Маданият тушунчаси, мазмуни ва моҳияти - Культурология - Рефераты

Маданият тушунчаси, мазмуни ва моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

М аданият тушунчаси, мазмуни ва моҳияти Режа: 1. М аданият тушунчаси, мазмуни ва моҳияти 2. Маданият турлари

Маданиятнинг жуда кўп таҳриф ва талқинлари мавжуд бўлиб, уларни маданиятшунослик фани ўрганади ва инсонларнинг ижтимоий-маданий тараққиёт жараёнларида, тарихий ривожланиш даврида тутган ўрни ва жиҳатларига қараб мазмун моҳиятини белгилайди ва илмий асослаб беради. Маданиятни ижтимоий ҳодиса, деб қараш кенг ёйилган. Унинг тараққиёт қонунларига, ривожланиш омилларига, инсон тафаккурининг маҳ су лига алоҳида урғу берилади. «Маданият» атамаси арабча сўз бўлиб, «Мадинат» - «шаҳар» деган маънони англатади. Иккинчи яна бир «ранг-баранг» деган маънони ҳам касб этади. Пайғамбаримиз Муҳаммад Расулуллоҳ (С.А.В.) Маккадан Мадинага хижрат қилганларида, бу шаҳарнинг эски номи Ясриб бўлиб, пайғамбаримиз келишлари муносабати билан «Мадинат ан-набий» (Пайғамбар шаҳри) деб атала бошлаган. Шунинг учун ҳам унинг туб маъносида аниқ ижтимоий ҳодисалар, воқеа ва жараёнлар, табиат билан инсон орасидаги боғлиқлик, тараққиёт қонунлари ётади. Инсон меҳнатининг маҳ сули у яратган тафаккур дурдоналари «маданият», сифатида қабул қилинади ва тарихга муҳрланади. Жаҳон тарихи манбаларида маданиятнинг 300 га яқин атамалари ва таҳрифлари мавжуд бўлиб, буларнинг барчасининг замирида инсон тафаккури маҳсули ётади. Дунё халқлари маданиятининг ранг-баранг талқин этилиши ушбу атамалар ва таҳрифларда ўз ифодасини топади. Маданиятшуносликда маданиятни фан нуқтаи назаридан талқин этилишида турли хил назариялар, изоҳлаш усуллари, уларнинг илмий ва услубий жараёнларига асосланиб, илмий ёндашган ҳолда ўрганилади. Барча маданиятлар замирида инсон меҳнати ётади. Чунки маданий маҳсулот инсон учун яратилади, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжини қондириш хусусиятига эгадир. Шунинг учун ҳам маданиятни инсонлар томонидан дунёни ўз лаш тириш деб тушунмоқ даркор бўлади. Инсон томонидан яратил ган маданий бойликлар инсон

ўзгартириши лозим бўлган ўзига хос обҳектдир. Бу бойликларни ўзлаштириш жараёнида шахснинг маънавий дунёси бойийди. 1 Маданиятшунослик фани маданиятнинг асосий талқинларини кенг миқёсда шарҳлаш билан бирга унинг асосий таркибий қисмларини ҳам аниқ, равшан қилиб белгилаб беради. Чунки маданият назарияси ана шу унсурлар билан мустаҳкам боғланган бўлиб, унинг замирида маданиятларнинг бир- бирига чамбарчас боғлиқлиги ётади. Маданиятшунослик фани ўрганадиган маданият ҳар бир ўз соҳасинининг устивор йўналишларини илмий нуқтаи-назардан таҳлил қиладиган, ўз муаммоларини аниқ назарий дастур асосида ҳал этадиган соҳалар ҳақида қисқача маълумот бериш жоиздир. Маданиятнинг яхлит тизимида икки катта соҳа ажралиб чиқади. Булар ўз мазмун - моҳиятига кўра моддий ва ма ъ навий маданиятлардир. Моддий маданият меҳнат ва ишлаб чиқариш, турмуш ва табиатга муносабат масалаларини ўз ичига олади. Маҳнавий маданият эса инсон маънавий оламининг барча жабҳаларини ўзида акс эттирадиган ижтимоий борлиқ тушунчасидир. Маҳнавий маданият - фан, санъат, адабиёт, фалсафа, ахлоқ, маориф ва бошқа ижтимоий кўринишларнинг ўзига хос йиғиндисидир. Бундан ташқари, маданиятшуносликда маданият қуйидаги қолган таркибий қисмларга бўлинади: Сиёсий маданият - сиёсий тафаккур ва сиёсий фаолият шаклида намоён бўлади ва шахснинг, гуруҳларнинг сиёсий ҳаётдаги ўрнини белгилайди. Президентимиз И.А.Каримов томонидан ишлаб чиқилган демократик, ҳуқуқий давлат фуқаролик жамияти қуришнинг асосий тамойиллари тўғрисидаги Концепция сиёсий маданиятимиз мазмунини ташкил этади. Жамият сиёсий маданияти даражаси унинг мавжуд сиёсий институтлар, сиёсий партиялар ва ташкилотлар фаолиятига тўғри сиёсий баҳо бериш билан ҳам ўлчанади. 1 М. Усмонов. «Маданият ва ахлоы», 10- бет. Тошкент, «Фан» нашриёти, 1986 йил.

Иқтисодий маданият - унинг моҳияти, мазмуни шундан иборатки, инсонлар ўз иқтисодий билимлари, эҳтиқодлари, амалий фаолиятларининг бирлиги тушунилади. Бунда инсон иқтисодий онги, фаолияти, муносабати билан шу жараённинг ичига киради. Мустақиллик туфайли иқтисодий маданиятнинг мазмуни ва моҳиятида туб ўзгаришлар юз берди. И.А.Каримов ёзган эдики, «Мулкчилик, ишлаб чиқариш муносабатлари, ишлаб чиқариш ва иқтисодий ўсиш омиллари, бошқаришнинг бозор ва режали тартибга солиш механизмлари, давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий вазифаси ва ижтимоий йўналтирилган фаолият каби бош қа тушунчалар умуман янги мазмун касб этмоқда» (И.А.Каримов, «Биздан озод ва обод ватан қолсин». Тошкент, 1994, 3- бет. ) Иқтисодий одоб - бу инсоннинг иқтисодий фаолияти жараёнида амалга ошириладиган изчил маънавий - ахлоқий хатти - ҳаракатлари мажмуидир. Меҳнат маданияти - бунда инсон меҳнати назарда тутилади. Меҳнат маданияти қадимдан инсоният маданий ва маънавий тараққиётининиг муҳим омили бўлиб келган. Меҳнат маданияти инсон шахсининг камол топиши билан узвий боғлиқдир. У озод, эркин ва ихтиёрий меҳнат табиатидан келиб чиқади. Меҳнат маданияти шахс маънавий маданиятининг мезони сифатида гавдаланади. Меҳнат маданияти мазмунига меҳнатни ташкил этишни билиш ва уни ташкил этиш киради. Жумладан, ижодий ишлашни уюштириш катта маҳорат, энг юқори самара ва сифат билан ишлашни талаб қилади. Ўзбекистонда қарор топаётган бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат маданияти ривожланишининг обҳектив асослари вужудга келмоқда. Аҳлоқий маданият - ахлоқий маданият ахлоқ тушунчаси ва маъноси билан боғлиқдир. Фақат ахлоқ тушунчасида яхшилик ва ёмонлик, савоб ва гуноҳ, ҳалол ва ҳаром ёнма - ён бўлса, ахлоқий маданият ўзида салбий ҳолатларни акс эттирмайди. Ахлоқий маданият инсонларнинг яхши ҳулқи, ахлоқий фазилатлари, инсонийлик қирралари, яхши урф-одатларига амал

қилиш билан ўлчанади. Ахлоқий маданият кенг маънода ҳар бир шахс, жамият, миллат ва халқ хулқида қарор топган, уларнинг турмуш тарзига, урф- одатларига айланган ахлоқий фазилатлардир. Ахлоқий маданият - эркин тафаккур, мустақил фикрлаш маҳсулидир. Мамлакатимиздаги демократик жараёнлар натижасида хал қимиз руҳияти, дунёқарашида, ахлоқий тасаввур ва фикрлашларида туб ўзгаришлар рўй бермоқда. Мустақил тараққиёт йўлига ўтишимиз жамиятимиз ахлоқий маданиятини кўтариш учун кенг ва нақд имкониятлар яратмоқда. Ҳуқуқий маданият - ҳар бир жамиятда халқнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш алоҳида аҳамият касб этади. Жумладан, ҳуқуқий демократик давлат қуриш йўлидан бораётган бизнинг жамиятимизда ҳам ҳуқуқий маданиятнинг ҳаётимизда тутган ўрни ҳақида президентимиз И.А.Каримов шундай фикр юритади: «Ҳуқуқий маданият даражаси фақатгина қонунларни билиш, ҳуқуқий маълумотлардан хабардор бўлишдангина иборат эмас. У қонунларга амал қилиш ва уларга бўйсуниш маданияти демакдир. У одил судни ҳурмат қилиш, ўз ҳақ- ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат этиш эҳтиёжи демакдир. Ҳуқуқий маданият дегани - турли можароларни ҳал қилишда қонунга хилоф кучлардан фойдаланишни рад этиш демакдир!». 2 Фалсафий маданият - фалсафий билимларнинг шахс эҳтиқодига айланиши, шахсий ва ижтимоий ҳаётда улардан фойдалана олишдан иборат бўлиб, у билимлар, эҳтиқодлар ва шахс амалиёти йиғиндисидир. Фалсафий маданият турли кўринишларда намоён бўлади: идеалистик фалсафа, материалистик фалсафа, механистик фалсафа, метафизик фалсафа, диалектик фал сафа, илмий фалсафа ва ҳоказо. Фалсафий маданият маънавий маданиятнинг таркибий қис ми бўлишига қарамай, шаклланишининг ўзига хос йўли мавжуд. Фалсафий маданият замирида энг аввало инсонийлик ва инсониятга бўлган муҳаббат ётади. 2

Айниқса, ёшлар ҳаётида шу қадар муҳим аҳамиятга эгаки, уларни ижодиётга, мустақил фикр лаш га, ташаббус кўрсатиш ва фаолликка ундайди. Педагогик маданият - шахснинг таҳлим ва тарбияга оид қараши, тажриба ва муносабатларининг йиғиндиси педагогик маданият дейилади. Таҳлим ва тарбияга оид назарий ва амалий билимлар шахснинг педагогик қарашлари асосини ташкил этади. Педагогик маданият кенг маънода инсон онгли фаолиятининг барча соҳаларини қамраб олганлиги туфайли у маънавий маданиятни (ахлоқий, нафосат, сиёсий, иқтисодий ва ҳоказо) ўзида бир бутун акс эттириш ва таҳлим тарбия нуқтаи назаридан яхлит ҳолда ифодалаш хусусиятига эга. Педагогик тажриба шахснинг таҳлим-тарбияга оид кўникма ва малакалари тизимидир. Педагогик тажриба одатда, шахснинг мустақил ўқитувчилик фаолиятида таркиб топади ва такомиллашади. Унинг юқори даражаси педагогик маҳорат дейилади. Эстетик маданият - кенг қамровли бўлиб , эстетик фаолият билан боғланган муносабат ва қадриятлар тизимини ифода этади . Эстетик маданият жамият маданиятининг бир қисми бўлиб, унинг мазмунини санъат ва эстетик муносабатлар ривожланиши характерлайди. Эстетик муносабат ва унга мувофиқ келадиган эстетик қадриятлар тизими эстетик маданиятнинг бар қарор унсурлари ҳисобланади. Санъатдаги эстетик мақсад , гўзаллик ва мукаммаллик ягона мақсад ҳисобланади . Эстетик маданиятнинг санъат орқали намоён бўладиган фаолияти туфайли инсонни тарбиялаши, курашга чорлаши, фикрини уйғотиши, ҳис туйғуларига таҳсир этиши, кулдириши ёки йиғлатиши мумкин. Бадиий маданият эстетик маданиятнинг ўзаги ҳисобланади. Эстетик маданиятнинг тузилиши кўп қатламли бўлиб, эстетик онгни, эстетик моментларни, эстетик тарбияни ўз ичига олади. Миллий мустақиллик шароитида маънавий маданиятнинг барча унсурлари сингари эстетик маданиятнинг ҳам аҳамияти ошиб боради.

Диний маданият - инсон руҳининг озиғидир. Инсоният ўз тараққиёти даврида турли динларга эҳтиқод қилиб келган. Илоҳий кучлар орқали табиатдан кўмак сўраганлар. Жаҳонда энг кўп тарқалган динлар учта: буддавийлик, христианлик, ислом. Дунёдаги барча динларнинг ўзига хос маданияти, одоби мавжуд бўлиб, ўз нуқтаи назарларидан, миллий, этник, тил, ирқ, туғилган жой, яшаш шароитлари билан узвий боғлиқдир. Барча динлар орасида ислом дини ўзининг алоҳида одобига, маданиятига эга. Ислом дини маънавиятимизнинг ажралмас бўлагидир. Ота-онага ҳурмат, мулойим бўлиш, бировнинг кўнглини ранжитмаслик, инсофли бўлиш, гўзал ахлоққа, одобга эга бўлиш сингари қатор инсоний фазилатлар диний маданият тарзида турмушимизга, маданиятимизга кириб келди. Мустақиллигимизнинг илк қадамлариданоқ диннинг жамият маънавий ҳаётида тутган ўрни оқилона белгилаб олинди. Ўтган давр мобайнида бу жараён кенг миқёсда амалга оширилди. Умуман олганда, маданиятнинг жуда кенг қамровли кўринишлари унинг мазмун ва моҳиятини етарли даражада очиб беради. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, маданиятнинг мазмун ва моҳияти кенг маънода кишиларнинг жисмоний ва ақлий меҳнати жараёнида уларнинг ранг-баранг моддий ва маънавий эҳтиёж ларини қондириш учун яратилган барча нарсалар тушуни лади. Ўзбекистонда демократик, эркин, фуқаролик жамияти қуришнинг Президент И.А.Каримов ишлаб чиққан беш тамойили маданий давлат барпо этишнинг ҳам моҳиятини ташкил этади. Табиийки, яратилаётган давлатнинг ўзи маънавий маданиятнинг маҳсули ҳамдир. Шу ўринда Президентимизнинг қуйидаги сўзларини эслаш жоиздир: «Ватан тарихи ва маданияти, жўғрофияси ва иқтисодини, қадимий урф-одатларимизни ҳар томонлама ўрганиш долзарб аҳамиятга эга. Боғчалардан тортиб олий ўқув юртларигача бўлган таҳлим-тарбия тизимларида мазкур фан ва билимларни ўқитишга муҳим сиёсий вазифа сифатида қаралмоғи керак.» 3 3

Адабиётлар: 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 1. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 2. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 3. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 4. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 5. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 6. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982.

Похожие

Эстетик маданият тушунчаси

Милий истиқлол ғояси тамойилида маданият тушунчаси

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Диний маданият