли уч минг йил муқаддам юртимиз ҳудудида яратилган “Авесто”дан тортиб, то ўрта асрларда Шарқ Уйғониш даврида яратилган бетакрор маданият ҳозирги кунларда ҳам ўз жозибаси, илхомбахш кучи ва тарбиявий аҳамиятини йўқотмаган. Биз ўтмиш давр маданиятини ўша вақтдагига нисбатан кам биламиз. Шунинг учун маданиятга жамиятнинг маҳсули, фаолият услуби сифатида қаралсада, ҳар бир жамиятни у ёки бу конкрет маданиятнинг шаклланиш манбаи тарзида ҳам ўрганиш мумкин. Маданият ва фаолият Ижтимоий тараққиёт фаолият билан маданиятнинг ўзаро муносабатларида ўзгаришларга олиб келади. Анъанавий ва индустриал жамиятларда информацион фаолият мустақил соҳани ташкил этган бўлса, «компьютер инқилоби» шароитида информациялар, билимлар ишлаб чиқарилиши, янги технологиялар яратиш алоҳида турдаги фаолият сифатида шаклланди, инфор мация қимматбаҳо товарга айланди. Информацион фазо ва фаолиятдаги мураккаб ўзгаришлар шу пайтгача муҳим қарор топган ғоя ва қадриятларга таъсир этмоқда. Маънавий маданият информациялари захиралари тўпланиши оқибатида цивилизация тараққиётига таъсир этувчи, уни ҳаракатга келтирувчи омилга айланди. Бунинг оқибатида фаолият ва маданиятнинг ўзаро муносабатларида ўзгаришлар бошланди. Агарда дастлаб маданият фаолиятнинг мазмунига тўлиқ боғлиқ бўлган бўлса, цивилизация жараёнлари оқибатида фаолият тобора кўпроқ маданият иштирокида шаклланиши кузатилмоқда. Жамият тараққиётида тарихий инерциянинг катта таъсирини ҳам ҳисобга олиш керак. Инерциянинг таъсирида инсоният бажарилиши лозим бўлган вазифалардан тамоман бошқа нарсалар билан машғул бўлади. Чунки жамоа тафаккури қийинчиликлар билан қайта қурилади. Моддий бойликларни қисқа вақт ичида йўқ қилиш ва ёки бузиб ташлаш мумкин, лекин маънавий кадриятлардан тезда воз кечиб, уларнинг янгисини қабул қилиш осон кечмайди. Шўролар даврида миллий маънавий қадриятларимиз, урф- одатларимиз ва анъналаримизни «замонавийлаштириш» борасида олиб борилган сиёсат қандай оқибатлар билан тугаганлиги катта авлод яхши эслайди. Биз маданият ва ижтимоий фаолият бир-биридан мустақил мавжуд бўлмаслиги, маданиятнинг тараққиёт масалаларини қисқача кўриб чиқдик, энди маданиятнинг шахс фаолиятидаги ўрни ва аҳамияти масаласига тўхталамиз. Маданият ва шахс нафақат мазмунан бир-бирига яқин бўлган, балки ички ва ташқи томонлари жиҳатидан ўзаро мос келувчи тушунчалардир. Шахс муайян маданий муҳитда яшайди ва фаолият кўрсатади. Буюк мутафаккир, қомусий олим Абу Наср Фаробий «Бахт саодатга эришув ҳақида» рисоласида инсон камолатида жамоанинг роли катта эканлигини таъкидлаб шундай дейди: «Камолатга бир кишининг ўзи ёлғиз (бировнинг ёки кўпчиликнинг ёрдамисиз) эришуви мумкин эмас. Ҳар бир инсоннинг туғма табиатида ва унга лозим бўлган ҳар қандай иш ва ҳаракат жараёнида бошқа бир инсон ёки кўпчилик билан муносабатда бўлиш, ўзаро алоқа қилиш ҳиссиёти бор, одамзод жинсидан бўлган ҳар қандай инсоннинг аҳволи шу: у ҳар қандай камолатга эришувида бошқаларнинг кўмаклашувларига ва улар билан бирлашишга мухтож ёки мажбурдир». Унинг фикрича, инсон ўз-ўзидан бахтли ҳам бўлолмайди, камолатга ҳам эришолмайди. «Бу нарса унинг ҳаракатларига, меҳнатига, касб-ҳунар эгаллашига, билимига ва фозил жамиятда яшашига боғлиқ» Индивид ижтимоий турмуш ва маданиятга қай тарзда жалб қилинганлигига, унинг табиий имкониятлари, ҳаракати, ҳиссиёти, тафаккури социал - аҳамиятли мазмун билан тўлдирилганлигига ва маданий шакл касб этганлигига қараб шахс сифатида қарор топади. Маданият индивидуал ва ижтимоий ҳаёт билан узлуксиз бирликни ташкил топган вақтгача мавжуд бўлади. Маданият кишиларга тана аъзолари, инстинктлар ёки туғма истеъдод каби табиатдан берилмайди, ҳар бир индивид ўзининг шахсий тажрибаси асосида, мустақил равишда бевосита теварак атрофдаги кишиларнинг, жамиятнинг ва ўтган авлодларнинг тўплаган тажрибаларини ўзлаштиради. Индивидиум ижтимоий амалиёт маҳсули бўлган маданиятни ўзлаштириш билан бирга унга акс таъсир этади. Шахснинг шаклланиши жараёнида маданиятнинг моддий дунёсини ҳам бойитади. Шунингдек, инсон маданият нормаларига амал қилган ҳолда нафақат табиатни ва жамиятни, балки, шахсий «табиати»ни ҳам ўзгартиради. Маданият шахснинг ички дунёси мазмунига, «иккинчи табиати»га айланади. Шахснинг маданият билан ўзаро муносабати ҳеч қачон тўлиқ ва уйғун бўла олмайди. Ижтимоий ва индивидуал ҳаёт, шунингдек маданият стихияси бир-бири билан мос келмаслиги мумкин. Маданият доимо инсон билан чамбарчас боғлиқ бўлади ва усиз яшай олмайди. Лекин воқеликнинг мураккаб, яхлит бирлиги сифатида у ўз ривожланиши қонунларида ва борлиққа нисбатан мустақилдир. У маданий меросни ўзида мужассамлаштирган конкрет социал гуруҳларнинг маънавий ҳаётига нисбатан бойроқ ва чуқурроқдир. Маданият доимо кадриятларнинг энг йирик заҳираси, тажрибалар ҳазинаси бўлиб қолади. Инсоният авлодлари ундан фойдаланадилар ва унга ўз ҳиссаларини қўшадилар. Индивид билан маданият ўртасидаги муносабат юқорида айтиб ўтганимиздек, мураккаб жараён ҳисобланади. Индивидни ижтимоий ҳаётда фаол иштирок этишига имкон берувчи психосоциал ва маданий дунёқараши ижобий ва салбий карашларнинг йиғиндисидан ташкил топади. Инсонга ишчанлик, фидоийлик, матонат, ўткир зеҳн билан бирга калтафахмлик, ялқовлик, шафқатсизлик, ўз манфаатларини тўғри тушуна олмаслик, ҳақиқий қадриятларни сохтасидан ажрата билмаслик иллатлари ҳам хосдир. Шунинг учун маданиятни нафақат қадрлаш ва сақлаш, балки танқидий ўрганиш талаб этилади. Қайд этилган сабаблар таъсирида муайян ишлаб чиқариш усули ҳукмронлиги шароитидаги тарихан таркиб топган ижтимоий ва маданий муҳитда жамият билан индивид ўртасида нисбатан ўзгарувчан мувозанат бўлади. Бу мувозанатни ҳосил бўлишида маданиятнинг иштироки салмоклидир. Маданият шахсга таъсир этади ва унинг рухий ҳолатини шакллантиради, шахснинг ҳарактерида ва дунёни билишида муҳим ўрнашиб қолади. Шахс билан маданиятнинг ўзаро муносабатлари қуйидаги соҳаларда намоён бўлади : биринчидан , шахс муайян маданий муҳитда шаклланади ва ўша маданиятни ўзлаштиради; иккинчидан , маданий қадриятларнинг эгаси ва ифодаловчиси сифатида конкрет маданий муҳитда фаолият кўрсатади; учинчидан, маданий ижодиёт субъекти сифатида маданиятни ривожлантиради. Маданият ва шахснинг ўзаро муносабатлари, унинг шахс ҳаётида тутган ўрни тўғрисидаги мулоҳазаларимизга хулоса қилиб, шуни айтиш мумкинки, табиат стихияли қонуниятлар асосида ривожланиб борса, инсоннинг ички дунёси, ички «табиати»ни шакллантириш мақсадли, йуналтирилган асосда ташкил этилиши мумкин, бунда маданият инсониятга шундай имкониятни яратувчи муҳим воситалардан бири бўлади. Маданиятли жамиятнинг хусусиятини, унинг мезон ва мазмунини зиёлилар белгилайди. Зиёлилик бу нафақат кенг билимга эга бўлишни, балки ташаббускорликни, жавобгарликни, ахлоқий-эстетик журъатни ва туғма истеъдодни билдиради. Зиёлилар - ақлий меҳнатнинг хилма-хил мураккаб турлари билан шуғулланувчи қатламдир (фан ва маданият ходимлари, ўқитувчилар, муҳандис- техниклар, шифокорлар). Маданиятлилик деганда камтарлик, ҳалоллик, ростгўйлик, саховатпешалик, инсонпарварлик, яхшилик, сахийлик каби инсоний фазилатларга эга бўлиш, ахлоқий қоидаларга тўла амал қилиш, ўз миллати ҳамда бошқа халқларни ҳам ҳурмат қилиш хислатлари англашилади. Зиёлилик эса ақлий камолат эгаси бўлиш, назарий масалаларни англашга, илмий билимларни ўзлаштиришга тайёр бўлишдир. «Зиёлилик» юксак даражада камол топган интеллигентни, кенг билимли, юксак маданиятлиликни англатса, «Зиёли» кишиларни табақалари орасидаги ижтимоий қатламни англатадики, бу қатлам юқори малакали ақлий меҳнат билан машғулдир. Етарли билимга эга бўлмаган ҳолда дунёдаги барча нарсалар туғрисида фикр билдирувчи киши дилетантдир. Дилетантлик маданият камлигининг белгиси бўлиб, чинакам маданият ва зиёлиликка алоқаси йўқдир. Тарбиялилик зиёлиликнинг асосий белгиси бўлиб, унинг умумий маданий савияси кўпинча нутқ маданиятида акс этади. Маданий нутқ аввало «тўғри нутқ» демакдир. Маданиятли киши образли, ифодали ва чиройли нутқ орқали ўз фикрини баён қилади. Зиёлининг эстетик диди баланд бўлади, яъни санъат асарларининг гўзаллиги туғрисидагина эмас, балки кишиларнинг, табиатнинг ва жамиятнинг гўзаллиги ҳақида фикр юритишга, қўполлик ва адолатсизликка қаршилик кўрсатиб уни бартараф қилишга қодир бўлади. Ҳамма нарсада меъёр ва уйғунлик туйғуси зиёиликнииг юксак ҳусусиятидир. Зиёлилик билим, илм ва тарбия билан камол топади. Зиёли лик тушунчасига умумий маданиятдан ташқари қалб нозиклиги, умуман, ҳаётга муносабатда юксак онг, ижтимоий фаоллик ҳам киради. Демак, «зиёлилик» тушунчаси фақат ақлий меҳнат кишисига тааллуқли эмас. Зиёли деб қамровли истъедод, интуитив олийжанобликка эга бўлган, маънавий эҳтиёжлари кенг ҳар бир кишини аташ мумкин. Зиёли - интеллектуал шахс, унинг маданиятли кишидан фарқи, жамият ва миллат тақдирига маънавий жавобгар бўлган шахслигидадир. Интеллектуал шахс индивидуал ҳолатларда ўз фикридан қаноатланмайдиган, ўзига-ўзи қарши борувчи, ўзини-ўзи инкор қилувчи ички хусусиятларга эга бўлган зиёлидир. Зиёлининг шу хусусиятларида комиллик белгилари намоён бўлади. Зиёлилик тушунчаси илмий ва оддий онг даражасида таърифланиши жиҳатидан фарқ қилади. Оддий онг даражасида интеллегентлилик деганда олий маълумотга эга бўлган, асосан ақлий меҳнат би лан шуғулланувчи, билимли кишилар тушунилади. Илмий тушунишда зиёлилик бу маълумот даражасига, билимга, эрудицияга боғлиқ эмас, деб талқин қилинади. Инсон хотирасидан махрум бўлса, маълумоти бўлмаса ҳам, агар у ўзга маданият кишиларини, санъат асарларининг кенг ва хилма-хил соҳаларини ва ўзгалар ғояларини тушуниш лаёқатини сақлаб қолса, интелектуал ҳаётга мослашиб кетса бу интелегентлилик ҳисобланади. Демак, зиёлилик бу руҳий холат бўлиб, айрим кишиларга табиатдан берилса-да, лекин инсон унга тинимсиз меҳнат ва изланишлар оркали эришади. Маданият тушунчаси қўлланиш жиҳатдан хилма-хил бўлгани каби, кундалик ҳаётда (оддий онг) ва фанда ҳам турли мазмун касб этади. Биз «муомала маданияти”, “меҳнат маданияти”, “ҳатти-ҳаракат маданияти” каби иборалардан фойдаланамиз ва уларга кўникиб қолганмиз. Кундалик ҳаётда маданиятдан воқеликни баҳолаш тушунчаси сифатида ва шахснинг маълумотлилиги, хушмуомалалиги, ҳалоллиги, озодалиги, бағрикенглиги, вазминлиги каби хусусиятлари билан боғлиқ тушунтириш одатга айланган. Маданиятли киши тушунчасига қўшиб ишлатилувчи сифатида жуда кенг бўлиб, уни қўллаш жамиятнинг умумий маданий даражаси ва шахснинг социал мақомига боғлиқдир. Ҳозирги даврда «ишлаб чиқариш маданияти», «ҳизмат кўрсатиш маданияти», «дам олиш маданияти» «бошқариш маданияти», «нутқ маданияти», «экология маданияти», «ҳуқуқий маданият», «тиббиёт маднияти», «турмуш маднияти» ва бошқалар тўғрисида кўп гапирилмоқда. Бу иборалар орқали маданият деганда ижтимоий институтларнинг самарали фаолият кўрсатишлари тушунилади. Баъзан маданият тўғрисидаги тасаввурлар шаҳарлар турмуш тарзи, кинотеатрлар, театрлар ва кутубхоналарга тез-тез бориб туриш «маданий» кишилар билан дўстлашиш ва чиройли нарсалар билан боғлиқ деган фикр билдирилади. Газеталарда, статистик маълумотларда «иқтисод ва маданият», «фан ва маданият», «сиёсат ва мадани ят» иборалари кўп ишлатилади, бунда маданият маънавий устқурма ёки аҳлоқ ва санъат сохалари билан чекланган. Илмий нуқтаи назардан иқтисодни, сиёсатни ва фанни маданиятдан ташқари турувчи соҳа деб ҳисоблаш хақиқатдан йироқдир. Шунингдек, мумтоз қадриятлар ва санъатнинг буюк намуналари, идеал ва юксак интилишлар маданиятга тааллуқли соҳалар бўлиб, оддий, кундалик нарсалар унга ётдир, деган фикрлар асоссиздир. Кундалик ҳаётда, маданиятга фақат қадриятлар йиғиндиси сифатида қаралиши ҳам туғри эмас, чунки маданиятда инсониятга зарарли бўлган, эскилик қолдиқлари, тўлиқ текшириб кўрилмаган «янгиликлар» каби салбий нарсалар ҳам ўзлаштирилиши мумкин. Кундалик ҳаётда ва фанда маданият атамасидан фойдаланиш туғрисидаги мулохазаларни хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Маданият энг кенг маънода инсонни ўраб турган табиатдан, ижтимоий муносабатларда ва бевосита ўзида стихияли равишда вужудга келган тайёр маълумотлардан фойдаланишни, онгли равишда ажратиб олишни тақозо этади. Маданият табиатдан фарқ қилади, анъаналар, рамзлар, тил, бевосита тақлид қилиш ва амалий ўрганиш орқали авлоддан- авлодга сингдирилади. Маданият шахс томонидан, унинг социал жиҳатдан шаклланиши жараёнида ўзлаштирилади ва асосан кенг тарқалган ва кўпчилик қабул қилган ахлоқ, тафаккур ва хис қилишнинг элементларидан ташкил топиб, индивидуал ҳаракатлар хиссаси бунда жуда камдир. Маданиятни илмий тушуниш оддий онгдан қуйидагиларга кўра фарқ қилади: биринчидан, у жуда кенг бўлиб кишилар фаолиятининг барча услубларини, ижтимоий ҳаётнинг барча шаклларини ўз ичига олади. Иккинчидан , кундалик ҳаётда ҳиссий безаб кўрсатилган ва қиммат жиҳатларга урғу берилган тасаввурлардан фарқ қилиб, фан асосан илмий таъриф ва тавсиф беради. Оддий онгда маданиятни тушунишнинг хусусияти бевосита унда шахснинг амалий иштирок этилишига боғлиқлигидадир. Маданий воқеликларга инсон бефарқ муносабатда бўла олмайди. Унинг қадриятларга муносабати ва хиссий эмоционал тасаввурлари болалик даврида тўплаган тажрибасидан бошланади ва кишининг жамиятда тутган ўрнига, ёшига, мавқеига ҳам боғлиқдир. Шу нуқтаи назардан у ўзига бегона бўлган урф- одатлар ва ҳатти-харакатларга нисбатан эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлади. Фан эса бевосита умумий аҳамиятга эга бўлган, объектив ҳақиқатга мос тушунчалардан фойдаланиши керак. «Маданият» тушунчасининг айрим таърифлари 1. Аксиологик (қадрият мезони асосидаги ) таъриф. Бунда ма даният инсоният томонидан яратилган моддий ва маънавий қимматларнинг йиғиндисидан иборат деб талқин этилади. Маданият инсон фаолиятидан ташқарида мавжуд эмас. Баҳолаш қадрият нуқтаи назаридан воқеликни таҳлил қилиш фаолиятининг табиий ва зарур бўлган шартидир. Маданият нимада намоён бўлишидан қатъий назар муайян қадрий ўлчовга эга бўлади. Маданият тушунчаси тараққиёт, тарих, инсон инсонпарварлик каби категориялар билан бир қаторда туради. Инсоннинг фаолият натижаси, муайян қадриятларга эга бўлган воқелик предметли аксиологик таърифнинг негизини ташкил этади. У кишиларнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва ақлий фаолиятини қамраб олади. Бу таъриф камчиликлардан ҳам холи эмас. У воқеликни яхлит идрок этишга, натижаларни механик ҳисобга олишга асосланган. Бундай ёндошув воқеликка субъектив баҳо беришга имконият яратади. Аксиологик ёндошув доирасида маданият фаолият натижаси ўтмишга айланиб қолиб, ўтмиш ва ҳозирги замон билан табиий алоқалар бузилиши мумкин. Кадрий ёндошувнинг заиф томонларини кўрсатиш бошқа даврга хос бўлган бойликлар тизимидан воз кечишини англатмайди. 2. Маданиятни «фаолият» тушунчаси асосида таърифлаш. Маданиятнинг умумий табиатини идрок этишга қилинган ҳаракат туфайли маданиятни кишиларнинг ижодий фаолияти жараёни сифатида тушуниш вужудга келди. Фаолият категорияси ўрганиш объекти инсон бўлган фанларнинг ҳаракатини интеграцияллашуви қилиш учун қулай имконият яратади. Маданиятни ижодий фаолият ва инсон фаолиятининг ўзига хос услуби сифатида таърифлаш концепцияси бир қатор мухим масалаларда бир-бирини тўлдиради. Жамият нафақат қайта қуришга, балки анъаналарни, маданий ёдгорликларни сақлаб қолишга ҳам мухтождир. Жамиятнинг амалий ва назарий, моддий ва маъна вий каби ҳар қандай фаолияти ижодий соҳа билан бирга ўзида фаолият кўрсатиш ва маданиятнинг ўзлаштириш аспектларини мужассамлаштиради. Ижодиёт фаолият кўлами қанча катта бўлса, маданиятнинг ишлаб туриши функцияси ва келгуси авлодларга етказиб бериш учун зарур бўлган фаолият кўлами шунча кенг бўлади. Фаолият мақсадли йўналтирилган активликдир. Инсон қанчалик фаол ҳаракат қилса, шунчалик маданиятнинг «чегаралари» йўқолиб боради. Бу чегаралар вақт, макон ва қиммат ўлчовларига эга. Фақатгина белгиланган вақт оралиғида инсон фаолияти натижаларини туғри тасаввур қилиш ва уларни режалаштириш мумкин. Фаолият натижаси, бошланишидан қанчалик йироқ, бўлса, унинг маданиятга муносабати ҳам шунчалик ноаниқ тус олиб боради. Маконда ва қиймат чегараларида ҳам худди шундай хусусиятлар мавжуд. Интенсив фаолият чегараларни кенгайтиради, лекин бунда вужудга келувчи воқеликлар мавжуд маданият учун бегона ва хатарли бўлиши ҳам мумкин. Шунингдек, ушбу ёндошувга хос бўлган маданиятнинг тирик асосидан фалсафий абстракциялар дунёсига утишга интилиши, ҳозирги даврга хос бўлган технократик тафаккур таъсирини кучайишига олиб келади. Ушбу таърифнинг кучли томонлари мавжудлигига қарамасдан, амалда у тарихий маданий изланишлардан йироқ бўлиб қолмоқда. 3. Информацион таъриф маданиятни «барча ирсий бўлмаган информациялар йиғиндиси» уни ташкил этиш ва сақлаш услублари сифатида тушун тиради . «Маданият информациялар омбори эмас», у ниҳоятда мураккаб ташкил этилган механизм бўлиб, у информацияни доимий равишда энг фойдали ва қулай услубларни ишлаб чиққан ҳолда сақлайди, янги информацияларни қабул қилади, уларни қайта маълумотларга айлантиради, уларни белгиларини бир тизимдан бошқасига ўтказади, деб изоҳлайди. «Барча ирсий бўлмаган информациялар йи ғ индиси» деганда биз мисол учун хотирани тушунишимиз мумкин. Чунки, хотира механик мазмунга эга эмас, балки ижодий жараён ҳ исобланади. Хотиранинг энг му ҳ им маънавий а ҳ амияти шундаки, у ва қ т тўси ғ ини енгади ва истиқболга даъват этади. Умумий хусусиятларга мувофиқ биз маданиятни хотира билан қиёслашимиз мумкин. Бунда биз алоҳида олинган шахснинг хотирасини эмас, балки жамият хотирасини назарда тутамиз. Адабиётшунос Ю.М.Лотманнинг фикрича, «маданият энтропияси» информацияга айлантиришнинг энг мукаммал механизмидир. Бу механизм информацияни сақлаши ва узатиши билан бирга унинг кўламларини кенгайтиради. Ўз-ўзини доимий равишда мукаммаллаштириши ва ривожлантириб бориши унинг қонунидир. Шунинг учун маданият бир вактда ҳам стабиллик ҳам динамизм хусусиятларини намойиш қилишади. Шу маънода маданият тирик организм ва санъат асарларига хос бўлган ҳусусиятларига эга. Маданиятни инсоният томонидан яратилган яхлит бадиий асар сифатида қабул қилиши лозим. Демак, маданият - инсон ижодий фаолиятининг усуллари, шакллари ва йўллари мажмуи бўлиб, у авлоддан авлодга ворсилик асосида узатиладиган моддий ва маънваий бойликларда жамланди, гавдаланади. Маданият - инсон томонидан яратилган «иккинчи табиат, борлиқдир» Иккинчидан , маданият ўз моҳиятига кўра моддий ва маънавий маданиятларга бўлинади. Ҳар икки маданият со х аси бир – бири билан ички жиҳатдан узвий боғлиқ. Маънавий маданият – моддий маданият намуналари, кўринишларида ифодаланганидек, моддий маданият маънавият жараён ижодий изланиш тафаккур махсули сифатида яшайди ва амал қилади. Учунчидан, маданият ингсон томонидан яратилибгина қолмай, яратиш жараёнида инсонни ўзини ҳам “шакилланиши”, ўзгаришига таъсир кўрсатади. Мутассил маданият бойликларидан бахраманд бўлиш (китоб мутаалоси, санъат асарларини ўрганиш, аҳлоқий фазилатлардан ибрат олиш в.б.) инсонни комилликка етаклайди. Тўртинчидан, маданият кўпқирралик ходиса бўлганлиги туфайли уни нафақат қатор ижтимоий фанлар, маданиятшуносликнинг махсус бўлимлари: маданият фалсафаси, маданият тарихи, маданият экологияси сингари фанлар ҳам ўзига хос тарзда ўрганилади. Бешинчидан – маданиятлилик, тарбияланганлик – зиёлилик, инсон комиллигининг муҳим белгиси ва шарти бўлиб, у ҳар бир одамни маданият бойликларидан баҳраманд бўлиш, ижтимоий масъуллик, ҳаётда ўз ўрнини топишга ундайди.

Похожие

Маданиятшунослик фанининг предмети ва вазифалари
Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини
Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият
Маданиятшунослик фани предмети, методологик асослари ва баркамол авлодни шакллантиришдаги аҳамияти
Маданиятнинг ижтимоий – фалсафий мохияти ва унинг таркибий тузилиши