Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari - Культурология - Рефераты

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari Reja: 1. So ’zlashuv madaniyatining milliy xususiyatlari 2. Turmush tarzi madaniyatining milliy xususiyatlari

So ’zlashuv madaniyatining milliy xususiyatlari Ma ’lumki, har bir talafifiiz qilingan jumlada talaffuz qiluvchining ruhiy-aqliy olami aks etib turadi. Ya’ni, u so’zni qanday va qay tarzda qo’llay olishi bilan suhbatdoshiga o’zi mansub bo’lgan ichki olam, uni qonun-qoidalari haqidagi xabar mazmunini ham, etkazadi. Awalo, so’zlovchi ongida olam haqidagi biror xabar, fakt mavjud bo’ladi. Qaerda tovush obrazi talaffuz qilingan ongdagi tushuncha bilan uyg’unlashsa, o’sha erda ko’ngildagidek muloqot yiizaga keladi. Aksincha, tovush obrazi tinglovchi ongida biror tasawur-tushun-chani uyg’otmasa, bundan muvoffaqiyatsiz muloqot yuzaga keladi. Shu bois nutqiy muloqotda so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi munosabat g’oyatda muhim hisoblanadi. Agar so’zlovchining ham, tinglovchining ham so’zi ko’cha-jargon so’zlar bilan to’lib-toshgan bo’lsa, fikrini qiynahb, poyma-poy gapirsa, talaffuzi noto’g’ri bo’lsa, bu holatda eng mazmundor suhbat ham o’z mohiyatini yo’qotadi. So ’zlashuv madaniyati har bir til birligini sharoitga qarab, yillar mobaynida qabul qilingan me’yorlar asosida qo’llash san’ati hisoblanadi. Masalan, so’rashish, salomlashish madaniyatini olaylik. So’rashish barcha xalqlarning muomala madaniyatidagi muhim vosita bo’lib, u har bir xalqning milliy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o’ziga xos ko’rinishga ega. Ta’kidlash zarurki, so’rashish bilan salomlashish aynan bir tushunchalar emas. Salomlashish barcha xalqlarda salom berish odobi qoidalariga asoslanadi, u faqatgina qo’l berib ko’rishishdan iborat emas. So’rashish esa so’z, imo-ishora, mimika va xatti-harakat orqali ham amalga oshiriladigan jarayon bo’lib, u inson madaniyatining barcha jihatlarini qamrab oladi. So ’zlashuv madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan olim F.Xolmurodova bir qator qiziqarli ma’lumotlarni bayon etadi. Xususan, mashhur so’z ustasi V.Dal o’zining «Rus xalqi maqollari» deb nomlangan kitobida qadimda rus xalqida qo’llanilgan salomlashish uslublariga ko ’plab misollar keltiradi. Masalan, qadimgi Rusiyada salomlashish paytida nafaqat qarindoshlik aloqalari yoki jinsi, balki kunning qaysi vaqti, suhbatdoshning kasbi va suhbat paytida so’zlashayotganlar, nima bilan mashg’ul ekanligi ham nazarga olingan. Jumladan, g’alla yanchuvchilar bilan

salomlashganda «Po stu na den, po to’syache na nedelyu» («Kuniga yuzlab, haftasiga minglab») kabi so’zlar bilan murojaat qilishgan1. O ’zbeklarda ham nutqiy muomala madaniyatida shu kabi munosabat ko’zga tashlanadi. Jumladan, jamoa, odamlar bilan hamjihatlikda bajariladigan hashar, obodonlashtirish ishlarida ishtirok etayotganlarga «Hormanglar» deyiladi va ular tomonidan «Salomat bo’ling» yoki «Bor bo’ling» degan javob qaytariladi. Hosil yig’im- terimi paytida xirmon teppasida ko’rishganda esa «Hirmonga baraka» deyiladi va ular tomonidan «Umringizga baraka» degan javob qaytariladi. Mazkur so’rashish madaniyatiga e’tibor bersangiz, murojaat ohangi ham, javob ohangi ham mantiqiylik, nafosat hamda kishiga xush yoqadigan tarzda ifoda etiladi. Bu so’zlarning qudrati shundaki, ularni jahl ustida, g’azab bilan aytsangiz ham birovga og’ir botmaydi. Tariximizga nazar solar ekanmiz, o ’zbek tili o’tmishda naqadar boy, so’rashish uslublari xilma-xil va katta e’tiborga ega bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Masalan, ajdodlarimiz mehmonni «Hush kelibsiz, qadamlaringizga hasanot»! deb kutib oladi. Agar mehmon aziz, muhtaram va orziqib kutilgan bo’lsa, u bilan so’rashganda nihoyatda latif va sog’inch so’zlarni ishlatishga harakat qilingan. E’tiboringizni O’zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Alining «Ulug’ saltanat» nomli tarixiy romanidagi Qutlug’ Turkon oqa xonadoniga tashrif buyurgan Sohibqiron Amir Temur va temuriyzodalarni kutib olish jarayonidagi so’zlashish madaniyatiga qaratmoqchimiz. «Saroymulkxonim darvozadan kiigani hamon: - Assalomu aleykum, g’,mguzorim, m,hribonim egachim! m deya ta ’zim bajo ayladi va o’zini qutlug’ Turkon oqaning quchogsiga otdi. Ollohga shukr! Ollohga shukr! - egachi ardoqli kelinini bag ’riga bosgancha uzoq vaqt qo’yib yubormadi... Umarshayx Mirzoning onasi To ’lun oqa, Mironshoh Mirzoning onasi Mengli bika va Tog’ay Turkon oqalar nim tabassum ila muhtarama egachining katta xonim bilan ko’rishishayotganini kuzatib turardilar. - Marhabo, xonadonimizga xush kelibsizlar! - uyga taklif etdi egachi quvonchi cheksiz, mehmonlar bilan ko ’rishib bo’lgach... Malikalar shohona bezatilgan dasturxon atroflga tiz cho’kishdi. Duoi fotihatortildi.

- Barchangizga podshohliq qutlug* bo ’lsun, ardoqli kelinlarim!-dedi qutlug’ Turkon oqa qo’llarini ko’ksiga qo’yib. Kelinlar va kanizaklar o ’rinlaridan turdilarda tavoze bilan egachiga bosh egdilar: -O ’zingizga ham qutlug4 bo’lg’ay, ey bonuyi kubro hazrati oliyalaril.V. Mazkur muloqotni so ’zlashuv madaniyatining o’ziga xos namu-nasi desak mubolag’a bo’lmaydi. Zero, “g’amguzorim”, “mehri-bonim”, “muhtarama”, “ardoqli”, “qo’llarini ko’ksiga qo’yib”, “bo nuyi kubro” iboralari bilan qilinadigan har qanday murojaat o’zining nafosati bilan kishi dilini xushnud qiladi, insonga xush yoqadi. Har qanday muloqotda so’z asasiy vosita hisoblanani. Ayniqsa, bu so ’zlashuv madaniyatida ko’proq namoyon bo’ladi. Salomlashish ham so’zlashuv madaniyatining bir ko’rinishi sifatida inson odobining mahsulidir. Salomlashish - insonga nisbatan hurmat belgisi bo’lib, и odamlar orasidagi o’zaro muomala munosabatining boshlanishi hamda muloqotning debochasidir. Salomlashish odobini mazmun- mohiyatiga ko’ra turli xalqlar turlicha o’zlashtirganlar. Olaylik, Evropa xalqlarida bosh kiyimni echib salomlashish madaniyatlilik belgisi hisoblansa, Sharq xalqlarida qo’lni ko’ksiga qo’yib salom berish hurmat belgisi sanaladi. Har qanday axloqning, xulqning va odobning mezonlari davrlar o ’tishi bilan o’zgarib, takomillashib (yoki zaiflashib) boradi. Bu jarayon muhit, munosabat, an’ana va odat kabi bashariyat tomonidan shakllangan omillar bilan bog’liq. Salomlashish ham bujarayonlardan xoli emas: u ham o ’zgaradi. Shuni aytish kerakki, salomlashish faqat so’z bilan emas, balki xatti-harakat orqali ham amalga oshiriladi. Bunday holatni bugungi kunda turli xil ko’rinishlari mavjud: qo’l be rth, quchoq ochib, o’pishib, boshni boshga urib (bu, ayniqsa, o’smir yoshdagilar o’rtasida urf boklib bormoqda) ko’rishib salomlashish shular jumlasidandir. Biroq doimo «Kim birinchi bo’lib salomlashishi kerak?”, “Qo’l berib so’rashish qoidalari qanday?”, “Salomlashganda qanday murojaat qilinadi?”, “Suhbatlashish qanday qoidalarga asoslanadi?” degan savollar ko’pchilikni qiziqtirishi shubhasiz. Quyida ushbu masalalarga tegishli avrim qoidalarni bayon etamiz: Salomlashish odobi. Kichik yoshdagilarning katta yoshdagilaiga salom berishi odobdan sanaladi.

Erkaklaming ayollaiga birinchi bo ’lib salom berishi ularga nisbatan hurmat belgisidir. Xonaga kirib kelgan odam xonada o ’tiiganlarning barchasiga salom berishi bugungi kundagi salomlashish odobining o’ziga xos ko’rinishlaridandir. 0 ’quv binolaridan farqli o’laroq ishlab chiqarish korxonalaridan, zinadan chiqayotgan kishi zinadan tushayotgan kishiga salom berishi lozim. Lekin ustozga shogird doimo salom berishi shart. Yoshi va mansab lavozimiga ko ’ra teng mavqedagi kishilar uchrashganda birinchi bo’lib salom bergan odam madaniyatli hisoblanadi. Mehmonga kelgan odam eshikni ochgan mezbonga salom berishi kerak. Ko ’pchilik oldiga yaqinlashganda kamchilik salom berishi ham go’zal xulq namunasidir. Qo ’l berib so ’rashish qoidalari. Qo ’l berib salomlashish madaniyatning bir qismi sifatida shakl- langan jarayondir. Qo’l berib so’rashish, odatda, erkaklarga xos xusu- siyat hisoblansada, hozirda u barcha yoshdagi va jinsdagi insonlar uchun ham birdek amal qilmoqda. Chunki qo’l berib so’rashish orqali inson insonning kayfiyatini, sog’ligini, hatto fe’l-atvorini ham bilib olishi mumkin. Qo’l berib salomlashishning ushbu xususiyatlari ikkitomonlama muloqotning boshlanish belgisidir. Qo’l berib so’rashish, asosan, tanishish va tanishtirish marosimida, shartnoma va bitim imzolaganda, g’oliblik va mag’lublikni tan olganda, minnatdorchilik izhor etganda, tabrildaganda, xayrlashganda va hokazo holatlarda qo’llaniladi. Quyida e ’tiboringizga havola qilinadigan tavsiyalar qo’l berib so’rashishning odobiga tegishlidir: 1. Sizga uzatilgan qo`l, albatta, olinishi shart. Muallaq qolgan qo’l insonning izzat-nafsini yerga urish bilan barobardir. 2. QoM berib so ’rashganda sherigingizning qo’Iini engil siqib qo’yishni unutmang. Qo’lni qattiq siqib, ozorberish madaniyatsizlik vafarosatsizlikbelgisisanaladi. 3. Qo’l berib so ’rashganda munosabatingizni “Salomatmisiz”, “Yaxshi yuribsizmi”, “Ishlaringiz yaxshimi”, “Omonmisiz”, “Uydagilar salomatmi” kabi iliq so’zlar orqali ifodalashga harakat qiling.

4. Qo’l berib so ’rashish tez va qisqabo’lishi lozim. Ayniqsa, ayol kishi bilan so’rashganda, uning qo’Iini uzoq ushlab turish mumkin emas. Chunki bu holat ayol kishini noqulay vaziyatga solib qo’yishi mumkin. 5. Qo’l berib so ’rashganingizda ozgina egilib qo’yishingiz so’rashayotgan insonga nisbatan hurmatingizni bildiradi. Shuni ta ’kidlash lozimki, qo’l berib so’rash jarayonidagi ayrim illatlar kishining nafsoniyatiga tegishi, ularni ranjitishi, hatto oraga sovuq munosabatni olib kelishi mumkin. Bu ayniqsa: - uzatilgan qo’l muallaq qolganda; - qo’l uzatilganda teskari qarab qo’l uzatilsa; -qo’luchidaso ’rashilsa; -qoMnijuda qattiq siqib yuborilsa; - uzatilgan qo’lni turli qiliqlar bilan qabul qilsa; - qo’l uzatganda uzrsiz bUak, tirsak, musht, barmoqlar uzatilsa va hokazo. Murojaat qilish odobi. Murojaat insondan axloqiy, estetik, madaniy me ’yorlarni belgilangan qoidalar asosida amalga oshirishni talab qiladi. Murojaat ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan munosabat turi bo’lib, ular og’zaki yoki yozma ko’rinishga ega. Murojaat insonning qanday tarbiya ko’rganligini, o’zgalaiga nisbatan hurmatini, did- farosatini, izzat-nafsini bilish mumkin bo’lgan axloqiy xatti-harakatlar majmuasidir. Murojaat qilib aytilayotgan so’zlar nafaqat hurmat belgisi, balki maqsadga erishish vositasi hamdir. Murojaat vaziyatga, sharoitga, jamoaga, muhitga qarab yakka shaxsga yoki jamoaga yo ’naltirilgan bo4ladi. Biroq barcha murojaatlar axloq me’yorlariga bo’ysingandagina ijobiy natija berishi mumkin. Murojaat qilish bir necha turlarga bo ’linadi. Ularni, asosan, ras-miy murojaat va norasmiy murojaatlarga ajratish mumkin. Rasmiy murojaatlar, asosan, qat ’iy tartib va belgilangan qoidalar asosida amalga oshiriladi. Rasmiy murojaatlar mehnat jamoasida rahbarga, ishlab chiqarish korxonalarida yetakchi mutaxassisga, ta’lim muassasalarida ta’lim beruvchi ustozga, harbiy va huquq tartibot organlarida unvoni katta zobitlarga, davlat ahamiyatiga molik

tadbirlarda jinsga qarab yoki barchaga rasmiy murojaat qilinadi. Masalan, «Honimlar va janoblar”, “Muhtaram elchi janobi oliylari”, “0’rtoq boshliq yoki o’rtoq komandir”, “Janobi direktor», “Ustoz MuzaffarAhmedovich”vahokazo. Shuni alohida ta ’kidlash zarurki, rasmiy murojaatlarda faqat sizlab murojaat etish maqsadga muvofiq. Chunki “sen” degan murojaat ora- dagi munosabatlarning samarali natijasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Odatda, zamonaviy muomala madaniyatida 9 yoshdan yuqoridagi-larga nisbatan “siz” deb murojaat qilish maqsadga muvofiq sanala-di. “Sen” deb murojaat etish esa, faqat oilada, yaqin qarindoshlar, do’stlarorasidaaytilishio’rinlidir. Norasmiy murojaatlar rasmiy murojaatlarga nisbatan kengroq va doimiy ravishda qolllaniladi. Norasmiy murojaatlar, asosan, kun-dalik hayotda, o ’zaro muloqotda ishlatiladi. Murojaatning bu turini umumiy ma’noda yaqin insonlarga qilinadigan murojaatlar, intim murojaatlar hamda nomsiz murojaatlarga ajratish mumkin. Xususan: Yaqin kishilarga qilinadigan murojaatlarda ishonchlilik, do ’stona va samimiy munosabat ustuvor ahamiyatga ega. “Hamkasaba”, “Og’ayni”, “Amaki”, “Xola», “Kelinoyi”, “Og’a” kabi murojaatlar bungamisoldir. Intim murojaatlarda shaxsga nisbatan chiroyli, yoqimli, erkalash ma ’nosidagi so’zlardan foydalangan holda, murojaat etiladi: “Azi-zim”, “Mehribonim”, “Jonim”, “Begim” kabi so’zlardan o’rnida va samarali foydalanish zarur. Murojaatning bu turi insonning didli va farosatli ekanligini ham belgilaydi. Biroq ushbu so4zlarni bemavrid ishlatish insonni bachkanalikka olib keladi. Ayniqsa, «jonim” so’zini barchaga nisbatan ishlatish aslo mumkin emas, bu so’z faqatgina nikohdan o’tgan, hayotini bir-biri bilan bog’lagan kimsalarga nisba tan ishlatilsa, maqsadga muvofiq. Nomsiz murojaatlarda shaxsni kim ekanligini yaqindan bilish katta ahamiyatga ega emas. Bunday murojaat qisqa mazmunda bo ’lib, biror noma’lum obekt yoki subyektni aniqlash, u haqda muayyan ma’lumot olish uchun qo’llaniladi. Masalan, “Kechirasiz, Nukus ko’chasini ko’rsatib yuborsangiz?” “Ma’zur tutasiz, sizning manzilingiz men boradigan joydan uzoqroqda ekan", “Xona-doshingiz siz haqingizda yaxshi flkrlar bildirdi» singari murojaatlar da shaxsning aniq ismi ko’rsatilmasa-da, u haqdagi ma’lumotlar va aytiladigan flkrlar tushunarli bo’ladi.

Suhbatlashish odobi. Suhbatlashish muomala madanivatini shakllantirishning mu-him vositalaridan biri sanaladi. Har’qanday suhbat, awalo, ma’ lumotlar almashinuvidir. Suhbatlashish orqali insonlar bir-birlari bilan muloqotga kirishadilar, bir-birlari haqida ma ’lumotga ega bo’ladilar, bir-birlarini tushunib boradilar va muomala mada-niyatlaridagi ayrim bo’shliqlarni to’ldiradilar. Zero, shoir Chustiy ta’biri bilan aytganda: Orttirur mehringni hardam mehribonlar suhbati, Jongajon bahsh aylagandek, jonajonlar suhbati. Sira oson bo’lmagan mushkultugunlarni echar, Fikr qiling qirq yomvchi nuktadonlar suhbatiK Suhbatlashish odobida quyidagilarga e ’tibor qaratish maqsadga muvofiq: * suhbatlashayotgan kishilarning gapini bo ’lmaslik lozim. Agar zarurati bo’lsa, albatta, uzr so’rab, murojaat etish kishining mada-niyatli ekanligini bildiradi; * suhbat mavzui haqida yetarli ma ’lumotga ega bo’lmay turib suhbatga aslo aralashmang, zero, oqibatda bemavrid fikringiz uchun uyalib qolishingiz ehtimoli mavjud; * suhbatlashayotganlarga qarata luqma tashlamang. Bu o ’rinsiz qilig’ingiz suhbatlashayotganlardan birini ranjitishi mumkin; * suhbatdoshga og ’ir botadigan, uni xafa qiladigan, noqulay vaziyatga solib qo4yadigan hamda suhbatdoshingiz xohlamaydigan mavzu bo ’yicha suhbat qurmang. Bu borada zehnli va farosatli bo’lish kishi uchun doimo muvofTaqiyat olib kelgan; * suhbatdoshingizni haddan ziyod maqtab yubormang. O ’rin-siz maqtov do’stona munosabatga putur yetkazadi. Shuningdek, suhbatlashayotganda “men”ingizni markaziy o’ringa qo’ymang. Chunki bunday suhbatlar aksariyat hollarda zerikarli bo’ladi; * suhbatdoshingizning kimligi, mavqei, qiziqishi, ijtimoiy kelib chiqishi va hokazo shu singari xususiyatlarini awaldan bilishga harakat qiling. Shunda u bilan bo’ladigan suhbatingiz mazmun-liroq bo ’ladi; * suhbatdoshingizni hurmat qilishga o ’rganing, hatto uni fikrini siz noto’g’ri deb bilganingizda ham oxirigicha eshiting; * tanimagan yoki endi tanishgan odamlar bilan suhbatla-shishdagi asosiy mavzular,

albatta, sport yoki seriallar bo ’ladi. Biroq bunday suhbatlarda oilaviy masalalar, shaxsiy hayotdagi kelishmovchiliklar, ish joyidagi muammolar haqida suhbatlashish o’rinsizdir. Shuningdek, suhbatlashayotganlar uch va undan ortiq kishini tashkil qilsa-da, ikki tanish odam bir-biri bilan o’zlari bilgan mavzuda suhbatlashishlari boshqalarga nisbatan hurmatsizlikni bildiradi; * suhbatga qo ’shilishni istasangiz, albatta, suhbat mavzusini, suhbatlashayotganlarning kayfiyatini hisobga oling. Yaxshi kayfiyatda suhbatlashayotganlarga qo’rqinchli, vahimali, ko’ngilsiz holatlar haqida gapirmang. Ayniqsa, bemor bilan suhbatlashganda juda ehtiyotkor bo’ling, bemornining ko’nglini yaxshi, muloyim h’amda kasalligidan biroz bo’lsa-da, chalg’ituvchi so’zlarni topib gapirish maqsadgamuvofiq; * suhbatlashishning asosi faqat gapirishdan iborat emas, balki tinglash hamdir. Ammo tinglash faqat eshitib o ’tirish degani ham emas. Yaxshi suhbatdosh suhbatdoshining fikrini tinglaydi, gapining mag’zini chaqishga harakat qiladi, fikrlaridan mantiqiy xulosalar chiqaradi, qo’shilmagan taqdirda “Darhaqiqat, manabu fikringizda jon bor, biroq awalgi gapingiz biroz mubolag’ali» yoki “Kechirasiz, menimcha shu Hkringizni boshqacharoq ifoda etganingizda yanada tushunarliroq bo’lar edi», yoki “Fikringizni bo’lganligim uchun uzr, lekin men buni boshqacha tasawur qilaman» va hokazo. Zinhor “Bo’lishi mumkin emas”, “Gapingiz mutlaqo noto’g’ri”, “Bu haqda hech narsani bilmaysiz”, “Siz aytayotgan gaplarni yosh bola ham biladi ” degan iboralarni ishlatmangki, bu suhbatdoshingizning izzati, nafsoniyatigategadi; * suhbat battidy hadeb soatga qarash, yon-atrofga alanglanh, boshqa birovga pichirlab gapirish hurmatsizlik va madaniyatsizlik belgisi sanaladi. Bu holat suhbat olib borayotgan kishiga nihoyatda salbiy ta ’sir ko’rsatadi. Natijada suhbat samarasiz yakunlanadi. Bugungi voqelik damning ko ’p ishlari va haqiqatlariga yangicha qarash, ularni butun murakkabliklarini yangicha idrok qilish va yangicha siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy mezonlarda baholashni talab etadi. Milliy ma ’naviyatimiz va qadriyatlarimizning qayta tiklanishi, o’zligimizni anglay boshlaganimiz tufayli bugun har birimizning ongimiz, tafakkur tarzimizda muhim ijobiy

o’zgarishlar ro’y bermoqda. Hayotiy o’zgarishlar odamlarimiz qalbi va ongiga singib, ularda kelajakka ishonch tuyg’usini, Vatanga muhabbat, erkinlik hissini tarbiyalamoqda. Mazkur jarayonlar so’zlashuv madaniyatini takomillashtirishda, uni yanada go’zallashtirishda har bir kishidan e’tiborlibo’hshni talab etadi. Turmush tarzi madaniyatining milliy xususiyatlari Jahonning ma ’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy-madaniy sohalaridagi chuqur o’zgarishlar hayotimizga shiddat bilan kirib bormoqda. Olib borilayotgan tub islohotlar dunyoning awalgi manzarasini o’zgartirib yubormoqda. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o’z taraqqiyot yo’lini, davlatni mustahkamlashning insonparvar asoslarini izlaydi, shuning barobarida yangi jamiyat barpo etishda o’z andozasi, o’ziga xos va o’ziga mos yo’lni tanlaydi. Zero, ijtimoiy- madaniy va ma’naviy vaziyat, odamlar o’rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan, turmush madaniyati, axloq me’yorlari, milliy an’analarishunitaqozo etadi. Mamlakatimizning chinakam mustaqillikka erishishdan iborat o ’z yo’li respublikani rivojlantirishning bir qator o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini har tomonlaraa hisobga olishga asoslanishini ta’kidlab, Islom Karimov «Awalo, u aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’nalari va urf-odatlari dan kelib chiqadi ”, - degan fikrni aytgan edi1. Darhaqiqat, chuqur ildizi o’tmishdagi an’anaviy jamoa turmush tarziga borib taqaladigan jamoaviylik asoslari 0’zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Bu borada xalqimizdagi mehmondo’stlik, saxovatpeshalik, millatidan qat’iy nazar odamlarga xayrixohlik, mehr-muruwatlilik, o’zgalar qayg’usi-ga hamdard bo’lish, o’zaro yordam tuyg’usi, kishilar o’rtasidagi madaniy-axloqiy munosabatlaming asosiy me’yorlaridan hisoblanadi. Respublikamizda amalga oshiralayotgan islohotlarning asosida ham, shuningdek, odamlarning turmush tarzida, kundalik hayotida, ruhiyatida hamda ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini shakllantirishda ana shunday ma’naviy omillar sezilarli ta’siiga ega. Zero, mamlakatimizda boshlanadigan har bir yil insonni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan nom bilan atalayotganligi

“Inson islohot uchun emas, islohot inson uchun” tamoyiling amaldagi ifodasi bo’lib bormoqda. Shuni ta ’kidlash zarurki, so’nggi yillar mobaynida kishilarning ijtimoiy ongida muayyan o’zgarishlar sodir bo’ldi. Endilikda qadriyatlarni yangicha baholash, ulami takomillashtirish, ilg’or milliy an’analarni saqlagan holda umuminsoniy qadriyatlarni hurmatlash tuyg’usi shakllanmoqda. Respublikamizning yangilanish va ijtimoiy taraqqiyot yo’li ijtimoiy turmushining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’rifiy, ma’naviy- madaniy va boshqa sohalarini qamrab oladi. Bu yo’l mustaqil 0’zbekiston ichki va tashqi siyosatining umumiy strategiyasini belgilab beradi. Shu bois yangilangan jamiyatning siyosiy va davlat tuzilishi insonga uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishini kafolatlaydi. Shu bois, mamlakatimizning ijtimoiy-ma’naviy sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarda ma’naviyat va axloqiylikni qayta tiklash, ma’naviy-madaniy merosga ijobiy munosabatda bo’lish, xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi an’analarni rivojlantirish, uning go’zalligini ro’yobga chiqarish muhim ahamiyatga ega. Kishilarning turmush tarzi va madaniyatini, maishiy hayotini takomillashtirish, shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamma vaqt jamiyatning muhim va asosiy maqsadi bo ’lib kelgan. Axloqiy fazilatlar, ularni shakllantirishning milliy jihatlari har doim saqlanib qoladi va jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga moyil bo’ladi. Xalqimizning milliy ma ’naviyati, o’ziga xos axloqiy fazilatlari, turmush tarzi madaniyati bugungi kundagi jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridandir. Shuningdek, turmush tarzi madaniyatining milliylik xususiyatlari xalqning an’analari va urf-odatlarida, kundalik hayoti va ma’naviy turmush sohalarida o’z aksini topadi. Ana shular- dan biri bo’lgan mehmondo’stlik va uning xalqimiz madaniy hayo- tida tutgan o’rni haqida fikr yuritamiz. Mehmondo ’stlik xalqimiz turmush tarzining bir qismi bo’lib, ko’p asrlar davomida tarkib topib, hayot tajribasidan o’tgan axloq va nafosat maktabidir. Mehmondo’stlik tushunchasi umumiy ma’noga ega bo’lib, mehmondorchilik, mehmonnavozlik, mezbonnavozlik, mehmon bo’lmoq kabilar mazkur tushunchaning tarkibiy qismiga kiradi. Shuningdek, mehmondorchilik insoniy fazilatlardan hisoblanadi. Chunki mehmondorchilik nafaqat ulfatcMik, qorinto’y- dirish yoki dasturxon bezatib, tansiq

taomlarni odamlarga berish, balki kishining holidan xabar olish, ulug’ insonlarni ziyorat qilish maqsadida, ularning uyiga borish ham mehmondo’stlikning bir ko’ri- nishidir. Zero, mehmon “atoyi Xudo” sifatida qadrli ekan, uyingizga ochiq ko’ngil va yaxshi niyat bilan qadam ranjida qilgan har bir kishi siz uchun mehmon kabi azizdir. Mehmondorchilik o’ta nozik fazilat bo’lib, u insondan yuksak did, farosatni va axloqiylikni talab etadi. Bu jarayon gohida oriyatga ham aylanadi. Mehmondorchilik - ko ’rishuv, muloqot, muomala uchun subyekt vazifasini bajaradi. Unda takalluf, mulozamat, hurmat, tavoze kabi ko’rinishlar ustuvor bo’lib, ular mehmonning kayfiyatini ko’ tarishga, ko’nglini olishga yo’naltiriladi. Mehmondo’stlikning ijtimoiy-ma’rifiy, ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatiga doir Umiy tad- qiqot ishlarini olib boigan faylasuf olim Karim Mahmudov bu borada g’oyatda qimmatli ma’lumotlarni to’plagan. Xususan, olimning «Mehmonnoma” kitobida mehmondorchilik marosimining odobi, fazilati, qoidalari, tartibi va milliy xususiyatlari bayon etilgan. Olim mazkur kitobda mehmondorchilikni qadriyat darajasida talqin etishi barobarida, uning nazariy va amaliy tomonlarini ham e’tibordan chiqarmaydi. Ayniqsa, mehmon va mezbon odobiga doir nasihatlar, mehmondorchUik qoidalari, mehmon toifalari, mehmonga muno- sabat, mehmonga taklif, mehmondorchUik turlari kabi mavzularda mehmondorchUik nafaqat marosim, ayni paytda, milliy madaniyat ko’rki sifatida gavdalantirilgan. Mehmondorchilikning chiroyli o’tishi, asosan, mezbonning kayfiyati, fe’1-atvori, axloqiy tarbiyasi hamda mehmonga nisbatan bo’ladigan munosabatiga bog ’liqligini K.Mahmudov bir necha hayotiy misollar va rivoyatlar orqali ko’rsatib beradi. Ayniqsa, “Uyiga mehmon kelmay qolsa, odamlardan o’pkalay bermay, har kirn o’ziga, odob- axloqiga nazar tashlamog’i joiz”, “Mezbonning ko’pchilikka malol keladigan odati bo’lsa, bundaylardan ham mehmon yuz o’giradi”, “Mehmonni malol ko’ra-digan odam o’zi ham mehmon bo’lganda, malol kelishini o’ylashi kerak”1, - degan fikrlari mehmondorchilik marosimi botin va zohiriga ko’ra axloqiy-estetik jarayon ekanligidan dalolatdir. Shuni alohida ta ’kidlash o4rinliki, Sharqni deyarli barcha allomalarining axloqiy- tarbiyaviy pandnomalarida xalq turmush tarziga oid o’gitlar, kundalik faoliyatiga doir nasihatlar davr nuqtai-nazaridan tahlil qilingan. “Qutadg’u bilig”, “Devoni lug’atit

turk”, “Qobusnoma”, “Axloqi Muxsiniy”, “Makorim ul-axloq”, “Gu-liston”, “Bo’ston”, “Mahbub ul qulub” kabi pandnomalarda inson-ning jamiyatdagi o’rni, turmushdagi kechmishi, kundalik faoliya-tidagi harakatlar axloqiy-estetik tizim orqali ifodalanadi. Jumladan, Kaykovus qalamiga mansub “Qobusnoma”ning “Mehmon olmoq va mehmon bo’lmoq zikrida” deb nomlangan bobini o’qir ekansiz, mehmondorchilik qoidalari, fazilat va illatlari nimalarga bog’liq va nimalardako4rinishinianglabetasiz’-. Bu borada chiqargan xulosalarimiz shundan dalolat beradiki, mehmondorchilik qoidasi va fazilatlari ushbulardir: * har kuni mehmon chaqirgandan ko ’ra, ularni bir marta cha-qirish lozim, toki dasturxonga qo’yilgan ne’matlar bodastir va ayb-siz bo’ladi. * uyingizga qadam ranjida qilgan odamning oldiga peshvoz chiqing va ular bilan chiroyli muomala qilingki, ular sizning duoingizni qilsin. * zinhor mehmondan yuqoriga o ’tirmang. Agar mehmon sizni o’tirishingizga rozilik bildirsagina ular bilan birga bo’ling. Yo’qsa, uzringizni so’rab, «mezbonlik» ishlaringizni davom ettiring. * mehmonga «Undan oling, bundan oling. Nega hech nima emayapsiz, bulaming bari sizlar uchun qo’yilgan. Agar dasturxonda etishmovchilik bo ’lsa, uzr, boshqa kelganlaringizda batafsil qilamiz», degan mulozamatni hadeb aytayvermang. Bunday so’zlar, ayniqsa, tarbiyaliinsonla^ayarashmaydi. • mehmon garchand og’ir botadigan so’zlarni gapirsa ham, unga qattiq gapirmaslik, uni hurmat qilish zarur. Mehmondorchilikdagi M at te r quyidagilarda namoyon bo’ladi: * mehmonga ta ’na qilish, dasturxondagi ne’matlar va taomlarni maqtayverish; *huda-behudakulaverish; * ochko ’zlik qilib, oldidagi narsalarni eb tugatish; * mehmonlar oldida xonadon a ’zolariga (xotini, farzandlari va xizmatkorini) tanbeh berish, ularni so’kish va haqoratlash. Biz «Qobusnoma»da keltirilgan o’gitlarning matnini sodda-lashtirib, ushbu holatda tavsiya etishimizdan maqsad, ularning bugungi kundagi ahamiyati biroz bo’lsa-da,

kamaymaganini ko’isatish hamda lining mazmuni hozirgi mehmonlik martabasi va mezbonlik amallaridagi go’zallikni namuna qilib ko’rsatishdan iboratdir. Mehmondorchilikning o ’zbek xalqiga xos xususiyatlarini ilmiy - aksiologik - axloqiy - estetik tizimda ko’rib chiqish mumkin. Ya’ni, mehmonnavozlik - fazilat sifatida, mehmon - hurmatli kishi sifatida, mehmondo’stlik - qadriyat sifatida, mehmondo’stlik - go’zal san’ati sifatida o’rganish maqsadga muvofiq. Mehmonnavozlik fazilat sifatida. Bu insonning fe’1-atvori, xulqi, odobi bilan bog ’liq jarayondir. E’tibor bersangiz, ochiq ko’ngil, keng fe’lli, xushmuomala, samimiy insonlarning uyidan odam arimaydi. Ular biror-bir tadbir qilsalar eshigini tagida xizmatiga kamarbasta kishilar ko’plashib turishadi. Aksincha, yomonlarning uyiga mehmon bormaydiki, bu o’sha kishi fe’lining yomonligidandir. Mehmon hurmatli kishi sifatida. Xalqimiz mehmonni e ’zozlashining sababi shundaki, mehmonning kelishi yaxshiliklar ramzi ekanligi, mehmon dilxusliliklarni keltiruvchi, araz va ginalarga barham beruvchi ekanligidadir. Darhaqiqat, mehmon kelganda, er-xotin o’rtasidagi janjal ham, bolalarnhig harxashasi ham to’xtaydi, ovozimiz o’z-o’zidan sekinlashib, muloyim bo’lib qolamiz. Shuningdek, uyimizga mehmon kelishi ozodalik va pokizalik sababchisi hamdir. Shundan bo’lsa kerak, onalarning «Qizim, o’tirishingni qara, uyni supurib qo’ysang bo’lmaydimi. Shu holatda biror kishi kelib qolsa, o ’ylamaydimi isqirt yashar ekan deb?!” koyiishlari shundan bo’lsa kerak. Hatto uyimizda yotgan bemor ham biroz bo’lsa-da, kasalini unutib mehmon bilan suhbat quigisi keladi. Mehmondo ’stlik qadriyat sifatida. O’zbek xalqi o’zining og’zaki ijodi bilan dunyo adabiyotida munosib o’ringa ega. “Go’ro’g’li”, “Alpomish”, “Kuntug’mish”, “Ravshan” kabi qahramonlikning gultojisi sanalgan dostonlarni yaratib, madaniyat xazinasiga salmoqli hissa qo’shgan millatmiz. Xalqimiz og’zaki ijodiga mansub, asrlar davomida yaratilgan mehmondo’stlik va mezbonnavozlik to’g’risi- dagi hikmatli so’zlar, iboralar, maqol-matallar, rivoyatlarda oda- miylikfazilatlaiga undovchijihatlartalaygina. Jumladan, «Alpomish” dostonidan olingan quyidagi muloqot flkrimizni isbotlaydi: “Kunlardanbir kun Hakimbekkitobo’qib o’tirib, baxildan, saxiydan gap chiqib qoldi. Boybo’ribiy shunda o’g’li Alpo’mishdan: - Kishi nimadan baxil bo’ladi, nimadan saxiy bo’ladi?-deb so’radi. Unda o’g’li turib aytdi: vaqti-bevaqt birovnikiga mehmon kelsa, otini ushlab, joyi bor bo’lsa,

ko’nglini xushlab jo’natsa, bul ham saxiy; agar joyi bor turib, joy yo’q, deb qo’ndirmay jo’natsa bul odam baxil”1. Bulardan tashqari, «0’zi kelgan mehmon Atoyi Xudo, Chaqirib kelingan mehmon baloyi Xudo”, Baxil mezbon mehmonini o’g’ri ko’rar, Berganini minnat qilib yuzga urar”, “ Mehmon kelsa o’tqazgil hordiq olsin, Oti ham arpa-bug’doy, somonga to’ysin” kabi hikmatlar donishmand xalqimiz ijodiga tegishli. Mehmondo’stlik - go ’zal san’ati sifatida. Yuqorida ta’kidla- ganimizdek, mehmondorchilik mezbondan o’ta nozik did va farosatni talab etadi. Mehmon kutishdan tortib, uni kuzatishgacha, dasturxonni bezashdan tortib, narsalarni joylashtirishgacha, taomlarning mazasidan tortib, mehmon bilan bo’ladigan suhbatga-cha - barcha-barchasi gotzallik qonuniyatlari asosida bo’lishi zarur. Jumladan mehmondorchilikning muhim subyekti bo’lgan pazandalik,san’atida taom tayyorlash jarayoni, uni bezash, taomlarni tartib bilan tortiq qilishning o’ziga xos xususitlari bor. Milliy xususiyatlarimizdan kelib chiqqan holda, bugungi kundagi mehmondorchiliklarning aksariyatida dasturxonga yengil taomlar (somsa, go’shtli salatlar), so ’ngra birinchi va ikkinchi taomlar tortiladi. Birinchi taom suyuq (sho’rva, mampar, lag’mon, tiftil va h.k), ikkinchi taom quyuq (palov, qovurdoq, dimlama, manti, norin va h.k)lardan iborat boMadi. Mazkur jarayonni go’zal tashkil etishdagi asosiy unsurlar - idishlarning chiroyliligi, tozaligi, qulayligi, joylashtirishning nafosati hamda taomning mehmonga xush yoqadigan xilini tanlay bilishdadir. Zero, mehmonga xush yoqmagan taomni taqdim qilish mehmondorchilikdagi nafosat mezonlarini buzib yuborishi mumkin. Shuni ta’kidlash zarurki, ko’nglimiz tilamagan taomni mehmon dasturxoniga qo’yish yoki o’zimizga ravo ko’rmagan narsani mehmonga sovg’a qilish - mehmonni mensimaslikdir. Har bir inson o ’z turmushini rohat-farog’atda o’tkazishni, umrni zoe ketmaslikni istaydi. Agar o’tkazgan umrimiz oz bo’lsa-yu ko’rkam bo’lsa, bunday umr uzoq umr ko’rgan kibidir. Ko’rkam turmush esa, insonning xulqi, odobi, madaniyati, o’ziga e’tibor berishi bilan bog’lanadi. Chiroyli xulq va go’zal muomalaga ega bo’lgan kishilarning turmush tarzi ham go’zal bo’lishini hayotimizda ko’p uchratganmiz. Shu boisdan turmush tarzi madaniyati insondan hayot bilan hamnafas bo’lishni, ilg’or an’analarni turmushga joriy etishni, maishiy turmushni doimo o’zgartirib, yangilab

borishni ham-da chiroyli turmushdan ibrat olishni talab etadigan jarayondir. Zero, Mirzo Abdulqodir Bedilning quyidagi hikmatli ruboiysi yuqoridagi fikrlarimizni xulosalash uchun kifoya qiladi: Har ko ’zki, agar olmasa ibrat, ko’rdir, Har luqma, agar bermasa lazzflt, sho’rdir. Har to’n, agar о’zgarmasa, to ’ nmas, и kafan, Harxonaki, birdek turaversa, go’rdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

Похожие

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Nutq - insonlararo muloqotda muomala madaniyatining muhim vositasi

Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori

Milliy madaniyat