Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida - Культурология - Рефераты

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko ’rinishi sifatida Reja: 1. Etiket turlari. 2. Taqdimot marosimi etiketi.

Etiket turlari Etiket - axloqiy madaniyatda yaqqol ko ’zga tashlanadigan munosabatlarning ko’rinishlaridan bid. U ko’proq insonning tashqi madaniyati, o’zaro munosabatlaridagi o’zini tutish qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida inson o’z muno- sabatlariga ijodiy yondashsa, ya’ni bir holatda, bir necha xil muomala qilish imkoniga ega bo’lsa, etiket muayyan holat uchun qoidalashti- rib qo’yilgan xatti-harakatni taqozo etadi. Etiket keng qamrovli tushuncha bo’lib, u ma’lum ma’noda, umumbashariy miqyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o’z ichiga oladi. Etiket - “etika” so’zining o’zagi sifatida bevosita axloqiy me’yor- lar, tamoyillar va mezonlarning «yukini” ko’tarishga qodir bo’lgan axloqning amaliy ko’rinishidir. Har bir sohada etiket ko’rinishlari mavjud bo’lib, uni buzish atrofdagilarda hayrat va istehzo uyg’otadi. Shu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, qatiylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin. Etiket takallufning mayda-chuyda jihatlarigacha ishlab chiqilgan odob qoidalari sifatida ijobiy, kishining ko ’zini quvontiradigan muomala hodisasi. Lekin ayni paytda, u asl axloqiy asosini yo’qotgan majburiy mulozamat tarzida ham namoyon bokladi: etiket qoidalarini bajarayotgan kishi aslida o’z xohish-ixtiyoriga qarshi ish ko’rayotgan bo’Ushi mumkin. Shunga qaramay, umuman olganda, etiket shaxsni muayyan tartib-qoidaga, qanday ichki ruhiy sharoitda bo’lmasin, bosiqliqqa, muloyimlik va sabr-toqatga o’rgatishi bilan ahamiyatlidir. Quyida bugungi kunda kishUar hayotiga chuqur singib borayotgan so’zlashuv, muloqot madaniyatiga doir jarayonlardagi etiketning ayrim turlari va bu boradagi tavsiyalarni e’tiboringizga havola etamiz. Tanishish va tanishtirish etiketi. Tanishtirish, odatda, kichik yoshdagilardan boshlanadi, agar vaziyat taqozo etgan hollarda kichiklar о’zlarini kattalarga tanishtiradilar. Jamoat joylarida ham, shuningdek, kichiklar kattalarga o ’zini tanishtiradi. Biroq bu jarayon jinslar o’rtasida biroz boshqacharoq ko’rinishga ega, ya’ni ayol kishi yoshi va mavqeidan qat’iy nazar, hech qachon erkak kishiga o’zini

birinchi bo’lib tanishtirmaydi. Bu yagona holatda istisno qilinadiki, u ham bo’lsa, qiz bola agar o’qituvchisi erkak kishi bo’lsa, unga o’zini tanishtirishi mumkin. Shuningdek, siz biror kishini tanishtirayotganingizda yoki aksincha, sizni biror odam bilan tanishtirishayotganda tabassum qilishni unutmang. Bu tabassum iljayishdan farq qilishi, ko ’proq samimiylikka asoslanishi shart. Chunki do’stona tabassum bilan boshlangan tanishuv odamning xotirasida uzoq saqlanishi mumkin. Tanishayotgan odam birinchi bo ’lib, tanishtirilayotgan odamga qo’l uzatadi. Bu jarayon ham jinslararo munosabatda - ayol bilan erkak tanishtirilayotganda, ayollar erkaklarga qo’l uzatadilar. Shuningdek, kattalar-kichiklarga qo’l uzatadilar, tanishtirilgan tanishuvchining mulozamat bilan qo’l uzatishini tavoze va xotiijamlik bilan kutib turadi, yo’qsa qo’l berib so’rashishning hojati yo’q. Tanishtirilayotgan paytda xoh erkak, xoh ayol, xoh yosh, xoh keksa kishi bo ’lsin, albatta, o’rnidanturishi shart. Bu tanishayotgan odamga nisbatan hurmat belgisidir. Jamoa orasida xodimni rahbar, mehmondorchilik paytida esa, mehmonni xonadon egasi tanishtiradi. Shuni ta ’kidlash lozimki, tanishuv paytida orada begonalar bo’lsa, ularni e’tiborsiz qoldirib, eski tanishlar, do’stlar bilan uzoq ko’rishib, ularni kuttirib qo’yish yaxshi emas. Agar tanishishning zarurati kelib qolsa-yu tanishtiradigan odam bo’lmasa, o’zingi z bu vakolatni zimmangizga olishingiz mumkin. Oila a ’zolari tanishtirilayotganda, ularning ismlarini aytib, “rafiqam”, “qizim”, "o’g’lim” deb tanishtirganingiz ma’qul. Ota-onalarga esa buning aksi bo’ladi, ya’ni boshqalar ota-onalarga tanishtiriladi. Tanishtirishdan awal tanishtirayotgan kishingizning ismini aniq bilib oling va tanishtirayotganda uning ismini chiroyli talaffuz qiling. Yaxshi bo’lardi, agar har bir ismning ortiga ismiga mos ravishda “jon”, “bek”, “xon”, “ali”, “boy” kabi qo’shimchalarni qo’shib aytilsa. Biroq Gavhar ismini «Govxar”, Shavkat ismini «Shovkat”, Latif ismini “Latip” deb aytish ismning asl matnidagi ma’nosiga mutlaqo ziddir. Zero, forscha «Gov”-mol, “Xar”-eshak ma’nolarini anglatadi.

Ko ’rishish etiketi. Ko’rishish etiketi qoidalari milliy xususiyatlardan kelib chiqib, turli xalqlarda turlicha ko’rinishlarga ega. Ko’rishish salomlashish, bosh qimirlatish, quchoq ochish, qo’l berish, qo’lni ko’ksiga qo’yish va hatto o’pishish orqali amalga oshiriladi. Bu jarayon hindlarda kaftlarni juftlab, peshonasining o’rtasiga tekizish bilan, afg’onlarda o’ng qo’lini manglayiga tegizib, ta’zim qilish bilan, tibetliklarda bir-birlariga qarab tillarini chiqarish bilan, o’zbeklarda qo’lni ko’ksiga qo’yish bilan ko’rishiladi. Vaziyatdan kelib chiqqan holda, ko ’rishishning yuqoridagi shakllaridan biri tanlanadi. Ko’rishayotganingizda suhbatdoshin-gizga yaxshi niyatda ekanligingizni ko’rsatigshga harakat qiling. Bildirayotgan tilaklaringiz, mulohazalaringizni samimiy bayon eting, fikrlaringiz soxtalikdan yiroq bo’lsin. Ko ’rishish etiketiga ko’ra, yoshi kichik erkak yoshi katta ayol (tanishi, hamkasbi, qarindoshi) bilan uchrashganda birinchi bo’lib mulozamat bildirishi lozim. Agar ayol kishi erkaklar bilan ketayotgan paytda dugonasini ko’rib qolsa, bu holatda dugonasiga birinchi bo’lib mulozamat qilishi kerak. Garchand, ayollarning erkaklar bilan qo ’l berib so’rashishlari xalqimiz tabiati (mentaliteti)ga xos bo’lmasa-da, zamonaviy etiket bu jarayonni me’yor darajasida chetlab o’tadi. Zero, ishlab chiqa rish korxonalarida, ta’lim muassasalarida, davlat tashkilotlarida erkaklar bilan birga xizmat qilayotgan ayollar bunday vaziyatlar bilan tez-tez to’qnash keladilar. Lekin erkaklar ayollar bilan ko’rishar ekanlar, nigohlarini ayolga “eb qo’ygudek” qihb tikilishlari kulgili holatlarga olib kelishi mumkin. * Agarda air recha adamlar ro’lgan nonaga airib, lurdan niri bilan qo ’l berib ko’rishdingizmi, endi boshqalar bilan ham qo£l berib so’rashishingiz shart. Yo’qsa, mutanosiblik buzilib, bu ayrim kishilarni sizdan ranjishiga olib keladi. Yo’lda uchragan ayol bilan qo’l uzatib ko’rishishga to’g’ri kelib qolsa, ayol qo’lqopini echmasligi mumkin, ammo erkak, albatta, echib ko’rishishi lozim. Agar ayol kishini erkak kishiga tanishtirishayotgan bo’lishsa, ayol kishi birinchi bo’lib qo’l uzatadi.

Restoran, qahvaxona, oshxona va choyxonalarda tasodifan uchrashib qolgan tanishlaringiz, agar ular uzoqroqda bo ’lishsa, ularga boshingizni silkitib qo’yishingiz kifoya qiladi. Agar ayollar qurshovida bo’lsangiz, ular bilan umumiy tarzda bir marta salomla shib qo’yiladi. Etiketning buzilishi ko ’rishuvning muvozanatini iz- dan chiqarib yuborishi mumkin. Jamoat orasida zinhor baland ovozda tanishlaringiz bilan ko’rishmang, bu madaniyatsizlik alomatidir. Suhbatlashish etiketi. Muomala suhbatlashishishning eng muhim vositasidir. Bunda ham umume ’tirof etgan qoidalar mavjud. Suhbatdoshning gapini bo’lmasdan eshitish nafaqat hurmat belgisi, balki insonning ziynati hamdir. Suhbatdoshingizni tinglayot- ganingizda, iloji boricha boshqa narsalarga e’tibor qaratmaslikka harakat qiling, aytayotgan gaplarini tasdiqlash ma’nosida boshingizni silkitish, “darhaqiqat”, “to’g’ri”, “topib aytdingiz», “men ham qo’shilaman”, “chiroyli ta’rifladingiz” kabi ma’qullash ma’nosidagi so’zlarni aytishni unutmang. Sizga gapirayotgan odamga teskari qarab o’tirish, gapirayotgan paytda biror narsani o’qib turish, bir vaqtning o’zida boshqa kishi bilan gaplashish, hadeb soatga qarayverish, es-nash, cho’ntak kavlash yo boshqa shu kabi mayda-chuyda harakat- larni qilish suhbatga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Suhbat jarayonida ba ’zan bir necha kishi ishtirok etishi ham mumkin. Bunday vaziyatda suhbatning mavzui har bir odam uchun qiziqarli va tushunarli bo’lishiga erishish lozim. Davradagi suhbatdoshlar uchun mutlaqo notanish bo’lgan mavzular - ishxonangizdagi islohotlar, kamchiliklar, oilangizdagi ziddiyatli holatlarni gapirishning suhbatdoshlar uchun qizig’i bo’lmaydi. Suhbatdoshlaringiz ilm ahllari bo’lmasa, bu erda ilmiy iboralar, ilmiy muammolarga doir mavzulardan chekinib, suhbatni ommabop, barcha tushunadigan mavzular doirasida olib borish maqsadgamuvofiq. Faqatgina o ’zini dardini gapirish uchungina suhbatlashadigan odam - yomon suhbatdoshdir. Bunday kishilar pirovardida tinglovchilarsiz qolib, u ishtirok etgan suhbatlar zerikarli bo’lishi shubhasiz. Shuni alohida qayd etish zarurki, sizni tinglayotgan odamning ta’sirlanish holatini kuzatib turish juda muhim. Chunki bilib- bilmay aytilgan so’z va iboralar suhbatdoshingizni sizdan bezdirib qo’yishi va uni xafa qilishi mumkin. Suhbatga endigina kelib qo’shilgan, suhbatga kirishib ulgurmagan kisliiga

suhbat qanday mavzu haqida borayotganligi qisqacha izohlab beringki, bu sizning unga ko’rsatgan yordamingiz bo’ladi. Yo’qsa, «qovun tushirib” barchaning oldidaizza bo’lishi mumkin. Kim bilan suhbatlashmang, nutq tozaligiga e ’tibor bering va g’ayriadabiy til unsurlaridan xoli bo’ling. Suhbat davomida iloji boricha, sheva, varvarizm, konselyarizm, professionalm, akademizm, vulgar (qo’pol, haqoratomuz, so’kinishlar) va parazit (anaqa, haligi, hmm, anovi kabi so’zlar) so’zlarni ishlatmaslikka harakat qiling. Suhbatlashayotganda o’zingizni ko’rsatishga, ortiqcha takalluf qilishga, noo’rin mulozamat qilishdan tiyiling. Bu holat atrofdagilarda xunuk taassurot qoldiradi. “So’zlayotganingizda eshituvchi-ning ko’z o’ngida tasviriy manzara hosil qila olsangiz, obrazli fikr yuritsangiz, o’z so’zingizga ishontira olsangiz, qiziqtirsangiz-deb ta’kidlaydi notiq R.Jumaniyozov, nutqingiz ravon bo’ladi va ta’sir darajasi oshib boraveradi». Zaruriyat taqazosiga ko ’ra suhbatlashishga “majbur” bo’lgan holatlar - kupe, kayutada bo’ladigan suhbatlar yengil va beg’araz bo’lishi lozim. Agar yo’lovchi- suhbatdoshingiz g’oyatda tarbiyali bo’lsa, suhbatlashishni istamayotganligini o’zining sizga berayotgan qisqa javoblari orqali bildiradi. Siz buni tez tushunib yetishingiz lozim, yo’qsa, “devorga” gapirgandek mulzam bo’lishingiz, shubhasiz. Suhbatlashish uchun topmoqchi bollgan mavzular suhbatdoshingizga anketa- so’rovnoma ko’rinishida bo’lmasin. Chunki tergovchi bilan suhbatni eslatuvchi bunday savollar suhbatdoshni xavotirga solib qo’yadi. Bahsdagiyoki suhbat jarayonida yuzaga keladigan ziddiyatlarni latifa yoki qiziqarli voqealar yumshata olishi mumkin. Telefonda gaplashish etiketi. Informatsiya asri deb nom olgan XXI asr integratsiya va globallashuv jarayonini tezlashtirib yuborganligi barchamizga ma ’lum. Bu asr nafaqat insoniyat tafakkurini o’zgartiradi, balki uning turmush tarzini ham mutlaqo boshqa ko’rinishga aylantirib yuboradi. Hozirda tez ma’lumot uzatish va qo’proq ma’lumotga ega bo’lish zamonaviy shaxs mentalitetiga singib bormoqda. Ana shu jarayonda telefon tarmoqlari orqali olinadigan ma’lumotlar bazasi muloqot va aloqaning muhim vositasi sifatida ahamiyatlidir. Shu bois,

“Telefonning muomala madaniyati va etiket vositasi sifatida o’ziga xos xususiyatlar nimada?” degan savolning paydo bo’lishi, shubhasiz. Zamonaviy etiketga ko’ra, telefonda gaplashishning ham tartib-qoidalari bor. Shu munosabat bilan bu xususdagi etiketga doir ayrim mulohazalarni bayon etishga harakat qilamiz. Telefon qo ’ng’irog’ini uzoq kutmay, tezroq go’shakni olib, javob berishga harakat qiling. Telefonda gaplashish ham, awalo, salomdan boshlanadi. Qo’ng’iroq qilganingizda sizga kerak bo’lgan odamni topolmasangiz, murojaat qilayotgan kishingi^ga oczingizni tanishtirib, tegishli ma’lumotni qoldirishingiz lozim. Etiketga ko ’ra biror-insonga qo’ng’iroq qilmoqchi bo’lsangiz ertalab soat 9 dan keyin, kechqurun esa, soat 10 gacha qo’ng’iroq qilishga odatlaning: favqulodda vaziyat yuzaga kelganda yoki qo’ng’irogiingizni intiqlik bilan kutishayotgan paytda qilinadigan qo’ng’iroqlarbundanmustasno. Agar suhbatlashayotgan vaqtdda telefon aloqasi uzilib qolsa, bu holatda qo ’ng’iroq qilgan odam yana qayta qo’ng’iroq qilishi kerak. Go’shakni olgandan so’ng, hech qachon «Kim bu?», “Kim so’rayapti?” degan savolni bermang. Shaxsiy masalalar yuzasidan qo’ng’iroq qilsangiz, avvalambor, suhbatdoshingizning sizni eshi-tish uchun imkoniyati bor yoki yo’qligini so’rang. Ya’ni «Bir ish yuzasidan maslahatingiz kerak edi, vaqtingiz bo’ladimi?, “Falon masalani batafsil o’rganishimga to’g’ri keldi, agar vaqtingiz bo’lsa, telefonda aytsam ham bo’ladimi” kabi murojaatlar qilish o’rinlidir. Agar juda zarur bo’lmasa, shaxsiy masalalar bo’yicha ishxonaga qo’ng’iroq qilmaslik kerak. Odatda telefonda gaplashish qisqa, lo ’nda, aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi. Telefon tarmog’ingizga yangilishib qo’ng’iroq qilgan odamga ters va keskin javob qilmasdan, muloyimlik bilan javob bering. Keyingi adashilgan qo’ng’iroqqa javoban, uzr so’rab, raqamni oydinlashtirib oling. Zero, har kirn ham yanglishishi mumkinku. Mehmonga borganingizda telefon zarur bo ’lib qolsa, awal, mezbondan ruxsat so’rang. Bu paytda mezbonning oldida turish, hadeb unga qarayverish noqulay

vaziyatni yuzaga keltiradi. Agar tarmoq besh-olti signaldan keyin ham javob bermasa, go’shakni joyigaqo£yganingizma’qul. Nutqimizdagi «uzr», «iltimos», «rahmat» kabi sehrli so’zlardan foydalanish telefon suhbatlarida ijobiy samara beradi. Noqulay vaziyatga tushishni istamaydiganlar doimo bir narsani yoddan chiqarmasliklari kerak, u ham bo’lsa, garchand sizga juda yaqin bo’lgan odamlarda vaziyat taqozosiga ko ’ra, turli sharoit va turli kayfiyatda bo’lishi mumkin. Buni siz suhbatdoshingizning so’zlash ohangidan uning kayfiyati qanday ekanligini bilishga urining va shunga mos tarzda suh- bat olib boring. Suhbatdoshning avzoyi buzuq holatda hazil, qochi- rim, luqma so’zlar bemavrid hisoblanadi. Do’stingiz, hamkasabangiz, qarindosh- urug’laringizni telefonda hayotingizdagi shaxsiy muam-molaringiz, shikoyatlaringiz, kasalingiz, turmush okrtog’ingiz va farzandlaringiz keltirgan tashvishlar haqida gapirib, ularni qiyna-mang. Olgan narsangizni soatlab muhokama qilmang. Jamoatchilik foydalanadigan telefonlarda gaplashganingizda, boshqalarning sizdan so’ng navbatda turganlarini unutmang. Shu bois suhbatni qisqa va aniq bo’lishiga erishing. Bugungi kunda tarmoqlarning pulli ekanligi, uyali aloqa vositalaridan foydalanish odatiy tusga kirganligi telefonda gaplashish madaniyatini tartib-ga solib qo ’ydi, “Vaqt bu - pul” degan tamoyil o’z ta’sirini ko’r-satmoqda. Agar suhbatdoshingiz uyali aloqa telefonidan yoki olisdan sizga qo ’ng’iroq qilayotgan bo’lsa, unda suhbatni qisqa va Io’nda olib borishga harakat q i l i n g . Shuni esda tutish lozimki, garchand qattiq g’azablangan holatda yoki juda hafa bo’lgan holatingizda ham “alamingizni” suhbatdoshdan olmang, unga baqirib, dag’-dag’a qilishdan tiyiling: bu paytda aqlli odam telefon go’shagini qulog’idan uzoqroq tutib turishini unutmang. Ko ’chada o’zini tutish etiketi. Hayotimizning kokp qismi jamoatchilik va notanish bo’lgan kishilar orasida o’tadi. Har kuni bu holatga ko’cha-kuyda, transportda, maskanlarda hamda jamoat joylariga duch kelamiz. Bu joylar nafaqat shaxsning kayfiyatiga, balki shaxs kayfiyati orqali atrofdagi odamlarning kayfiyatiga ham ta’sir ko’rsatadi. Madaniyatli inson ko’chaga qadam qo’yishi bilan

o’zining “meni”dan jamoat “meni”ga o’tadi, ya’ni ko’chadagi har bir harakat boshqalar nigohi ostida ekanligini his qiladi. Shuning uchun ham odamlar jamoat joylarida turli xil qiliqlar, bachkana odatlarni yuzaga keltirishdan tiyiladilar. Uydan kof c haga chiqayotganingizda kerak bo’ladigan narsalar -pul, ro ’molcha, hujjat, taroq va boshqa zarur bo’lgan narsalarni o’zingiz bilan olishni unutmang. Awal tashqi ko’rinishingizga -sochingiz, kiyimingizga boshdan-oyoq razm solib, so’ng tashqariga chiqishingiz mumkin. Jamoat joylarida o ’zini tutishning eng muhim qoidasi bu -atrofdagilarga ziyon yetkazmaslikdir. Bu holat, ayniqsa, harakat-lanayotgan va muloqot qilayotgan paytda yuzaga keladi. Mamlakatimizda o’ng tomonlama harakatga amal qilinadi. Shunday ekan, bexavotir va beziyon harakat yo’lakning o’ng tomonidan yurishdir. Shunda qo’lingizdagi buyum yoki narsalar bo’lsa ham, ro’parangiz-dan kelayotgan odamga xalaqit bermaysiz. O’tib ketayotgan odam (ayol yoki erkak, qiz yoki yigit) laming orqasidan o ’girilib qarashdan o’zingizni tiying. Sherigi, do’sti, dugonasi bilan ketayotgan tanishingizni to’xtatmang. Agar oldingizda ketayotgan odamning yonidan o’tib ketmoqchi bo’lsangiz, uning chap tomonidan o’tishga harakat qiling. 0’tishga qiynalsangiz “0’tib ketsammaylimi?”, “Menio’tkazvorolmaysizmi?”, “Malolkelmasa, o’tkazvorsangiz!”, “Ma’zur tutasiz, men o’tib ketmoqchi edim” kabi so’zlarini aytsangiz yo’lovchiga og’ir botmaydi. Yo ’lda to’xtashga to’g’ri kelib qolsa, deylik tanishingizni ko’rdingiz yoki sumkangizdan biron narsani olmoqchisiz yoki nimanidir tomosha qilmoqchisiz, bunday holatlarda yo’lakning chetiga o’tishni, qolaversa, serqatnov joylarda uzoq suhbatlashmaslikni tavsiya eta-miz. Zero, yo’lakning o’rtasida turib, boshqalarning harakatiga xala qit berish farosatsizlik alomatidir. Agarda siz biron-bir ma ’lumot va ko’rsatmaga muhtoj boclib qolsangiz yoki qidirayotgan manzilingizni topishga qiynalib qolsangiz, shu yaqin atrofdagi do’kon xodimlari, ichki ishlar xodimi yoki haydovchilarga murojaat qilishingiz mumkin. Kerakli ma’lumotni olganingizdan so’ng, tashakkur bildirishni unutmang. Agar sizdan ko’chada biron-bir nana so’rab murojaat qilishsa, muloyimlik va tavoze’

bilan qisqa, aniq va tushunarli tarzda javob bering. Uzundan-uzoq tushuntirishlar murakkablashishga olib keladi. Ko ’chada non, buterbrod, xot dog, gamburger, chizburger, pirojniy, bulochka kabi mahsulotlarni iste’mol qilishni tavsiya etmaymiz. Bu holat birinchidan, ularning uvog’i erga tushib, uvol bo’lishiga olib keladi. Ikkinchidan, ovqat hazm qilish jarayoni izdan chiqib, sog’liqqa zarar yetkazadi. Uchinchidan, ehtiyotsizlik tufayli biror joyingizga beixtiyor eyayotgan narsangizning yog’i tomishi mumkin. Bu holatlar boshqalar nazarida xunuk ko’rinadi. Ko ’chaning ozodaligiga barcha odamlar raas’ul ekanligini unutmang. Shu bois saqich, qog’oz, semichka, bakal idishlar hamda sigareta qoldiqlarini to ’g’ri kelgan joyga tashlab ketmang. Zero, madaniyatli va tarbiyali kishilar bunday qilishmaydi. Jamoat transportlaridagi etiket. Mavzudan chetga chiqsak ham, shuni aytish kerakki, bugungi kunda ayrim yo ’lovchilarning, transport vositalarida yurish madaniyati talab darajasida emas. Transportga birinchi bo’lib chiqish va u yerdanjoy olishga urinadi- ganlar, o’rindiqlarni sindirib, turli “nomalarni” yozadiganiar, baqirib, shovqin qiladiganlar, shilqimlik qilib, birovni ranjitadi-ganlar, o’zidan bir uyum axlatni qoldirib ketadigan kimsalar sira siga kiradi. Biroq bular orasida ko’pchiligini yosh-o’smirlar tashkil etishi achinarli holdir. Chetdan turib kuzatsangiz bunday holatlar nihoyatda xunuk va kulgili ekanligiga guvoh bo’lasiz. 0’z izzat- nafsini bilgan har qanday inson bu holatni kuzatar ekan, ranjishi, asabiylashishi,shubhasiz.Transportdagibo’sh joy ilinjida odamlar-ni turtib o’tishi etmagandek, dugonasi yoki do’sti uchun joy olib qo’yadigan takasaltanglar ham borki, ular mehr, g’amxo’rlik, hurmat, izzat,degan tuyg’ulardan yiroqdir. Aytish lozimki, Toshkent shahri ichida qatnovchi barcha avtobuslar shohbekatning boshidan oxirgi bekatgacha uzog ’i bilan 45 daqiqada yetib boradi. Shunday ekan, 45 daqiqa tik turib ketish “malol keladigan” yigit-qizlar bunga kuch topsalar yaxshi bo’lardi. Zero, o’tirib ketishga homiladorlar, nogironlar, qariyalar, bemorlar va go’daklarning ma’naviy haqlari ko’proqdir. To’g’ri, siz yo’lkira uchun pul to’lagansiz, demakki, o’tirib ketishga haqqingiz bor. Biro- dar, kamolingizni istab talab

qiladigan huquqlaringiz oldida, bu huquqingiz juda ham mayda ekanligini bilganingizda o’zingiz ham uyalgan bo’lardingiz. Bunday holatlarning oldini olish uchun quyidagilarni kundalik faoliyatingizda qo ’llashingizni tavsiya etamiz: 1. Avtobus, tramvay yoki trolleybus to ’xtamay turib, unga chiqishga oshiqmang.Tarbiyali odam, awalo, yoshi kattalarni, nogironlarni, yosh bolali, homilador ayollarni birinchi o’tkazib yuboradi. Agar o’tirgan bo’lsangiz, ularga joy bering. 2. Sizga jamoat transportida joy berishsa, buni iltifot bilan qabul qiling va minnatdorchilik bildirishni unutmang. Hattoki, sizga taklif qilingan o ’rinni rad qilgan taqdiringizda ham tashakkur aytib bir og’izshirinso’zingizniayamang. , 3. Biletga pulni hamma o ’zi uchun o’zi to’lagani ma’qul Bu hozirgi paytda normal holat hisoblanadi. Qolaversa, boshqalar uchun yo ’lkira to’lash shaxsning ixtiyoriga havola bo’lib, bundan ranjimaslikkerak. 4. 0 ’rinlarni sumka va boshqa narsalar bilan band etmang. Agar transportda gazeta yoki kitob o’qib ketayotgan bo’lsangiz, ularni yoningizdagiga xalaqit bermagan holda ushlang. Birovni o’qiyotgan gazetasiga qarash to’g’ri emas. Agar bolalar bilan ketayotgan bo’lsangiz, ularni yo’lovchilarga xalaqit berishlariga yo’l qo’ymang. 5. Transportda sochni tarash, labni bo ’yash, tufli tozalash va boshqa pardoz- andosh ishlari noo’rin. Bu ishlarni transportdan tushgandan so’ng bajaring. Shuningdek, jamoat transportiga kir, chang, iflos ust-bosh va narsalar bilan chiqish mumkin emas. Sayohat payti etiketi. Barchamiz u yoki bu ko ’rinishdagi sayohatlarga chiqqanmiz. Sayohat davomida poezd, samolyot, uzoq yo’lga yuruvchi avtobus va boshqa transport vositalaridan foydalanganmiz. Biroq qaerga sayohatga chiqmaylik, awalo, o’zi- mizni atrofdagilarga nisbatan bosiq va xayrixohdek tutganimiz ma’- qul. Aksincha, «Meni bu erda kim tanib o’tiribdi!?” degan xayolga borib, ko’ngilga kelganni qilish maqbul ish emas.

Sayohatingizda poezd, kema yoki samolyot kabi transport vositalaridan foydalanganda kupe, kayuta yoki salonga kirganingiz hamon sizdan oldin joylashib bo ’lgan yo’ldoshingiz bilan ko’rishing. Deylik, narsalaringizni joylashtirish uchun javonda bo’sh joy bo’lmasa, awal, shu javon egasidan ruxsat so’rang va u rozilik bildir- sa, minnatdorchilik aytishni unutmang. Qorningiz ochqolsa, yo ’l uchun olgan narsalaringizni tamaddi qilishdan istihola qilmang. Biroq buni saranjom-sarishtalik bilan amalga oshiring. Tamaddi qilib bo’lgach, stolni tartibga keltirib qo’ying: non ushoqlari, choy tomchilarini artib oling. Tabiiyki, bir necha soat davomida o ’zingizga notanish bo’lgan odamlar bilan yonma-yon birga bo’lish oson emas. Ba’zida hamrohlarning fe’1-atvorlari biri-biriga to’g’ri kelmay qoladi. Shunga qaramay, har qanday holatda, hamrohingizga buni sezdirmaslikka harakat qiling, u bilan bo’lgan munosabatda vazmin, sabr-toqatli va xayrixoh bo’ling. Hamrohingiz ovqatlanayotgan paytda yotish uchun joy to ’shamang. Kiyimingizni almashtirmoqchi bo’lsangiz, hamro- hingizdan odob bilan chiqib turishni iltimos qiling. Chunki begonalar oldida echinib-kiyinish odobdan emas. Begonalar oldida yumgingizni to ’kib-sochmang. Hamrohlaringizga ortiqcha savollar, ayniqsa, nozik aloqalarga bog4liq savollar berishga urinmang. Ularning xatti-harakatlaridagi yoqimsiz holatlarga keskin norozilik bildirmang, o’rni kelganda, bu holat nojoiz ekanligini birrov aytib ketasiz. Sayohat davomida, ayniqsa, yo ’lda ketayotganda mast qiluvchi ichimliklar iste’mol qilmang. Zero, badmast yo’lovchi tuban yo’lovchidir. Yo’lda ekansiz, hamon odamlar bilan birga ekanligingizni yodda tuting. Va qay darajada ular har xil bo’lmasin, agar siz haqiqatan ham tarbiyali odam bo’lsangiz, ularga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishga harakat qiling. AyoUarga xos etiket. Ayolning jozibadorligi o ’ziga mos va o’ziga xos xulqni o’rirdi mujassam etishidadir. Bu - kiyinishda, muomalada, xatti-harakatda, gapirishda, mulozamatda, takallufda, ovqatlanishda va shu singari xususiyatlarda ko’zga tashlanadi. Jozibadorlik uchun tashqi chiroyning o’zi kifoya qilmaydi, u

zamonaviylik va oqilonalik bilan bog’liqdir. Mazkur xususiyatlar ayolni yanada jozibali va maftunkorqilibko’rsatadi. “Zamonaviy kiyinish» deganda qimmatbaho, yaltiroq liboslarni kiyish nazarda tutilmaydi. Kiyim rangi, bichimi, andozasi, fasoni va pokizaligi bilan atrofdagilarni ajablantirmaydigan va taajjubga solmaydigan kiyimlar sirasidir. Zamonaviy kiyinish shu jihati bilan modada kiyinishdan ustuvordir. Zamonaviy ayol o’zining tanlash imkoniyatlarini kengaytirish yo’lida zamonaviylikdan ortda qolish yoki undan o’zib ketishdan cho’chimaydi. U imkoniyatlar izlashi davomida o’zining ayollik fazilatini yorqin ifodalay oiishga va qusurlarini yashirishga qodir bo’lgan imkoniyatlardan birini tanlay biladi. Bu borada modalar jurnalini doimiy kuzatib borish yetarli emas. Buning uchun ko’rgazmalar, galareyalar, muzeylar va madaniyat maskanlariga muntazam borib turish, odamlarni kuzatish, badiiy-estetik didini doimo takomillashtirib borish tavsiya etiladi. Latofat va nazokatning manbai tabiatdir. Chunki tabiatda ranglar jilosi, musiqiy ohang uyg’unligi, musaffolik mavjud. Jozibangizni saqlab qolish uchun ham go ’zalllikni sevishga «majbursiz”. Zero, go’zallik chiroylilikdan ustuvoroqdir. U tashqi va ichki chiroyning uyg’unligini talab etadi. Ayol kishi o ’z latofatini yo’qotmaydi, qachonki: * agar u har kuni o ’zining tabiatini tarbiyalab borsa; * agar u jismi va vujudi uchun erinchoqlik qilmasa; * agar o4z-o ’ziga nisbatan talabchan bo’lsa; * agar o4z didini rivojlantirib, aqlini charxlasa; * agar yaqinlarini qayrab, boshqalarni janjal bilan qiynamasa; * agar hadeb hayotdan nolib, alamzada bo’lavermasa. Ushbu maslahatlar hayot tajribasida sinalgan: * o ’zingizga kiyim tanlar ekansiz dugonalaringizni emas, o’z didingizgatayanibishtuting; * libosingizning rangi nafaqat zamonaviy, balki o ’zingizga mos tushadigan

rang bo’lishi lozim; * kiyim tanlashda mutanosiblikka amal qiling va ranglar mosligini tanlaybiling; * faqatgina bitta kiyim uchun qo £shimcha narsa olish - isrofgarchilikekanliginiunutmang; * taqinchoqlarni “modasi eskirdi» deb tashlab yuborish yaramaydi. Chunki modalar jarayoni davrlar o’tib qaytib keladigan jarayondir. Shunda asrab qo’ygan taqinchoqlaringiz yanada chiroyliroq bo’lib ko’rinishi mumkin; * tanlagan sirg ’a yoki qisqichli ziraklaringiz qulog’ingiz shaklini yaltiroq buyum kabi xunuklashtiradigan darajada bo’Imasligi lozim; * plastmass ziraklar faqat yozda tutilishidan xabaringiz bo’lsa kerak; * atir-upalar ayol kishi husniga husn qo4shuvchi, unga latofat bahsh etuvchi vositalardan biri. Biroq ekskursiya, tog ’larga sayohat, navbatda turish paytida pardoz-andoz unchalik ahamiyatga ega emas. Erkaklarga xos etiket. “Erkak kishining asosiy kiyimi kostyum-shim va ko’ylakdan iborat» deyuvchilar ko4pchilikni tashkil etadi. Bu fikr biroz mubolag’ali. Chunki erkak kishi kastyum-shimda doim ham bashang ko’rinavermaydi. Kostyum-shim - elkador, jussali, o’rta yoki baland bo’yli, o’rtacha semizlikdagi, tik qomatli kishilarga yarashib turadi. Aksincha, o’ta semiz yoki ozg’in, jussasi kichik, bo’yi pakana kishilarda kastyum-shim biroz noqulayroq ko’rinadi. Biroq bu ular kostyum-shim kiymasliklari kerak, degan gap emas. Shuningdek, kostyum-shimning chiroyliligi erkak kishining tashqi ko’rinishi uchun yetarli emas. U ayni paytda bo’y bastiga loyiq bo’lishi, harakatlanishga qulav bo’lishi, yurganda xalaqit bermasligi, odmi, ko4zga yarq etib tash’lanmaydigan rangda bo’lishi kerak. Kostyum-shimga mos tarzda ko’ylak, bo’yinbog’, paypoq va tufli tanlash ham kishining didini belgilaydi. Erkaklarning bashang kiyinishi va bashang yurishi tug ’ma fazilat emas, balki u hayotiy tajriba va atrofdagilarni sinchiklab kuzatish natijasida shakllanadigan tarbiyaviy xususiyatdir. Zero, bashang erkaklar kiyinishda injiq bo’lsalarda, doimo tartibga rioyaqiluvchilarsirasigakiradi. Bu borada erkaklarga tavsiya etadigan maslahatlarimiz bor:

* Erkaklar o ’zlari bilan ikkita dastro’mol olib yurishlari kerak. Bittasi - ustki kiyim yoki shimning cho’ntagiga solinadi. U qo’l va yuzni artish uchun ishlatiladi. 1kkinchisi - mutlaqo toza bo’lib, ustki kiyimning ichki cho’ntagiga solinadi. Bu dastro’mol bilan faqat favqulodda holatlarda foydalanish zarur. Masalan, ko’zoynakni artish, ko’zga tushgan narsani olish kabilarda. Shuningdek, bu dastro’molni ustki kiyimning tashqi cho’ntagidan uchini sal chiqargan holda olib yurish kishining ko’rinishini bashang qilib ko’rsatadi. * “Chit ham yarashganga yarashadi” maqoliga amal qilish maqsadga muvofiq. Zero, har qanday zamonaviy va qimmatbaho kiyim ham kishini ko’rkam qilavermaydi. Kiygan kiyimingiz yarashishini istasangiz, kiyimni ham «qiynab qo’ymang”. Bu - erkin harakat qiling, qomatingizni tik tuting, boshingizni engashtirmang, bo’yningizni cho’zmasdan, ko’kragingizni oldinga chiqarmasdan yuring degani. * Gavdangiz bilan bo ’yningizni doimo to’g’ri tuting. Yurishingizga doimo e’tibor bering, viqor bilan yurishga harakat qiling. Shoshma-shosharlik bu jarayonga pand beradi. * 0 ’tirganingizda oyog’ingizni o’ynatib yoki yoyib o’tirmang. Qo’lingizni paxsa qilib gapirish yaxshi emas. Bu kabi holatlar siz haqingizdagi yaxshi tasavvurni butkul barbod etishi mumkin. * Vazminlik, bosiqlik erkak kishining salobatidandir. Shunday ekan, gapirganda, yurganda, hatto imo-ishora qilganingizda ham og ’irroq bo-ling. Kim bilan so’zlashmang nigohingizni uning yuziga, ko’zigaqarating. * Viqor bilan amalga oshirilgan harakatlardagi tabiiylik har bir insonga zeb beradi. Bashang ko ’rinishni istagan erkaklar uchun bu g’oyatda muhimdir. Viqorli va tik qomatga ega bo’lishning birdan bir yo’li bu - sport bilan muntazam shug’ullanishdir. Uy tutish etiketi. Uy tutish odobi xalqning tarixiy va madaniy an ’analaridan biridir. Madaniyatga ega bo’lgan har bir xalq uyni qurishdan tortib, uni bezashgacha alohida e’tibor bilan qaraydi. Chunki uy tutish insonning mavqeini, didini, farosatini, imkoniyatini va hokazo shu kabi jihatlarini belgilaydigan

xususiyatdir. Bu xususiyat o ’zbek xalqi uchun ham begona emas va u madaniyatimizning go’zal bir qismiga aylangan. XIX asrda ijod etgan fozila ayol Olimat ul-Banot o’zining “Muosharat odobi” risolasida uy tutish poklik va ozodalikka asoslanishini, shariat musulmon kishiga pokiza turmush qurmoq bilan birga pokiza uy tutmoqni ham buyurganligini ta’kidlab, bu xususda bir qator tavsiyalarni beradi: “uy va xonalarni cho’p-xaslardan, chang-tuproqlardan supurib turish», “o’rgimchak uyalarini olmoq va uy atroflarini sof tutmoq”, “yashayturgan o’rinlarni, xususan, uylaming ichkarilarini yuvib quritmoq, is va shu kabi narsalardan sof etmoq”, “fursati bilan derazalarni ochib, uyning havosini almashtirish” va boshqa ishlar uy tutish odobining ziynatlaridandir. Yashaydigan uyimizning ichki va tashqi ko ’rinishi, tabiiyki o’zimizning didimizdan kelib chiqib shakllantiriladi. Bunda eng asosiysi uyingizda oila a’zolaringiz o’zini qulay va shinam his qilishlari uchun zarur bo’ladigan holatlarni nazardan chetda qoldirmasligingiz lozim. Bu borada e ’tiboringizni ayrim tavsiyalarga qaratamiz. Zero, ular kelgusi hayotingizda kerak bo’ladi, degan umiddamiz: - Uyingizni ortiqcha, yaroqsiz narsalar bilan to’ldirib tashlamang. Bu uyingizdagi narsalarning joylashuvini buzadi. - Uyni bezatish va saranjomlashda derazalarga alohida e ’tibor qiling. Derazalar xonani istaganingizdek kengaytirishi yoki kichraytirishi mumkin. Shuningdek, derazalarni jonli rasmga aylantirish yoki musawirlik mahorati bilan boshqa ko’rinish bilan berkitish mumkin. Har qanday holatda ham derazalar sizni tashqi olam bilan bog’lab tursin va uyingizga imkoni boricha ko’proq toza havokiritibtursin. - Uy jihozlarini joylashtirishda uyda yosh bolalar bo ’lishini e’tiborga oling. Chunki joylashtirgan buyumlaringiz ularning bemalol harakat qilishlari uchun xalaqit bermasligi kerak. - Tanishlaringizni uyingizdagi qimmatbaho va hashamatli jihozlar bilan maqtab, ularni hayratga solish manmanlikdir. Shunday xonadonlar borki, sohib va sohibaning didsizligi natijasida xona qimmat bo ’lsa-da,

keraksiz narsalar bilan to’ldirib yuborilgan. Bu uyda bir so’z bilan aytganda, fayz yo’q, o’tirgan odamning nafasi bo’g’iladi, kishini asabiylashtiradi. - Oshxona, vanna va hojatxonani alohida tozalikda saqlang. Chun- ki bu uyingizga kelgan mehmonlarning ushbu joylarga kirishi ehti-moldan xoli emas. - Gullarsiz uyni tasawur etish mumkin emas. Gullar uyni go ’zal qiladi, ayniqsa. yangi uzilgan, chiroyli guldastalar, quruq o ’t va gullar majmuasi kishining kayfiyatini ko’taradi, obrazli ifodalarni shakllantiradi. Biroq gullar boshqa barcha narsalar kabi uyda ozodalik, e’tiborvaparvarishnitalab qiladi. - Uyda tirik tabiatni shakllantirish - to ’ti, kaklik, bedona, kanoreyka singari sayroqi qushlar, tovus, qirgcovul kabi chiroyli qushlarni parvarish qilish, baliq, quyon kibi chiroyli jonivorlami boqish ham insonlarning tabiatga nisbatan munosabatlarini o’zgartiradi, mehrni paydo qiladi. Shuningdek, bu holat uydagi musaffo muhitni, tarbiya jarayonini barqarorlashtirshga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Sovg ’a-hadya berish etiketi. O’z xursandchiligini boshqalar bilan baham ko’rish, boshqalarning xursandchiligiga sherik bo’lish, ulardan quvonish ziyoli va muruwatli insonlarga xos xususiyatlardan. Ayniqsa, bunday kunlarda bir-biriga sovg’alar berish, hadyalar tuhfa etish, samimiy dil izhorlarini bildirish an’analarimizning go’zal jihatlaridan hisoblanadi. Dinimizning muqaddas kitoblari Hadisi Shariflarda hadya qilmoq va uning fazilatlari haqida ko’plab hadislar keltiriladi. Jumladan, Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qilgan mana bu hadisda “Rasululloh saUallohu alayhi va sallam: “Ey muslima ayollar, qo’shni ayol o’ziga qo’shni ayolga, garchi qo’y tuyog’ini bo’lsa-da, hadya qilishdan orlanmasin!”-deb marhamat qildilar1. Ushbu hadis orqali insonlarning bir-birlariga e’tiborli bo’lishga, qo’llaridan kelgancha hadyalar bilan ko’ngillarini ko’tarishgka rag’bat qilishlari uchun da’vat etilmoqda. Shuningdek, gap hadya qilinadigan narsaning qimmatida emas, balki insonning insonga nisbatan e’tiboridadir. Zero, yolg’izlik va nazardan chetda qolish insonni yovuzlikka undaydi. Sovg ’a-hadya bermoq uchun turli sabablar mavjud. Bugungi kunda ularning talaygina ko’rinishlari bor: tug’ilgan kunlar, bayramlar (umumxalq, milliy, kasbiy bayramlar va hokazo), to’ylar (hovli to’yi sunnat to’y, nikoh to’yi va hokazo),

xursandchilik kunlari (oilada yangi farzandning dunyoga kelishi, yangi muvoffaqiyatga erishgan kun, mansab darajasi ko’tarilgan kun va hokazo) shular jumlasidandir. Ana shunday kunlarda insonlarni.ig bir-birlariga sovg ’a taqdim qilish etiketiga doir ayrim maslahatlarni tavsiya etamiz: Sovg’alarni tanlashda e ’tiborli bo’lish zarur. Unda kishining xayolot dunyosi, izlanuvchanligi, zehni, didi foyda beradi. Sovg’a tanlash tadbirning mazmunidan kelib chiqqan holda, muayyan tayyorgarlikni talab etadi. Zero, shoshma-shosharlik bilan olingan sovg’a kishining unchalik xursand qilmasligi mumkin. Shuningdek, sovg’a tanlaganda sovg’a beriladigan kishining qiziqishi, didi, nafosati, mashg’uloti, faoliyatini hisobga olish maqsadga muvofiq. Bu borada sovg’alar turini quyidagilarga bo’lish mumkin. Umumiy tadbir uchun olinadigan sovg ’alar. Bularga - gullar, suvenirlar, kitoblar, soat kabi nana va buyumlar kiradi. Gastronomik sovg ’alar. Bu turdagi sovg’alar sirasiga - tort, oliy navli choy, kofe, shokolad, uy murabbolari kiradi. Pardoz-andoz (parfyumeriya) anjomlariga - xushbo ’y odekolon, loson, atir, upa, pardoz idish, yuz bo’yoqlari to’plami, kamyob shampun va hokazolar shular jumlasidandir. Kiyim-kechak va aksessuar sovg ’alar . Bu turdagi sovg’alar tarkibini sharf, qo’lqop, erkaklar ko’ylagi, sumka, paypoq, ro’mol, yengga taqiladigan bezakli tugmachalar, bijuteriya, manikyur to’plami, kichik hamyon, bo’yinbog’ kabilar tashkil etadi. Jonivorlar hadya etiladigan sovg ’alar. Bu turdagi sovg’alar, aso- san, yosh bolalarga yoki sovg’a qilinadigan kishining jonivorlarga qiziqishini inobatga olgan holda ularning roziligi bilan tuhfa etiladi. Bu larga - mushuk bolasi, kuchuk bolasi, sayroqi qushlar, baliqlar kiradi. Ro ’zg’orbop sovg’alar. Bu turdagi sovg’alar, asosan, yangi turmush qurgan kelin-kuyovlar, yangi uyga ko’chib o’tgan yoshlar uchun tuhfa etiladi. Dazmol,

termos, choynak, serviz, sochiqlar, dasturxon, idish-tovoqlar to’plami shular jumlasidandir. Uzoqmuddatlixizmat safari yoki sayohatdan qaytishda olinadigan sovg’alar o ’sha hududning tabiati, xalqlarining an’anasi, xalq hunarmandchiligi, osori- atiqalariga mansub bo ’lgan buyumlardan iborat bo’lishi lozim. Beradigan sovg ’angizda g’arazli maqsadni ko’zlamang. Sovg’aning qiymati etiketga ko’ra muhim ahamiyatga ega emas. Gap sovg’a kishini qanchalik xursand qilishidadir. Bu borada ayniqsa, bolalarni xursand qilish osonroq kechadi. Biroq “Aldagani bola yaxshi” qabilida ish tutish ham yaxshi emas. Zero, bolalarga sovg’a olishingizda sovg’angiz bolangizni kelajakdagi umidlarini ro’yobga chiqarishi, kasbga yo’naltirishi, qiziqishlarini rivojlantirishi, xayolot dunyosini o’stirishga yordam berishini o’ylab ish tuting. Bu borada globus, dunyo xaritasi, qiziqarli kitoblar, shaxmat-shashka, markalar to’plami, tennis raketkasi kabilar bolalarning ko’nglini shod etadi. Masalan, globus bolaning dunyo manzarasini, mamlakatlarning hududi va geografik joylashishini o’rganishi uchun foydali. Rasmli kitoblar bolaning badiiy tafakkur qilish qobiliyatini o’stiradi. Markalar to’plami uning didi va tanlash iqtidorini takomillashtiradi. Sport anjomlari esa bolaning sportga bo’lgan qiziqishini orttiradi va hokazo. Biroq mard, qo’rqmas, jasur bo’lsin, deb qilich, xanjar, pichoq, mil-tiq, avtomat, to’pponcha va boshqa shu kabi o’yinchoq qurollarni sovg’a qilish yaramaydi. Bu sovg’alar kelajakda bolaning tarbiya-sigasalbiyta’sir etishi mumkin. Er-xotinlar turli xil sabablar bilan bir-biriga tez-tez sovg ’alar qilishni yoddan chiqarmasliklari lozim. Beriladigan sovg’alar ularning oila, ro’zg’or, ish faoliyatlarida doimiy zarur bo’ladigan anjomlarni tashkil etgani ma’qul. Va, albatta, bular qatorida guldastaning bo’li shi shart. Sovg ’ani qay tartibda, qanday qilib berish ham etiketning nihoyatda nozik talablaridan biri sanaladi. Zero, sovg’ani taqdim qilish uni qabul qiliuvchi shaxsga muayyan ta’sir ko’rsatishini unutmang. Sovg’ani imkon darajasida o’zingiz taqdim qiling. Haydovchingiz, yordamchingiz, kotibangiz, turmush O’rtog’ingiz, farzandingiz yoki hamkasabangizdan berib yuborilgan sovg’a o’zini madaniyatli

deb bilgan kishilarga og’ir botadi. Bunday holatlar sizning xizmat safarida bo’lishingizda, tadbirga uzrli sababga ko’ra yetib kela olmasligingizda yoki bemor bo’lib qolganingizda kechirimlidir. Sovg’angizni o’z vaqtida berishni odat qUing: “Hechdan ko’ra kech” tamoyili bu jarayon uchun qo’llanilmaydi. Sovg ’ani olar ekansiz, albatta, minnatdorchilik bildirish va chiroyli tabassum izhor etish yodingizdan chiqmasin. Muomala etiketi. Insonning o ’zi uchun qayg’urishiga doir bir qancha usullar mavjud. Ularning ichida eng asosiysi - kishilarga o’zi haqida gapirib berishini so’rab, murojaat etishdir. Shunda siz odamlar biror masalani muhokama qilishdan ko’ra o’zlari haqida gapirish, dardlarini aytishga, k o ’ n g i l l a r i n i ochishga tashna ekanliklarini bilib olasiz. Agar insonni gapirishga ko’ndira olsangiz va unga taskin bera olsangiz, bilingki, siz unga yoqib qolasiz. Bu borada «Janob, hayot tashvishlari barchamizning chekimizda bor”, “Janob, bu siz yoqtirgan kuy!», “Do’stim, sizning fikrlaringiz meni o’ylashga majbur qildi», “Biz birgalikda hayotning ko’p qiyinchiliklarini yengib o’tganmiz” va hokazo taskinlarni berib ko’rishmumkin. Shuni aytish lozimki, ko ’pchiligimiz boshqalarga ta’sir qila olmaymiz, chunki biz doim o’zimiz haqimizda o’ylash va fikr yuritish bilan bandmiz. Shu narsani unutmaslik kerakki, siz suhbatga qiziqish yoki qiziqmasligingiz muhim emas, muhimi suhbatdoshlaringizning bu suhbatga qiziqishi. Shuning uchun siz qachon, kirn bilan gaplashsangiz ham, u bilan tlkr almashing va unga o’zi haqida gapirishga imkon bering. Shunday yo’l bilan siz eng yaxshi suhbatdoshgaaylanasiz. Boshqalarni o ’zlarining ahamiyatga ega ekanliklarini his qilishga undash usullari ham g’oyatda muhimdir. Boshqalar tomonidan e’tirof etilishi barchaga xushkayfiyat bag’ishlaydigan xususiyatdir. Bu holat kishini hayotga qiziqishga, Yangi narsalarni kashf etishga, mehnatga yangicha munosabatga, tashabbuskorlikka undaydi. Shaxslararo munosabatlarda siz o ’zingizni juda ham erkin his etishingiz uchun iloji boricha boshqalarni suhbat davomida muhim o’rinlari borligini

tushunishlariga majbur qiling. Yodingizda tuting, siz boshqalarni ahamiyatli inson ekanliklariga ishontira olsangiz, ular sizdan minnatdor bo’ladilar. Har bir inson yirik bir shaxs bo ’lishini chin dildan xohlaydi. Boshqalarning o’ziga munosabati va sizning o’zingizga munosabatingiz bir xil darajada muhim. Ushbu usulni samarali qo’llash, shaxslararo muvoffaqiyatli aloqalar o’rnatish yo’lidagi asosiy tamal toshi hisoblanadi. Taqdimot marosimi etiketi . Bugungi kunga kelib, tafakkur madaniyatining sifati, zamo- naviyligi, qamrovining kengligi, ta ’bir joiz bo’lsa, jahon andozalariga mos kelishi haqida ko’plab fikrlar bildirilmoqda. Tafakkur - inson-ning noyob xususiyati, miyaning mahsuli, obektiv olamning tushunchalar, muhokamalar, nazariyalar va hokazolardagi in’iko-sining faol jarayoni bo’lib, amaliy faoliyatga bog’liq bo’lgan inson faoliyatining alohida ma’naviy shaklidir. Shu bois tafakkur mada-niyati insonni jamiyatda mavjud bo’lgan, ajdodlar va avlodlar tomonidan yaratilgan qadriyatlarni o’zlashtirish darajasini, insonning ongi bilan faoliyati orasidagi o’zaro aloqadorlikning mustahkam-ligini, ma’naviy intellektual faoliyatining o’ziga xos shakli, ko’rini-shini ifodalaydi Tafakkur madaniyati inson ijtimoiy qiyofasining muhim ta ’rifi bo’lib, uning sivilizatsiyalashgan holati, milliy va umuminsoniy qadriyatlarini o’zlashtirish darajasini ifodalaydi, insonning ongli-ligi, bilimdonligi, madaniyatliligidan dalolat beradi. Har bir shaxs-ning tafakkur madaniyati ijtimoiy muhit, uning sharoitlari, mehnati va turmush tarzi, boshqalar bilan munosabatda bo’lishi zaminida shakllanadi, mustahkamlanadi. Taqdimot marosimi etiketi ushbu masalalarni qo ’llay bilish, ulardan foydalanish va tafakkurga asoslanib o’tkaziladigan ta’lim yoki ma’lumot berishning zamonaviy ko’rinishidir. Taqdimot - bu o ’zlashtirish, ma’lumotlami ko’pchilik oldida ochiq taqdim etishdir. Taqdimot turlari hisobot, ma’lumotnoma, press-relliz, dayjest, axborot,

reklama shaklida bo’lishi mumkin. Ochiq taqdimot deganda, odatda, loyihalar, mahsulotlar, dasturlarning ommaviy axborot vositalari orqali taqdim etilishi va taqdim etilayotgan narsaning u yoki bu ko’rinishda foydalilik mezonlarini ko’isatib berish tushuniladi. Aslida taqdimot bugungi kunda tijorat va siyosatda, ma’rifat va madaniyatda, ta’lim va tarbiyada keng qo’llanilayotgan maro-simlardan biridir. Taqdimot yo ’nalishlariga qarabtijoriy (kommersiya), boshqaruv, reklamali, ilmiy, siyosiy, pablik rileyshnz kabi turlarga bo’linadi. Shunga ko’ra taqdimot o’z oldiga tinglovchilar muomalasi va muloqotiga ta’sir ko’rsatishni asosiy maqsad qilib oladi. Tijoriy taqdimot. Savdo xodimlari o ’zlarining tijoratga doir takliflari va ko’rgazmalarini seminar yoki muloqot jarayonlari orqali taqdim qiladilar. Masalan, tibbiyot mahsulotlari bilan savdo qiluvchilar esa, yangi farmuskunalar va farmmahsulotlarni taqdimot qiladilar. Boshqamvchi taqdimoti. Bunda rahbar o ’z xodimlariga korxo-naning kelajakdagi vazifalari va global muammolarini miting, maj-lisni va yig’ilish ko’rinishida taqdim etadi. Menedjerlar o’zlarining g’oyalari, loyihalari va erishgan natijalarini yuqori tabaqa hisoblan-ganrahbariyatga taqdim qiladilar. Pablik rileyshnz va reklama taqdimoti. Mazkur soha mutaxassislari kompaniyalarning axborot almashish strategiyasi va yangi tarmoqlarning istiqbollariga doir masalalarni ilgari suradilar. Jamoat arboblari madaniy va ijtimoiy dasturlarni moliyaviy qo ’llab-quvvatlashga doir olib borUadigan ishlarni taqdimot qiladilar. Ilmiy taqdimot. Bunda olimlar o ’zlarining ilmiy g’oyalarini, tad-qiqot o’tkazishga oid ilmiy zaxiralar manbaini taqdimot qiladilar. Ijtimoiy-siyosiy taqdimot. Bunday taqdimot marosimi ko ’proq siyosatchilar hamda ijtimoiy soha mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday taqdimot davra suhbati, debat, breyn ring, yuzma-yuz muloqot hamda matbuot konferensiyasi ko’rinishida o’tkazilishi mumkin. Masalan, deputatlar o’zlarining saylovoldi dasturlarini saylovchilarga taqdim etadilar, davlat arboblari esa taqdimot orqali o’z konsepsiyalarini bayon qiladilar. Tashabbuskorlik, tadbirkorlik

va liderlikning elementlari mavjud bo’lgan barcha sohalarda taqdimot eng samarali vosita vazifasini bajaradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, taqdimot marosimi - shaxs va jamoat fikrini, g ’oyasini, qarashlari va konsepsiyalarini omma oldida ko’rsatish, isbotlash va ishontirishga asoslangan axborot almashuvningvositasidir. Taqdimot marosimi paytida taqdim qiluvchi o ’zi ilgari surayotgan g’oyalaridan tinglovchilar xulosa qilish son bo’lishi uchun muayyan imkoniyatlarni tashkil qilishi lozimki, toki ilgari surayotgan g’oyalaringizni tinglovchilar amalda tatbiq eta olishlari, o’z faoliyatlari- ga qo’llay bilishlari tezlashsin. Shuning uchun ham taqdimot marosi- mini axborot uzatishning boshqa vositalaridan farq qiluvchi jihatlari talaygina. Shulardan eng muhimi bilim va ma’lumotlarni uzatish usullaridir. Avvalo, ma ’lumot nimadan iborat bo’lishi lozimligini aniqlab olish kerak. Bir qarashda bu jarayon juda oddiy ishdek ko’rinadi, aslida esa ma ’lumotni tushunish, uni o’zlashtirish bir qadar murakkab jarayondir. Zero, hech qachon bilmagan, hayotda to’qnash kelmagan narsalarni odamlarga tushuntirish muayan mahorat, bilim va aniqlikni talab etadi. Shuning uchun ma’lumotlarni yetkazishda ayrim to’siqlarga duch kelishimiz, shubhasiz. 1-to ’siq. Ma’lumotda xatoga yo’l qo’yish. Oddiygina bo’lib ko’ringan xato ham aytayotgan flkringizning mazmunini tubdan o’zgartirib yuborishi mumkin. Olaylik, mehnat bozori shaklla-nishining 0’zbekistonga xos xususiyatlariga doir ma’lumotni taqdim qilmoqdasiz. Ma’lumki, Andijon viloyati aholisining zichligi bo’yicha vodiydagina emas, respublikada ham birinchi o’rinda turadi. Biroq 1 kv. km ga nechta odam to’g’ri kelishi haqida xatoga yol qo’yish, ularning raqamini xato ko’rsatish taqdim etayotgan ma’lu-motingizning mazmun-mohiyatini o’zgartiradi. Natijada, fikringiz tinglovchilarda shubha uyg’otishi mumkin. Bunday holatlar tarixiy sanalar, raqamlar, terminlar bilan bog’liq ma’lumotlarda ko’proq uchraydi. 2-to ’siq. Ma ‘lumotingiz ikki ma ‘noni aks ettirishi mumkin. Ayrim so’zlar ikki xil ma’noni anglatishini bilamiz. So’zlardan o’rinli foydalanmaslik natijasida

taqdim etilayotgan ma’lumotda jiddiy o’zgarish yuzaga kelishi, ilgari surayotgan g’oyangiz samarasiz yakunlanishi mumkin. Bunday so’zlar, odatda gazeta, jurnal sarlavhalarida va su’ratga berilgan izohlarda uchrab turadi. 3-to ’siq. Ma’lumotmgizdagitayanchso-zlarnoto’g’ritalqin etilishi mumkin. Ma’lumki, o’quvchi kitob o’qiyotib, biror-bir ma’lumotga shubha bildirsa, awalgi betlarni ochib, ularni taqqoslash va fikrini to’g’ri yo’naltirish imkoniyatiga ega. 0’quvchidan farqli o’laroq, tinglovchida bunday imkoniyat yo’q: “Aytilgan so’z - otilgan o’q”. Berilgan ma’lumotni tezlik bilan tahlil qiluvchi, taqqoslovchi tinglovchilar kamchilikni tashkil etadi. Shunday ekan, ma’lumot yetkazilayotganda so’zning mazmuniga, vaziyatning mohiyatiga, jarayonni talqin etishga jiddiy e’tibor berish talab qilinadi. Zero, noto’g’ri talqin etish natijasida qilingan qatiy hukm kelajakda insonning taqdirini salbiy tomonga o’zgartirib yuborishi mumkin. 4-to ’siq. Ma ‘lumotingizdagi muhim holatlar noto ‘g’ri tmhumlishi mumkin. Shunday holatlar bo’ladiki, ma’lumotning ko’pligidan tinglovchi ularni bir-biri bilan chalkashtirib yuboradi. Chunki tinglovchiga ma’ruzachi to’xtash, ma’lumotlarni tahlil q i l i s h imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun taqdim qilinayotgan ma ’lumot tushunarli bo’lishi uchun gohida mavzu doirasiga mos qiziqarli voqealar, latifalar, kayfiyatni ko’taruvchi hodisalarni aytish, mavzudan chetlashib ketmagan holda, tinglovchilarni biroz chal-g’itishtavsiyaetiladi. 5-to ’siq. Ma’lumotingizga tegishli muhim jihatlar esdan chiqib ketishi mumkin . Tadqiqotlarga ko’ra, axborotni odamlaming - 83% ko’rish orqali, 11% eshitish orqali, 35% hidlash orqali, 15% paypaslash orqali, 1% tatib ko’rish orqali yaxshi qabul qiladi. Shuningdek, agar tinglovchiga ma’lumotlar yozib olish yoki ko’z bilan ko’rish imkoniyatlarisiz faqat og’zaki taqdim qilinsa, uch kundan so’ng tinglovchining esida taqdim etilgan ma’lumotning 10 foizigina saqlanib qolishi mumkin ekan. Bunga ma’lumotlardagi muhim jihatlarning o’rinli joylashtirilmasligi, yo’nalishni to’g’ri belgilanmasligi asosiy sabablardandir. Shu sabab taqdim etilayotgan ma’lumotlarning muhim jihatlarini yozib olish, taqdimotda ko’rgazmali vositalar - slaydlar, proektorlar, plakatlar, kompyuter grafikasi, shuningdek, tarqatma materiallardan foydalanish yaxshi samara beradi.

6-to ’siq. Axborotnmg subyektini talqin etish. Mazkur to’siq doim ham ko’zga tashlanavermaydi, gohida ma’lumotni mensishmay tinglashadi. Yuqoridagi to’siqlarni bartaraf etganingizda ham mazkur to’siq o’zini u yoki bu ko’rinishda namoyish etadi. Masalan, tinglovchi ko’zingizga tik qarab turadi, lekin e’tibori boshqa narsada. Yoki so’zlaringizni miyigLida kulib turib tinglayveradi, doimo kallasini inkor ma’nosida qimirlatib turadi va hokazo. Bu toifa tinglovchilar aytilgan fikrni tinglash haqida emas, balki o’ylangan fikrni aytish paytini poylaydilar. Bunday paytlarda ular taqdimotchiga qaltis savollar, qitmirona luqmalar, keskin e’tirozlar bilan murojaat qiladilar... Ishbilarmonlik muloqotidan farqli o ’laroq, muloqotning taqdimot shaklida taqdimotchi auditoriya uchun ajratilgan vaqtning aksariyat qismida gapiradi, auditoriyani esa jim tinglay olishiga erishishi lozim. Bu taqdimotchidan yuksak muomala san’ati va etiket madaniyatini talab etadi. Shu bois taqdimotchi amal qilishi lozim bo’lgan ayrim holatlarni e’tiboringizga tavsiya etamiz. 1. Taqdimot marosimining mas’uliyat i ni his etish. Bunda siz, awalo, taqdimot o ’tkazish sizga nasib etganligini, bunday vazifa sizga bildirilgan yuksak ishonch ekanligini ichdan his eting. Zero, o ’zining g’oya va qarashlariga ishontirish iqtidori so’z, ilm va muomalada “pishib yetilgan” insonlargagina nasib etadi. 2. Taqdim qiluvchi bilan auditoriya o’rtasida o ’zaro hamkorlik. Bunda «Men sizlarsiz, sizlar esa mensiz biror natijaga erisha olmaymiz» tamoyili ustuvor ahamiyatga ega. Chunki auditoriya ma’ruzachi yoki taqdim qiluvchidan o’zi uchun zarur bo’ladigan nimanidir kutadi. Anashu narsa yoki g’oyani taqdimotchi ayta olishi mumkin. 3. Taqdimot matnini tayyorlash. Aytmoqchi bo’lgan fikrlaringizni dastlab qog ’ozga tushirishingiz, so’ngra matndagi har bir jumla, har bir g’oyani mukammal o’zlashtirib olishingiz zarur. Bu borada qisqacha tarqatma material, ko’rgazmali vositalar tayyorlash hamda turli rasmlar, su’ratlar va chizmalardan foydalanish, mavzuning asosiy g’oyasini tashkil etadigan jihatlarga alohida urg’u berish maqsadgamuvofiq.

4. Taqdimotga tayyorgarlik. Har bir taqdimot yuksak saviyada o ’tishiga, kelajakda samarali hamkorlikni yo’lga qo’yilishini istasangiz kattami kichikmi har bir taqdimotga jiddiy tayyorgarlik ko’ring, fik- ru xayolingiz taqdimot marosmini o’tkazish haqida bo’lsin. Do’stingiz yoki yaqin hamkasabangizdan sizni tinglab ko’rishini iltimos qiling, ma’ruzangizni diktafon yoki magnit lentasiga yozib olib, so’ngra uni bir necha bor eshiting, ortiqcha fikrlar bo’lsa qisqartiring. 5. Taqdimot marosimi vositalari. Odatda, taqdimot marosimlari uchun katta zal yoki kichik auditoriya tanlanadi. Zalda sahna, minbar va shu kabi jihozlarning bo’lishi tabiiy. Siz, iloji boricha, minbardan kamroq foydalanishga harakat qiling. Chunki minbar: A) muloqot jarayonida sizni auditoriya bilan ajratib qo ’yadi; B) minbardan auditoriyani chalg ’ituvchi va keraksiz ma’lumotlar aytib yuboriladi; V) ko ’pchilik nazdida minbar judabaland joy hisoblanadi... Agar minbardan foydalanish talab etilsa, undan zinhor o ’zingiz-dan oldin chiqqan ma’ruzachilarni tanqid qilish uchun foydalan-mang. Minbarga chiqingda bir-ikki minutdan so’ng uni tark eting: tinglovchilar bu holatga, albatta, baho beradilar. Taqdimotchining sahnada harakatlanishi: birinchidan - o ’zining jonli muloqot jarayonida ekanligini eslatib turadi, ikkinchidan -kuchli hayajonlanishning oldini oladi, uchinchidan - tinglovchilarningdiqqatinijalb etadi. 6. Taqdimotda vaq v masal as i. Hamma maziyatda bo’lgani kabk taqdimotga ham vaqt o ’z hukmini oktkazadi: har bir daqiqa hisobli. Dastlabki 90 soniyani tinglovchilarning ko’ngliga yoqadigan gap-larni aytish bilan boshlang, g’oyangizni ular bilan o’rtoqlasha-yotganligingizdan va muloqot qilayotganligingizdan xursand ekanligingizni bildiring. Aks holda, barcha “mug’ombirliklarin-giz” befoyda. Taqdimotda auditoriya bo ’ylab harakatlanish, tashqi ko’rinish, itno-ishora o’zining samarali natijasini beradi.

8. Taqdimotda hayajonning kuchi. Bu ijobiy holat, chunki hayajon mas ’uliyatni oshiradi. Biroq havajonga qarshi kurashish mumkin emas, aksincha, uni yo’naltira’bilish lozim. Hayajonni bosish uchun esa: - so’zga chiqish oldidan 2-3 daqiqa tez-tez yuring, bu mus-kullarning zo ’riqishining oldini oladi; - so ’zga chiqish oldidan oyog’ingizni chalishtirib o’tirmang; - qo ’llaringizni pastga tushirib, o’zingizni erkin tuting; - boshning kalla, jag ’, og’iz qismini qattiq-qattiq harakatlan-tiring; - chuqur nafas olish va sehrli so ’zlarni aytish kabi hayot si-novlaridan o’tgan vositalarni rad etmang. 9. Tinglovchilarni qiziqtirish. Dastlab tinglovchilarning ayrim alohida urg ’u berib, iltifot ko’rsatishingiz «Sizning ishtirok etishingiz, taqdimotning samarali o’tishini ta’minlashidan umidvorman», “Siz qatnashsangiz o"zimni doimo himoyachim bordek his qilaman” va hokazo kabi munosabat tinglovchilarning sizga nisbatan munosabati va qiziqishini orttiradi. Agar notanish auditoriya bilan muloqot qilishingizga to’g’ri kelsa, awalo, auditoriyaning holati, kontengenti, imkoniyatlarini obdon o’rganing. Noqulay vaziyatdan chiqish maqsadida tinglovchilarning manfaatlariga mos keluvchi hazilmutoyibaso’zlardanfoydalaning. 10. Omma - taqdimotchi uchun oyna vositasi. Taqdimotingiz qanday chiqqanligini auditoriyada o ’tirgan yoki sizni eshitgan ommagina xolis baholaydi. Agar taqdimot natijasi qay holatda ketayotganligini bilishni istasangiz tanaffusni kutib turishning yoki ishtirokchilar bilan suhbatlashishning hojati yo’q: siz tinglov chilarning ko’zlariga qarang, vassalom. Agar yuz o’qish san’atidan xabardor bo’lsangiz, ularning harakatlari, qiyofalaridan taqdimotni qanday o’tkazganligingizni bilib olasiz. 11. Taqdiraotda savol-javob. Taqdimotni yakunlar ekanmiz, uning natijasi bilan, albatta, qiziqib ko ’ramiz. Buni bevosita savol-javob jarayoni orqali bilib olish mumkin. Biroq savolning bo’lmasligini tadqiqotni ko’ngildagidek chiqmaganligiga yo’yish mumkin. Chunki savolning bo’lmasligi:

- taqdimot hech kimga foyda bermaganligini; - taqdimotdagi muammolar bir-biri bilan bog ’lanmaganligi va fikrlar cho’zilib ketganligini; - siz tinglovchilarning “og’riq nuqtalari”ga tegib ketganligingizni va ular bu og’riqni qaytalanmasligini xohlaganlarini; - sizni tushunmaganligini; - taqdimotingizning tizginini yo ’qotib qo’yganligingizni bildiradi. Biroq savollarning hammasi ham kishini quvontira olmaydi. Muallif savol va javob variantlarini turlarga ajratar ekan, ularning hayotda uchrashi va, aksincha, mutlaqo uchramasligini tushuntirishga harakat qiladi. Shunga ko ’ra savol berilganda: - savollarni yozib oling. Chunki yozishingiz bilan bir paytda javobni o ’ylab olish uchun imkoniyat yaratiladi. - agar savolga javob berishga qiynalsangiz, tinglovchilarga bu savolga javob topib, ularga, albatta, etkazishga va ’da bering. Buning uchun esa tinglovchilarga yana bir bor o’zingizni tanishtirib, ish joyingiz manzilini berishni unutmang. Umuman olganda, taqdimot marosimi etiketiga doiryuqorida qayd etilgan fikr va tavsiyalarga rioya qilish taqdimot marosimining samaraliyakunlanishigaolibkeladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

Похожие

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari

Nutq - insonlararo muloqotda muomala madaniyatining muhim vositasi

Diplomatik etiket

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida