Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari - Культурология - Рефераты

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari Reja: 1. Budda va xristianlik dinida muomala madaniyatining xususiyatlari 2. Qur ’on va Hadis - musulmon muomala madaniyatining diniy-axloqiy asosi sifatida

Budda va xristianlik dinida muomala madaniyatining xususiyatlari lnsoniyat yaratgan ma ’naviy madaniyat yaxlit bir butunlikdir. Din, falsafa, adabiyot, san’at va hokazo - bularning hammasi shu muazzam daraxtning shoxlari, uning ildizi esa xalqning ijodi, dunyoqarashi va fikriy kashfiyotlaridir. Qaysi bir xalqning og’zaki yoki yozma yodgorligini olib qaramang, unda insoniyat xotirasida saqlanib kelayotgan afsonalar, hayotiy hikmatlar qaymog’i - insoniy tafakkur in’ikosini ko’ramiz. Muqaddas kitoblar Avesto, Rigveda, Tavrot, Zabur, Injil va Qur’on ham ana shunday mingyillar ichida yig’ilib, sayqal topgan ilmiy-badiiy tafakkur hosilasi misoli o’lmas manbalardir. Buddaviylik - dunyoviy dinlarning eng qadimiysidir. U nasro-niylikdan 5 asr avval, islomdan esa 12 asr avval vujudga kelgan. Ko ’plab Osiyo mamlakatlarining ijtimoiy hayoti, madaniyati, san’atida buddaviylik katta rol o’ynagan. Buddaviylikka bag ’ishlangan istalgan kitobda o’zini «yorqin yuqori bilim», «kuzgi haqiqat» ma’nosini anglatuvchi Budda (sanskritcha «byddha») deb atagan sayohatchi Siddxartxa hayoti haqida diniy an’anaga asoslangan hikoya bilan tanishish mumkin. Buddaviylik dinining yuzaga kelishiga qadar Hindistonda original diniy ta ’limot, madaniyat va an’anaga ega edi. Murakkab ijtimoiy aloqalar va yuqori shahar madaniyati Mesopotamiya va Qadimgi Misr madaniyatining qadimiy o’choqlari bilan bogliq edi. Agar xarrapa madaniyati (mil.avv.3 minginchi yil o’rtalari) davri dinida so’nggi diniy tasavvurlarga taalluqli elementlar aniqlangan bo’lsa, ikkinchi ming villikda esa, birinchi mingyillik boshida adabiy shakl- lanishni olgan’muhim diniy an’analar yig’ila boshladi. Vedachilik yoki veda dini so’nggi hind dinlari, jumladan, buddachilik uchun xarakterli jihatlarga ega edi. Vedachilik hind jamiyatida antogonistik ziddiyatlarning qiyosi rivojlanganligini ifodalagan. Miloddan awalgi birinchi ming yillik o ’rtalariga keiib, bu patriarxallik jihatlari bud- daviylikning yuzaga kelishi asosiy sabablari hisoblangan va ijtimoiy munosabatlardagi yirik siljishlarning keskin ifodalangan qarama- qarshiliklarning yuqorisiga ko’tariladi. Yangi diniy ta ’limot belgilari dastawal, buddaviylik an’anasiing ko’rsatishicha, monaxlar tomonidan o’z shogirdlariga og’zaki tarzda uzatilgan. Ular milloddan awalgi XXI asrda adabiy shakllanishni boshladi. Miloddan awalgi 80-yilda Shri-Lankada

yaratilgan va keyinchalik «tirpitaka» (sanskritcha «tripitaka») «qonunning uch savati» deb nom olgan buddaviylik diniy adabiyotining paliyga to’plami saqlanib qolgan. Uohiyotchi-ruhoniylar «Buddizm falsafasi» deb ataluvchi asosiy diniy aqidalarning mantiqiy «asoslanishi»ni ishlab chiqdilar. Ilohiy mahorat ko’pgina monaxlarning mulki bo’lib qoldi. Bir vaqtning o’zida buddizmning boshqacha, axloqiy- diniy marosim tomoni, yoki har bir odamni azob-uqubatlar yakuniga olib kelishi mumkin bo’lgan «yo’l» rivoj topdi. Bu yo’l shaxsni ma’naviy kamolga yetishida ko’p asrlardan beri sof g’oyaviy quroli va shaxslararo munosabat-ningo’zigaxosshakli hisoblangan. Daysetsu Sudzukining yozishicha, buddizmda muomalaning maqsadi nodonlikka nisbatan erkin bo ’lish. Erkinlik ostida u barcha ijodiy va ezgu impulslarning erkin o’rinini nazarda tutadi. «Odatda, biz shunchalik ojizmizki, ya’ni baxtli bo’li sh va bir- birini sevish uchun barcha zarur sifatlarga ega ekanligimizni bilmaymiz. Xabajwlik buluti tarqalib ketganida osmonning chegarasiz bo’shlig’i ochiladi va biz birinchi bo’lib o’zimizning sof mohiyatimiz tabiatini anglab etamiz. Odatda, kurash natijasi «abadiy ha» hisoblanadi. Pessimizmni oqlovchi jihatlar mavjud: hayot bizning ko’pchiligimizga kurashni ifodalaydi. Agar hanuzgacha hayot kurashning u yoki bu tomoni hisoblansa, u holda u azob-uqubatdan boshqasi bo’lmaydi. Axir kurash ikkita tug’ma kuchlarning duch kelishini anglatmaydimi*’ Agar hayot uchun kurash boy berilgan bo’lsa, natija o’limdir, o’lim esa, dunyodagi eng dahshatli narsadir. Agar o’lim g’olib kelsa ham inson yolg’iz qoladi, yolg’izlikka esa, kurashga qaraganda umuman chidab bo’lmaydi. 0’zga yo’l yo’q. Inson buni anglay olmasligi mumkin va zavqlanishda davom etadi, ammo bu hayotda mavjud narsalarning asosli holatini o’zgartirmaydi. Xristianlik - yunoncha so ’zdan olingan bo’lib, christos «pesho-nasiga moy surilgan odam», «messiya» ma’nosini bildiradi. U miloddan avvalgi I asrda Falastinda iudaizmning sektalaridan biri sifatida yuzaga keldi. ludaizm bilan dastlabki bog’liqlik xristianlik dinining tub mohiyatini tushunib yetishda favqulodda ahamiyatga ega. Xristianlik Falastin va 0’rta Yer dengizi yahudiylari orasida tarqalib, boshqa xalqlar orasida ham e’tiqodchilarga ega bo’ldi. Aytish mumkinki, xristianlikning yuzaga kelishi va tarqalishi antik sivilizatsiyaning chuqur inqirozi davriga to’g’ri keldi. Xristianlik

ta’limoti ko’pchilikni jalb qildi. U o’z e’tiqodchilariga ichki qutulish yo’li -buzilgan, gunohga botgan dunyodan kechish yo’lini tak-lif qildi. Biroq ilk xristianlik jamiyatlariyoq o’z a’zolarini nafa-qat o’zi haqida, balki butun dunyo taqdiri haqida, nafaqat o’zining qutqarilishi, balki butun dunyoni qutqarish haqida ibodat qilishga o’rgatdilar. 0’shandayoq xristianlikka xos bo’lgan universalizm paydo bo’ldi. Jamiyat a’zosi bo’lib turli millatdagi insonlar ham hisoblandi. «Elmen ham, Iudey ham yo’q!» degan Yangi tezis Xudo oldida barcha e’tiqodchilar teng ekanligi ma’lum qilindi va xristianlikning dunyoviy din sifatidagi keyingi rivojini aniqlab berdi. Rivojlanishning keyingi bosqichida «cherkov» tushunchasi katta o’rin egalladi: «ba’zi xristianlar adashishi mumkin, ammo cherkov adashmaydi» - degan aqida shakllandi. Cherkov Isoning o’zi apostollar orqali Muqaddas Ruhni berish haqidagi tezisga asoslanadi. Xristianlik iudaizmdagi Yagona Xudo g’oyasini rivojlantiradi. Barcha mavjudot va predmetlar U tomonidan yaratilgan va ularning hammasi ilohiy ixtiyorning erkin harakati bilan yaratilgan. Xristianlikning 2 ta markaziy dogmalari Xudoninng uch birligi (triedinstvo) haqida gapiradi. Birinchisiga ko’ra, Xudoning ichki hayoti uch «ipostas» yoki shaxslar munosabatidir: Ota, 0’g’il yoki Logos va Muqaddas Ruh. 0’g’il Otadan «tug’iladi», Muqaddas Ruh Otadan «chiqib ketadi». Inson xristianlik ta’limotiga ko’ra, Xudoning “obrazi” va “ko’rinishi”ni ifoda etuvchi zot sifatida yaratilgan. Lekin ilk insonlar tomonidan qilingan gunoh insonnning Xudoga o’xshashlik sifatlaridan mahrum qildi. Shuning uchun xristianlikda azob-uqubatni tozalovchi rolini ta’kidlab, inson «o’zining xoch (krest)ini qabul qilib», o’z-o’zidagi va olamdagi yovuzlikdan qutulishi mumkin, degan da’vat uqtiriladi. Bu bilan inson nafaqat Xudoning buyruqlarini bajaradi, balki uning o’zi Xudoga yaqin bo ’ladi. Bu qarashda insonga faqat xristianlik uchun xarakterli bo’lgan «sir» tushunchasi aloqadordir. Bu, eng awalo, cho’qinish, prichastie (prichashchenie marosimida iste’mol qilinadigan bir turli vino va non), tavba qilish, nikoh, soborovanie (cherkov odati bo’yicha o’layotgan yoki og’ir yotgan odamning badanini zaytun yog’i bilan moylash)dir. Xristianlikda sinalgan quvg’inlar uning dunyoqarashi va ruhida chuqur iz qoldirgan. Xristianlikka e’tiqod qiluvchi shaxslar turli xil qiynoqlarga solinganligi, ularni xristianlikda muqaddas deya

hisoblashgan. Umuman, azob chekkan odam ideali xristianlik etikasida markaziy hisoblangan. Davrlar o ’tishi bilan zatnon va madaniyat nafaqat sharoitni, balki xristianlikning siyosiy-g’oyaviy kontekstini ham o’zgartirdi. Natijada xristianlikning o’zaro raqobat qiluvchi «mazhablari» paydo bo’ldi. Demak, kundalik amaliyot haqidagi bahslar bu erda XYII asrda ixtilofni yuzaga keltirdi. G’arbda papachilik maflcurasi va aha-miyati o’rta asrlarda katta qarshilikni yuzaga keltirdi. XYT asrboshi-ga kelib bu qarshilik reformatsiya harakatida qaror topdi. Cherkov ixtiloflari sabablari juda ko ’p va murakkabdir. Shu-ningdek, bularning bosh sababi bo’lib inson gunohi, sabrsizlik va inson erkiga nisbatan hurmatsizlik hisoblanadi. Ayni vaqtda, G’arb va Sharq cherkovlari rahbarlari ko’p asrlik adovatning yomon oqi-batlarini engishga intilyaptilar. Shunday qilib, 1964-yilda Rim Papasi Pavel YI va Konstantinopol patriarxi Afinagor tantanali tarzda XI asrda har ikkala cherkov vakillari tomonidan o’qilgan o’zaro lan’atni bartaraf etdilar. G’arb va Sharq xristianlarining o’zaro gunohli munosabatlarini yengishning boshlanishi belgilab qo’yilgan. XX asr boshlarida ekumenik harakat (yunoncha «eyumena» - borliq) deb nomlanuvchi harakat keng tarqaldi. Nasroniylik dinining muqaddas kitobi «Injil»da so’zning qud-ratiga katta e’tibor qaratilgan. Unda og’izdan chiqqan har bir nojo’ya so’z haromga tenglashtiriladi. Bu xususda Iso alayhissalom deydi: «Og’izga kiradigan har bir narsa qoringa o’tib, kerak joydan chiqib ketishini hali ham tushunmadingizmi? Biroq og’izdan chiqadigan narsalar esa yurakdan chiqadi. Ana shular insonni harom qiladi. Yomon fikrlar, qotillik, fahshu- zino ishlari, o’g’rilik, soxta guvohlik va haqoratlar bari yurakdan chiqadi. Yuvilmagan qo’llar bilan ovqat yeyish insonni harom qilmaydi, ana shular insonni harom qiladi »1. Yana bir joyda «Odamlar sizga qanday muomala qilishlarini istasangiz, siz ham ulaiga shunday muomalada bo’ling. Tavrot va payg’ambarlar ta’limotining mag’zi shundadir»2 - deyilgan. Buyuk tarixiy burilishlar davri mafkurasini belgilagan jahoniy dinlar insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida yangi ma ’naviy- ruhiy zarurat, flkriy va hissiy izlanishlar ehtiyojiga javob tariqasida paydo bo’lganligi sababli madaniy-ma’naviy

hayotning hamma sohasini qamrab olib, ijodiy ko’tarilish, insonlarning turmush tarziga, hayot faoliyatiga ta’sir ko’rsatib keldi. Bu jarayon dindoshlar va o’zga din vakillari bilan bo’ladigan munosabat - muomala madaniyatiga ham ta’sir etdi: so’z insonni fazilat, yaxshilik, muomalaga yo’naltirish uchun da’vat vositasiga aylandi. Shu bois chiroyli so’z, shirin muomala, xush tabassum umumjahoniy dinlarning muqaddas kitoblarida alohida ahamiyatga ega bo’ldi. Qur ’on va Hadis - musulmon muomala madaniyatining diniy-axloqiy asosi sifatida Mustaqillik sharofati bilan qadriyatlarimizni tiklashga, tarixi-mizni o ’rganishga, o’zligimizni anglab etishga imkoniyat yaratildi. Ayniqsa, muqaddas dinimiz - Mom dinining qayta tirilishi, uning insoniyat uchun ma’rifat keltiradigan din ekanligini anglab yeta-yotganligimiz xalqimiz madaniy-ma’naviy hayotida tub burilish hisoblanadi. Ma ’lumki, inson barcha yaratilganlar orasida ajib va latif bir tabiat bilan ajralib turadi. Bu tabiatda insonning turli-tuman mayllari, orzulari maydonga kelgan. Masalan, inson eng yaxshi narsalarni istaydi, eng go’zal narsalarga moyillik bildiradi, ziynatli narsalarni orzu etadi, insoniyatga xos sharaf bilan yashamoqqa intiladi. Ana shunday sharaf lslom dinida - xushmuomalalik, shirinso’zlik, ochiq chehralik, to’g’riso’zlik, muloyimlik, xushzabonlik, shirinsuxanlik kabi qator axloqiy tushunchalar bilan belgilanadi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, Qur’oni Karim oyatlarida, Hadisi Sharifda bayon etilgan g’oyalar insoniyat tafakkuri va faoliyatidan ayri holda emas. Ayniqsa, Islom manbalarida insonlardagi muomala madaniyati yaxshilik, burch, adolat, iymon singari odob va axloq tushunchalari bilan uyg ’un holda olib qaraladi. Shuningdek, ota-ona bilan farzand o’rtasidagi munosabat, ularning o’zaro muomalada go’zallikka intilish masalalariga Islom dini juda katta e’ti- bor qaratadi. Bu borda Abu Hurayra (r.a)dan rivoyat qilingan mana bu hadis tarbiyaviyjihatdan ahamiyatga molik: “Birodam Rasululloh salollohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh, mening yaxshi muomala qilmog’imga kirn haqliroqdir?”-deb so’raganida Payg’ambarimiz

(s.a.v.) uch martasida ham «Onang!», so’ngra esa «Ota.ig!»-deb javob beradilar. Ota- onani haqorat qilish, ularga yomon muomalada bo’lishni «odam qiladirgan gunohi azimlardan biri» deb aytadilar1. Ko ’rinib turibdiki, Islomda chiroyli muomalaga, eng awalo, ota-onalar haqlidir. Shuni ta’kidlash lozimki, Islomda tarbiya masalasiga e’tibor ta’lim masalalariga nisbatan keng qamrovliroq va ustuvorroqdir. Chunki tarbiya bolani uyda, ko’chada, maktabda o’zini tuta bilish odoblarini, aql bilan ish yuritib, jismini, nafsini o’ziga bo’ysindirishdek og’ir ishni yo’lga qo’yadi. Zero, inson ko’rib, eshitib, bilib, o’rganib tarbiyalanadi. Shu bilan birga, Ollohning haqqi - namoz, ro’za, zakot, haj kabi ibodatlarni ado etishi barobarida atrofdagilarni shirinso’zlikka, xushmuomalaga chaqirib boshqalarga ibrat bo’lishi mo’minlikning muhim xususiyatlaridan sanaladi. Ana shunday muomalalardan biri - shirinso ’zlikdir. «Farzand ne’matining shukri uning go’zal tarbiyasidir» degan tamoyilga asoslangan Islom nazariyasi har bir tug’ilgan chaqaloq to tili chiqib, dilidagini gapira olguncha Islom tabiati bilan tug’ilishini, biroq ota-onalar farzandini g’ayridin yoki iymonsiz qilib qo’yishini uqtiradi. Bundan anglanadiki, bolalar ota-onalar tomonidan qanday yo’lga solinsa shu yo’lga qarab ketishligi ma’lum bo’ladi. Demak, ota-ona farzandni tarbiya qilar ekan, uning muomalasini to’g’ri yo’lga solishi ham ularning yuksak burchlaridan hisoblanadi. Bu borada Qur onda ba’zi toifa odamlar boshqalarga nisbatan ezgulik qilinishiga haqli ekanligi uqtiriladi. Bu toifalarning awalida esa ota-ona qo’yiladi. Buning ustiga Qur ’on ota-onaga faqat yaxshilik qilishga chaqiruv bilan cheklanib qolmay, balki ularga olijanoblik bilan muomala qilish kerakligini ajoyib uslubda tushuntiradi: «Parvardigoringiz, yolg’iz Uning o’ziga ibodat qilishlaringizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishlaringizni amr etdi. Agar ularning birovi yoki har ikkisi sening qo’l ostingda keksalik yoshiga yetsalar, ularga qarab «uf» dema va ularning so’zlarini qaytarma! Ularga (doimo) yaxshi so’z ayt. Ular uchun mehribonlik bilan, xorlik qanotini past tut - hokisor bo’l va: «Parvardigorim, meni ular go’daklik chog’imda tarbiyalab o’stirganlaridek, Sen ham ularga rahm-shafqat qilgin», deb haq-lariga duo qil» (A1 Isro surasi, 22, 24 oyatlar).

Bu oyat mazmuniga e ’tibor beradigan bo’lsak, Olloh Taolo ota-onaga yaxshilik qilishni bevosita o’ziga ibodat qilish bilan birga yonma-yon qo’yyapti, ota-onalar keksayib, zaiflashib qolgan hollarda ularga qanday muomala qilish kerakligini o’rgatmoqda. Bu borada Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari farzandning ota-onalariga nisbatan yaxshi muomalalarini qo’yidagi beshta xususiyat orqali ko’rsatib o’tadilar: 1. Ulardan biror gap o ’tsa, malol kelib, «uf» ham demaslik. 2. Ota-onani hafa qUadigan so ’z so’zlamaslik. 3. Ularga doimo ehtirom bilan yaxshi so ’zlarni so’zlashlik. 1. Ularga doimo rahm-shafqat ko ’rsatib, o’zini ular oldida kam-tar tutish. 4. Ollohdan ularga rahmat tilab duo qilish2. Islom dinida shirinso ’zlik ulug’lanadi, yolg’onchilik esa unga to’siq bo’ladigan illat hisoblanadi, yolg’on so’zlovchilar munofiq deb ataladi. Yolg’on so’zlash Islom dinida muomala madaniyatiga zid holat sanaladi. Chunki odamlar har doim ham aldanavermaydilar, bir-ikki marta muomala-muloqotdan so4ng sezgir odam birodarining yolg’on yoki rost so’zlayotganligini bilib oladi. Shu bois Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) bir hadislarida «0’zingizga to’g’riso’zlikni lozim tuting, chunki to’g4riso’zlik insonni yaxshilikka yetaklaydi, yaxshilik esa jannatga olib boradi. Inson to’g’riso’zlikka odatlansa,Ollohning nazdida siddiqlar (doimo to’g’ri so’zlovchilar) qatoriga yozib qo ’yiladi. Va yolg ’ on gapirishdan saqlaninglar , chunki yolg ’ onchilik insonni yomonlikka boshlaydi , yomonlik esa do ’ zaxga olib boradi . Inson yolg ’ on gapirib yolg ’ onchilikka odatlansa , u OUohning nazdida kazzoblar ( doimo yolg ’ on so ’ zlovchilar ) qatoriga yozib qo ’ yiladi », deganlar . Boshqa bir hadislarida «Yolg’onchilar mening ummatim emas», deya ularni musulmonlar qatordan chiqaribqo’ydilar. Hadisi Sharifda shirin so ’zlik bilan yaxshilik o’rtasida dialektik birlik mavjud bo’lib, ular oliy qadriyat sifatida ulug’lanadi. Aksincha, va’dabozlik, omonatga xiyonat qilish va yolg’onchilik yomonso’z illati sifatida qoralanadi. Ayniqsa, chaqimchilikka nisbatan Islom muomala madaniyatida keskin flkrlar mavjud. Chunki chaqimchilik har doim o’z qilmishi biian aka-uka, yoru-birodar, qo’ni-qo’shni, eru-xotin va ba’zida esa mahallalar,

yurtlar, millatlar orasini buzadi. Shuning uchun Rasululloh (s.a.v.) «Chaqimchilar jannatga kirmaydilan>, deb uzil-kesil aytganlar. Aksincha, kishilarning orala-rini isloh qilib yarashtirish, xushmuomala bilan uzilgan rishtalarni bog’lash islom dinida yuksak savob sanaladi. Ma ’lumki, diniy e’tiqod kishilar uchun katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. U hamma vaqt kishilarning huquqiy mas’uliyatidan ustun kelgan. Diniy g’oyalarning ta’siri kuchli bo’lgan barcha davrlarda Islom dini inson ma’naviy kamolotini to’g’ri yo’lga soluvchi asosiy omillardan biri bo’lgan. Shu bois Islom dini har bir mo’min bandadan OUohning yagonaligini tan olishnigina emas, balki inson butun hayot faoliyatida OUohning irodasiga, Muhammad Payg’ambarning yo’1-yo’riqlariga bo’ysinishni ham talab qiladi. Hadislarda inson ma ’naviy kamolotida muomala madaniyati bilan bog’liq barcha diniy muammolarga e’tibor qaratilishi barobarida umumbashariy muammolarga ham katta o’rin beriladi. Boshqa dinga e’tiqod qiluvchi kishilarni kamsitish, la’natlash, so’kish va haqorat qilish musulmonchilikda katta gunoh hisoblanashi buning yaqqol isbotidir. Bu xususda Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: «Kimki mo’minni la’natlag’aydir yokim kofirlikda ayblag’aydir, uni o’ldirgan barobarida gunohga qolg’aydir!»-deganlar1. Shuningdek, kimda kirn birovni qarg’asa yoki la’nat aytsa, og’zidan chiqqan so’z osmonga qarab intiladi, undan chiqqan sassiq hidgaosmon eshiklari bekilib, chiqib ketishga yo ’l topa olmagach, qarg’ish yoki aytilgan la’nat haq bo’lsa, aytilgan kishiga borib tegadi, agar nohaq bo’lsa, aytgan kishining o’ziga uradi - degan hadislar mavjud. Bu Islom dinida muomala madaniyati insonparvar g’oyalar bilan yo’g’rilganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, insonlarning bir-biriga la’nat aytib, qarg’ashlari nokomillik belgisidir. Odamlarning og’zidan chiqqan xunuk so’zlar bevosita haqoratlangan kishilaming jismi va nihiga o’rnashib pirovardida o’sha odamning qalbiga singib borishini bugungi zamonaviy fan va ta’limotlar isbotlamoqda (Bu borada ruhiy tahlil falsafasidagi fikrlarni misol qilib keltirish o’rinlidir). «Shar’iy hukmlarda, Qur’oni Karim va hadislarda o’rtaga qo’-yilgan ko’plab axloqiy fazilatlar tizimlari har bir musulmon rioya qilishi shart bo’lgan burch sifatida ko’rsatilgan - deb ta’kidlaydi faylasuf E.Yusupov, - Shariat qoidalariga iymon va e’tiqod bilan rioya qilish asrlar davomida jamiyatda adolat, halollik, insonparvarlik

g’oyalari barqaror turishiga olib kelgan»1. Shu bois Islomda axloqiy taraqqiyot va muomala madaniyatining muhim omillaridan biri bekorchi so’zlar, g’iybat gaplar, yomon qiliqlardan uzoq boliishdir. Bu borada Islom dini yaxshi muomalani ro’yobga chiqarish uchun yaxshi hamsuhbat topish va uning voskasida muomalani mustahkamlashnitaklifetadi. Aytish mumkinki, Islom dinida ibodatning mohiyati ham yaxshiso ’zlik va yaxshilik e’tiqodlariga qaratilgan. Til yaxshi-yomon gaplarni so’zlaydi, agar qalb shahvat va g’aflat bilan to’lgan bo’lsa, buni baxtsizlik alomati, deb bilish lozim. Chunki ibodatdan ko’zlangan maqsad - yomonlikdan xoli bo’lish. Bu esa o’zini til va so’z orqali namoyon etadi. Islom manbalarida ushbu masalaga te- gishli bir rivoyat keltiriladi. Ya’ni, bir kuni bir yaxshi kishi ko’chadan o’tib borayotganida bir necha hayosiz kishilar orqasidan yomon so’zlar ila so’kib qoldilar. Bu kishi ularning so’zini eshitadi va qo’lini ko’tarib: «Yo Rab, bu nodonlarg’a o’zing aql bergil va to’g’ri yo’lg’a solg’il!»-deb duo qiladi. Bu holdan xabardor bir kishi so’raydiki, «Nima uchun siz ul kishilaming haqqig’a yaxshi duo qildingiz?»-deb. U kishi: esa «Ey birodar, har kirn o4zida borini berur. Menda yaxshilik bor edi, shuni berdim, onlarda yamonlig’ bor ekan, oni berdilar. O ’zingda yo’q narsani qaydan olib berursan, har kirn qilganicha topar, yamonning yamonlig’i o’z boshiga etar», - deb javob berdi. Bu rivoyat Islom dinining iymon qalbda deb e’tirof etishiningrealisbotidir. Darhaqiqat, islomiy manbalarda iymon qalbdadir deb ta ’kid-lanadi. Biroq uni so’z bilan ifoda qilmasa, foydasi yo’q. Vaholangki, namoz ham amaldir, u ham muqaddas so’zlardan tashkil topgan. Inson «so’zning ahamiyati yo’q» deyishi bilan o’z-o’zingni inkor etadi. Chunki shu fikrni ham so’z bilan ifoda qilayotganligini bil-may qoladi. Yuqoridagilardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Islom dini insonlarni shirinso ’z bo’lishga chaqirishi bejiz emas. Zero, Qur’onda «Bandalarimga aytgin, ular eng go’zal bo’lgan narsani aytsinlar. Albatta, shayton oralarini buzib turadi» (A1 lsro surasi, 53 oyat)1. Olloh mana shu oyatda musulmonlarni o’zaro suhbatlarida, gap-so’zlarida shirinso’z bo’lishga buyuradi. Agar ular buyruqqa itoat etmay, yomon so’zlarni ixtiyor qilsalar, albatta, shayton oralarini buzadi va natijada yomonlik va dushnianlik sodir

bo’ladi. Qur’onning Baqara surasi, 83-oyatida esa Olloh aytadiki, “Va odamlarga yaxshi gaplar ayting”. Bundan tashqari, Olloh taolo kishilarni huda-behuda baqi-raverishlarini inkor etadi, aksincha, ularni past ovoz bilan so ’zlashga undaydi. Shirinso’zlikning asosiy sharti ham shuni taqazo qiladi. Zero, garchi chiroyli maqtov bo’lsin, u baqirib aytilsa, xunuk so’zga aylanadi. Islom ovozini baralla qo’yib baqirib-chaqirib so’zlashni esa, eshakning hangrashiga o’hshatadi. Olloh kishilar bilan so’zlashayotganda, muomala qilayotganda ochiq yuzli bo’lishni buyuradi va qo’pollikdan qaytaradi. Olloh payg’ambarimiz Muhammad salollohu alayhi vasallamga qarata shunday deydi: «OHohning rahmati ila ularga muloyim bo’ling. Agar qo’pol, qalbi qattiq bo’lganinggizda, atrofinggizdan tarqab ketar edilar». (Oli imron surasi, 159-oyat). Islom dini musulmonlarga har doimo hushmuomala, shirinso ’z bo’lishlarini eslatadi, qokpol va yomon so£zdan tiyilishni aytadi. Hatto shirin so ’zlikni ibodatdan ustun qo’yadi. Bu borada qo’yidagi rivoyat fikrimizni isbotlaydi. Kunlardan bir kuni payg’ambarimiz ummatlaridan biri mahal lasida istiqomat qiladigan bir ayoldan nolib so ’raydi «Yo, Rasululloh! Bizning mahallada bir xotin bor . Kunduzlari ro ’ za tutadi , kechalari uyg ’ oq , ibodat qiladi . Faqat qo’shnilari bilan yaxshi muomalada emas. Ularga xunuk gaplar gapiradi. Bu ayolning fe’1-atvori xususida nima deysiz? - deydi. Shunda Rasuli Akram (s.a.v.): - U xotinda hech ezgulikyo’q. Ujahannamgaborg’uchidir, - deydilar. Odamlar orasidagi muomalada Qur’on mana shu odoblarni o’rgatadi. Bu narsalar hayotda tinchlik va baxt-saodat orzu qilgan har bir jamiyat uchun zarurdir. Umumjahoniy dinlarda muomala madaniyatiga doir fikrlarimizni quyidagi jihatlar orqali xulosalash mumkin: - muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari mohiyatan insonparvar bo ’lib, u ilmiy manbalarga tayanib ish ko’radi; - muomala madaniyatining diniylik shakli dunyoviylik shaklini inkor etmaydi, balki uning ko ’rinishlarini uyg’unlikda rivojlantirishni talab etadi. - diniy-axloqiy asosga ega bo ’lgan muomala madaniyatining shartlari bevosita axloqning mezoniy tushunchalari biJan hamohang bo’lib, ular bir-birini inkor etmaydi.

- yaxshi so ’z va yaxshi muomala o’rtasida dialektik aloqadorlik mavjud bo’lib, uning hosilasi diniy manbalarning asosini tashkil etadi. - diniy muomala madaniyatida so ’z va so’zning kuchiga alohida e’tibor qaratiladi, so’z e’tiqod qo’yuvchilarning najot topishi uchun asosiyvositavazifasinibajaradi. - umumjahoniy dinlar iymonni qalbda deb e ’tirof qilishi barobarida, uni yaxshi so’z, xushmuomala bilan ifoda etishni har tomonlamayoqlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

Похожие

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Nutq - insonlararo muloqotda muomala madaniyatining muhim vositasi

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

Shaxs kamolotining axloqiy va estetik xususiyatlari