Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori - Культурология - Рефераты

Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

137.5 KB

Muomala madaniyati va inson fe ’l-atvori Reja: 1. Axloqiy me ’yorlar muomala madamyatining asosi sifatida 2. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va inson fe’1-atvori

Axloqiy me ’yorlar muomala madamyatining asosi sifatida Inson hayotida axloqiy me ’yorlarning ahamiyati katta. Faylasuf olim Abdulla Sher «Axloqshunoslik” kitobida muhim axloqiy me’yorlami ko’isatib, ular axloqiy tamoyillarga nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor qamrovli ekanligini, axloqiy me’yorlami kundalik hayotimizda ma’lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari ham deyish mumkinligi, ular axloqiy talablarning eng oddiy shakli sifatida ro’yobga chiqishini ta’kidlaydi. Muomala madaniyatida xushfe ’llik, xushmuomalalik, hayo-ibolilik, beozorlik, shirinso’zlik, ochiqko’ngillik singari axloqiy me’yorlar muhim sanaladi. Biz shulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Xushfe ’llik. Ushbu axloqiy xatti-harakat me’yoriylik nuqtai-nazaridan g’oyat muhim. Chunki har bir jamiyat darajasi ma’lum ma’noda undagi fuqarolar muomala madaniyatining yuksakligi bilan ham belgilanadi. Zero, xushfe’l, shirinsuxan inson o’zining har bir muvoffaqiyatsizligiga fojea sifatida qaramaydi, alam yoki g’azab bilan yomon kayfiyatini boshqalarga o’tkazishga intilmaydi. Atrofdagi axloqiy muhitni buzmaydi. Natijada o’ziga ham, o’zgalarga ham ko4tarinki kayfiyat, turli-tuman omadsizliklarning o’tkinchiligini anglatuvchi hayotbaxsh bir umid bag’ishlaydi. Xalq doimo shun-day odamlarni hurmat qiladi va ulardan o’rnak olishga intiladi. Xushfe ’llik shirinsuxanlik qay darajadadir ko’proq ixtiyor bilan, kishining ma’lum bir insoniy tabiatga intilishi bilan bog’liq bo’lsa, bosiqlik, kamtarlik, kamsuqumlik, aksincha, ko’proq iroda kuchi natijasida yuzaga keladi. Zotan, insonning o’z g’azabini bosa bilishi, noroziligini bildirmasligi; so ’zlagisi, biror-bir gap bilan o’zini ko’rsatgisi kelib qolganda, o’sha istakni to’xtata olishi kuchli irodani talab qiladi. Shu bois muomalada bosiq, kamtarin (yetti o’lchab bir kesish) tamoyili asosida ish ko’rgan shaxslar oqil odamlar sanaladi va ular jamiyatda ham namunaviylik maqomiga ega bo’ladilar. Xushmuomalalik. Muomalaning asosiy manbaini so ’z tashkil etishi barchamizga ma’lum. Shuningdek, so’z insonning botinidan chiqishi, inson botindan chiqadigan so’zga egalik qila olishini ham bilamiz. Biroq tashqariga chiqqan so’z insonning o’zini

qulga aylan-tirib qo’yishini doim ham bilavermaymiz. Ya’ni, og’izdan chiqqan yaxshi- yomon so’z bevosita insonning ruhiyatiga o’rnashadi: yaxshi so’z bilan muomala qilinsa - yaxshilik topiladi, yomon so’z bilan muomalaqilinsa-yomonlik. Xushmuomalalik ijtimoiy ahamiyatiga ko ’ra xushfe’Uikka nisba-tan kengqamrovliroqdir. U insonning ham xatti-harakati, ham muloqoti natijasida vujudga keladi. Xushmuomilalik o’z ichiga tavoze- lik, takalluf kabi sifatlarni qamrab oladi. Shuningdek, xushmuomalalik qat ’iy tartibga asoslangan axloqiy me’yor hisoblanadi: u o’zgani ranjitmaslik, birovga yomon so’z aytmaslik, bahs-munozaraga kirishganda muxolifni hurmat qilish, qo’rslik va chapanilikdan xoli bo’lish hamda suhbatlashganda ehtiroslarga berilmaslikni talab etadi. Hayo-ibolilik. Hondamir, Vosifiy va boshqa allomalarning asarlaridan bilamizki, Navoiy g ’oyat tabiati nozik, pok, xushxulq va o’ta nazokatli kishilarni yaxshi ko’rgan, o’zi ham juda noziktabiat inson sifatida nom qozongan. Shu sababli u «Mahbubul qulub»dagi «tanbeh»larida hayo, beozorlik sifatlariga alohida uig’u berib ta’riflaydi. Vafo va xayoni uyg’unlikda ko’rgan shoir «vafosizda hayo yo’q, hayosizda vafo yo’q» deb ta’kidlaydi. Chunki ma’rifatli, komil insonlar xayoli va vafodor kishilardir. Vafosizning jabri qancha bo’lsa hayosizning shallaqiligi, betga choparligi, beandishaligi ham shun- cha ozor keltiradi; shoir buni o’zi boshidan o’tkazgan: «Zamon ahli bevofaligsdin ko’ksumga tugunlar va davron xayoli behayolig’idin bag’rimda tikanlar... har qaysig’a raqam uray desam Ayyub sabri anga vafo etmas va qalam suray desam Nuh umrida tamomg’a yetmas». Shoir alam bilan yozgan: Muloyimlik. Muloyimlik barcha mutafakkirlar nazarida kishining maqbul sifatlaridan biri, deb e ’tirof etiladi. Muomala madaniyatida muloyimlik «hilmli», «yumshoq tabiatli” degan tushunchalar bilan bir ma’noni anglatadi. Bu fazilat achchig’lanmaydigan, ehtiyotkor, so’zini o’ylab gapiradigan kishilarga nisbatan ishlatiladi. Beozorlik. Insonlarning tabiatidagi xusumat, adovat, g ’azab kabi illatlar bu kabi odamlardan xoli. Ular barcha mas’uliyatni o’z zimmalariga olsalar-da birovga yomonlikni ravo ko’rmaydilar, og’irliklarini o’zgalarning zimmasiga yuklamaydilar. Beozor kishilar matonatli bo’la turib, o’zidan ojiz kishilarga qahr bilan muomala qilmaydilar.

Umuman olganda, axloqiy rae ’yorlarning muomala mada- niyatidagi ko’rinishlari talaygina. Biz shulardan ayrimlarigagina to’xtalib o’tdik, xolos. Xulosa qilsak, agar axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari bir-biriga bog’liq bo’lsa, axloqiy tamo- yillarning bog’liqligi yanada mustahkamroq- ular biridan ikkinchi- siga o’tib turish xususiyatiga ega; axloqiy me’yorlar bir-biri bilan shu darajada chambarchaski, ba’zan birini ikkinchisidan ajratish qiyin, zero ular xulq va odob doirasidagi axloqiy amaliyotlardir. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va inson fe’1-atvori Taraqqiyot ziddiyatlarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va bartaraf qilinishi jarayonidan iborat. Shunga ko ’ra, ziddiyatlarning ko’rinishi ham har xil bo’lib, ular narsa-hodisalarning harakati va rivojlanishida turlicha ahamiyat kasb etadi. Ziddiyatlar ichki, tashqi, asosiy, asosiy bo’lmagan kabi kosrinishlarga bo’linadi. Jumladan, ichki ziddiyatlar - narsa va hodisalardagi ichki jarayonlarning ifodasi, harakat- lanishning manbai hamda rivojlanishning asosiy sababidir. Tashqi ziddiyat - narsa va hodisalar o’rtasidagi munosabatlarning ifodasi hisoblanadi. Jamiyat rivojlanishining mazmuni va mohiyati ham asosan ichki ziddiyatlarning hal qilinishi bilan belgilanadi. Biroq rivojlanishda tashqi ziddiyatlarning ishtiroki kamroq bo’ladi, degan fikrga bormaslik kerak. (Zero, globallashuv va integratsiya jarayonlarida tashqi ziddiyatlarning ham o’z o’rni bor). Narsa-hodisalarning mohiyatini, holatini, kelib chiqish va rivojlanish qonuniyatlarini belgilovchi ziddiyatlar esa asosiy ziddiyatlar deb ataladi. Asosiy ziddiyatlar taraqqiyotda belgilovchi (boshqaruvchilik) vazifani bajaradi va barcha boshqa ziddiyatlarga ta ’sir ko’rsatadi. Jamiyatdagi ziddiyatlar turli shakl va usullar bilan bartaraf qilinadi. Ulardan ba ’zilari eskining yemirilishi va yangining vujudga kelishi asosida hal qilib borilsa, boshqalari shu ziddiyatni tashkil qilgan qarama-qarshi tomonlarni o’zaro kelishtirish, murosa-yu madoraga keltirish, hamjihatlik va hamkorlikka erishish yoMi orqali hal qilinishi mumkin. Keyingi vaqtda jamiyatdagi ziddiyatlarni hal qilishda qo’llanilayotgan samarali tamoyillardan biri o’zaro kelishuv, murosa- yu madora tamoyilidir.

Ziddiyatlarning turlarini bir-biridan farqlash kerak, biroq ular o ’rtasida chegara qo’yib bollmaydi: voqelikda ular o’zaro chirmashib ketadi va bir-biriga o’tib turadi. Shuning uchun ziddiyatlarning har biriga aniq yondashish, ziddiyat namoyon bo’ladigan sharoitni, muhitni, vaziyatni to’g’ri aniqlash lozim. Ziddiyat qonunlariga mantiqiy nuqtai-nazaridan yondashsak, unda ikki qarama- qarshi fikr ayni bir vaqtda va ayni bir nisbatda to ’g’ri bo’lishi mumkin emasligini kuzatamiz. “Ziddiyat qonuni tafakkur rivojida qarama-qarshi flkrlar to’qnashuvini inkor etmas-dan, bir vaqtning o’zida bir predmet haqida ikki zid fikrga yo’l qo’ymaslikni talab qiladi, ya’ni vaqt, predmet, nisbat jihatdan birlik-ni nazarda tutadi”1. Masalan, yaxshilik va ezgulik tushunchalari o’rtasidagi munosabatda ziddiyat unsurlari ko’rinmaydi, ular bir-birini doimo tolldirib boradi. Lekin ikkala tushuncha ham axloqning ijobiy sifatlari hisoblansada, yaxshilik bu ezgulik darajasidagi tushuncha emas. Ziddiyat shundaki, axloqshunoslik - etika faniga doir rus tilidagi adabiyotlarda ezgulik tushunchasi bilan yaxshilik tushunchasi aynanlashtirib yuborilgan. Yaxshilik ma’lum bir paytda muayyan kishilar uchun ijobiy xususiyat kasb etadi, ayrim kishilar uchun yomonlik boMib xizmat qiladi va salbiy holatlarni vujudga keltiradi. Ezgulik esa mutlaqo ijobiylikka asoslanadi. Har birimiz ziddiyatli holatlarga duch kelganmiz. Ziddiyatlar ijtimoiy guruh va institutlarning barchasida hamda insonlararo munosabatlarda uchrab turadi. Buning ajablanadigan joyi yo ’q. Shuni aytish kerakki, har qanday dahoning tug ’ilishi va shakllanishi ziddiyatlarsiz kechmaydi. Masalan, olmon faylasufi Fridrix Nitsshe hayoti davomida bunday ziddiyatlarga juda ko’p duch keldi. Xususan, Germaniya ilmiy jamoatchiligi Nitshening ilk davr filologik tadqiqotlarini ancha-muncha hurkib-cho’chib, yuragi orqaga tortib qarshi oldi. Chunki uning favqulodda o’tkir, serhayqiriq, fantaziya jo’sh urgan asarlarini to’g’ri baholashga hamma ham birday qodir emas edi. Nitshening «Bemavrid mulohazalar” degan to’rt kitobdan iborat asari Germaniyanigina emas, butun Evropani zabt etdi. Unda fikrlar va original qarashlar dunyosi xuddi Somon yo’lidek jimirlab ochildi. Evropada yangi tafakkur fenomeni yuzaga kelganligidan darak berdi. Bu asarning birinchi - ucliinchi kitoblari ustida Evropada bahs qizigandan qizidi. “Nitshening ko’p

kuchli g’oyalariga qo’shilolmagan va ularni «hazm qilolmagan” Vagner va ustoz Richl bilan yosh mutafakkir o’rtasida ixtiloflar chiqdi. Oralari uzilish darajasigayetdi”1... Amerikalik psixolog B.Vul aytganidek, “Hayot cheksiz ziddi-yatlarni hal etish jarayoni. Inson ularni chetlab o’ta olmaydi, faqat- gina ularni hal etishi yoki uni bartaraf qilishning o’zgacha usulini tanlaydi”. Shuning uchun har bir rahbar ularning paydo bo’lishi va hal etish yoilarini bilishi lozim. Afsuski, ko’pchilik odamlar mazkur holatlarda odilona yo’l topa olmaydilar, ziddiyatlarni chetlab o’tishga harakat qiladilar. Ziddiyatlarni chetlab o’tish ziddiyatni bartaraf qilish degani emas. Bundan tashqari, ziddiyatli vaziyatning vujudga kelishi jamiyat va inson uchun ham moddiy ham ma’naviy zararniolibkeladi. Ziddiyattushunchasibarchasohalarda,barchajamyonlarda yuzaga kelishi mumkin. Jumladan, ziddiyat psixologiyada - bir-biriga qarama qarshi fikrlarning alohida individlar, guruhlar hamda shaxslararo munosabatlaridagi ruhiy kechinmalar bilan bog ’liq hodisalar deb ta’riflanadi. Ziddiyat mantiqda - muhokama yuritishda, matnda va nazariyada biri ikkinchisini inkor etadigan ikki mulohazaning mavjudligi tushuniladi. Ziddiyat dialektikada - predmet va hodisalarga obektiv ravishda xos bo ’lgan bir butunning qarama-qarshi tomonlari, belgilari, yo’nalishlari o’rtasidagi muhim munosabatlardan iborat. Ziddiyat badiiy asarda turkum qahramonlarning i n t i l i s h va holatlaridan, alohida qahramonlarto’qnashuvidan, shuingdek, aniq bir qahramorming o’zida kechadigan psixik holatda maydonga keladi. Shuning uchun ziddiyat hayotdagi real qarama- qarshiliklarning badiiy ifodasidir. Asarda esa u syujetni harakatga soluvchi kuch, rivoj beruvchi asosdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ziddiyat muomalada -insonlar o ’rtasidagi muloqotlarda - so’zlashish, fikr almashish, muzokara olib borish, bahslashishda biri ikkinchisini inkor etadigan ikkita muomala natijasida vujudga keladi. Shuni ta ’kidlash lozimki, ziddiyatli vaziyatlar asosida alohida shaxslar va guruhlarning qarama-qarshi fikrlari, maqsadlari hamda shu maqsadlarga erishishning vositalari yotadi. Ijtimoiy psixologiya ziddiyatlarning manbaiga qarab, uningbir necha turlarga ajratadi. Masalan, ziddiyat ichki-shaxsiy (rahbar bilan xodim o’rtasida) shaxs- tashkilot (shaxslar, guruhlar va tashkilot o’rtasida) bo’lishi mumkin. Shuningdek, ziddiyatlarning gorizontal tasnifi ham mavjud (bir-biriga bo’ysinmaydigan xodimlar

o’rtasida), vertikal (bir-biriga bo’ysinuvchi xodimlar o’rtasida) va aralash turdagi ziddiyatlar ham mavjud. Kundalik hayotda vertikal va aralash turdagi ziddiyatlar uchrab turadi. Agar bunday ziddiyatlar jamoada 70-80%ni tashkil etsa, bu rahbar uchun xavfli hisoblanadi. Bunday vaziyatlarda rahbarning har qanday harakatlari ziddiyatlar prizmasi orqali olib qaraladi. Muomala madaniyatida ziddiyatlar anglashilmovchilik, bir-birini tushunmaslik hamda o ’zaro manfaatlar to’qnashuvi natijasida kelib chiqadi. Shuningdek, ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi sabab-larning xususityalariga qarab tavsiflash mumkin. R.L.Krichevskiy o’zining «Agar siz rahbarsiz” kitobida ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi omillarni 3 ta guruhga bo’ladi: Birinchigumh - mehnat jarayonidagi ziddiyatlar. Ikkinchi guruh - insonlararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari, ya ’ni simpatiyavaantipatiya, madaniy-etnik xilma-xillik, rahbar xatti-harakatlari, psixologik moslasha olmaslik va hokazo. Uchinchiguruh -jamoa a ’zolarining o’ziga xosligi. Masalan, o’zini boshqara olmaslik, ehtiroslarga berilish, tajovuz, do’q-po’pisa, haqoratlash-so’kinish, munosabatga kirisha olmaslik1. Ziddiyatlar ma ’muriy tashkilotlar va ishlab chiqarish korxo-nalari uchun ahamiyati va hal etish yo’llariga ko’ra farqlanadi va umumiy ma’noda konstruktiv va destruktiv ziddiyatlarga ajraladi. Konstruktiv ziddiyatlarga tashkilotning hayotiy muammolarini hamda ularni hal etish orqali samarali taraqqiyotga olib chiqish xos. Des truktiv ziddiyatlar salbiy, vayronkor natijalarga olib keladi. Shu-ningdek, ayrim hollarda bu vaziyat janjallarga va tashkilot faoliyati-ningsusayishiga olib keladi. Bu borada respublikamizning turli korxonalarida “Muomala madaniyati”ga doir o’qigan ma’ruzalarimiz asosida 110 ta rahbar xodimlar orasida o’tkazilgan so’rovnomalarimiz natijalari quyidagi jadvallardao’zaksinitopgan:

jadval Rahbar xodimlarning o ’z tashkilot va korxonalarda muomala madaniyatiga bo’lgan munosabatlari (foiz hisobida) Siz rahbarlik qilayotgan tashkilotda muomala madaniyatiga qay darajada e ‘tibor qaratiladi? % Bu masalaga bizning tashkilotda katta e ’tibor beriladi 14,29 Muomala madaniyatiga amal qilmaslik jamoamizdagi muhitnitez - teztaranglashtiribturadi 14,29 Rahbar sifatida qo ’ l ostimdagilardan bir - birlariga va tashqaridan kelganlarga xushmuomala bo ’ lishlarini talab qilaman 57,14 Javobberishgaqiynalaman 14,29 jadval Rahbar xodimlarning muomala madaniyatiga amal qilmaydigan xodimlarga bo ’ lgan munosabatlari ( foiz hisobida ) Qo‘l ostingizda ishlovchi muomala madaniyatiga amal qilmasa Siz rahbar sifatida unga: % Qattiq tanbeh beraman va tartibga chaqiraman 85.71 Biizning jamoada bunday insonga o ’rin yo’q 14.29

jadval Rahbarlarning xodimlar muomalalariga nisbatan o ’z munosabatlari haqidagifikrlari(foizhisobida) Xodimlaringizni muomalangizga bergan baholari siz uchunqandayahamiyatgaega? % Menuchunjudamuhim 42,86 Meniqiziqtirmaydi 14,29 Xodimlaming bergan bahosini chuqur tahlil qilaman 42,86 jadval Rahbarlarning xodimlar bilan munosabatlari darajasi to ’g’risidagi fikrlari(foizhisobida) Siz rahbar sifatida xodimlaringiz bilan munosabatingizni qay darajadaqo ’ygamiz? % Xodimlarim bilan judakam suhbatlashaman 14,29 Xodimlarim bilan doimo suhbatlashaman, jamoadagi muhit, kamchiliklar va muammolar bilan qiziqaman 71,43 Xodimlarim bilan samimiy munosabatni yo ’lga qo’yganman 14,29

jadval Ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta ’ sir ko ’ rsatadigan holatlar to ’ g ’ risidagi rahbarlarning fikrlari ( foiz hisobida ) Ushbu holatlardan qaysi biri ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta ’sir ko’rsatishi mumkin? % Qo ’pol muomala 42.86 Layoqatsizlik 14.29 Dangasalik 14.29 Mas ’uliyatsizlik 28.57

jadval Rahbar xodimlarning tanqidga nisbatan munosabatlari (foizhisobida) Tanqidga mimosabatingiz? % Har qanday tanqidni ko ’ tara olmayman , xodimni " joyiga " qo ’ yibqo ’ yaman 14,29 Tanqidasoslibo ’lsauniqabulqilaman 71,43 Tanqid kelajakning mevasi deb hisoblayman 14,29 jadval Rahbarlarning xodimlarga nisbatan haqorat qo ’ llash to ’ g ’ risidagi fikrlari (foizhisobida) Faoliyatingizda xodimlaringizni haqoratlaganmisiz? % Ha 14,29 Yo ’q 28,57 Lozimbo ’lsahaqoratlayman 28,57 Sabr kosam to ’lib ketsa, baqirishim mumkin 28,57 jadval Rahbarlarning xodimga nisbatan tanbehi uning ishidan ketishiga sabab bo ’ lishi yoki bo ’ lmasligi to ’ g ’ risidagi fikrlari ( foizhisobida ) Hayot faoliyatingizda Siz bergan tanbeh orqali xodiminmni ishdan ketgan holatlari bo ‘Iganmi? % Hechqachon bo ’lmagan 57,14 Gohida bo’lib turgan 28,57

Ish men uchun birlamchi ahamiyatga ega 14,29 jadva Rahbar xodimlarni muomalaning ahamiyati to ’ g ’ risidagi fikrlari ( foizhisobida ) Qanday holat bo ‘lishidan qafiy nazar, Sizjamoada muomalaning birlamchi ahamiyatga egaekanligini e’tirofetasizmi? % Bumenuchunmuhimemas 28,57% Qattiqqo’llikvayanaqattiqqo ’llik 28,57% Muomala qilib kokzlangan maqsadga erishgan emasman 14,29% Javobberishimqyiyin 28,57% Bundan tashqari, quyidagi savollar ishlab chiqarish korxonasi rahbarining xodim bilan munosabatida yuzaga keluvchi ziddiyatli holatlarni oydinlashtirish uchun yo ’naltirilgan edi: 1. Savol : " Aga “ xodixingiz kamckilikka yo ’ a yo ’ ysqo uninu xushmuomalaligi siz bilan bo ’ ladigan ziddiyatni yumshata oladimi ?” Javob: «Ha”. 2. Savol: “Deylik xodimingiz o’z ishini yaxshi biladigan tashkilotchi. Biroq uning muomalasi yomon. Siz bunday xodim bilan qanday munosabat o’rnatgan bo’lardingiz?” Javob: “Awalo tartibga chaqiraman, natija bo’lmasa, chora ko’raman”. 3. Savol: “Rahbarlik qilayotgan korxonangizda muomala madaniyatini mustahkamlashga doir qanday ishlarni amalga oshirgansiz?” Javob: «Odob-axloqqa oid ko’rgazmali stendlar tayyorlatganman. Xodimlarimning barcha tadbirlarini o’zim bosh bo’lib o’tkazaman. Ranjitilgan biror xodimni e’tibordan chetda qoldirmayman”. 4. Savol: “Muomala madaniyatidagi eng asosiy xususiyatni nimada deb

hisoblaysiz?” Javob: «Insonga bo’lgan e’tiborda, deb bilaman». 5. Savol: “Rahbar sifatida kadrlarni tanlashda shaxsning qanday xususiyatlarini birlamchi deb hisoblaysiz?” Javob: “To’g’riso’zligini vasamimiyligini». 6. Savol: “Rahbar sifatida so’zning qadrini nimada deb bilasiz’’”. Javob: «Xodimga o’z fikrimni tushuntira olsam, shu gapimning qadri hisoblanadi». Ziddiyatlarning bosqichlari. Ziddiyatlar o ’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lsa-da, umumiy o’tish bosqichlariga ega: 1-bosqich - qarama-qarshi manfaatlar, qadriyatlar va me ’yorlarning salohiyatli shakllanishi; 2-bosqich - potensial ziddiyatlardan real holatga o ’tish; 3-bosqich - ziddiyatli xatti-harakatlar; 4-bosqich - ziddiyatning hal bo ’lishi. Ziddiyat tuzilmasi. Har bir ziddiyat aniq tuzilmaga ega. Har qanday ziddiyatda ziddiyatning obekti mavjud bo’lib, u tashkiliy yoki texnologik hamda mehnat haqini to ’lash, tomonlarning shaxsiy yoki ishbilarmonlik xususiyati bilan bog’liq. Ziddiyatning keyingi elementi, maqsadi, ishtirokchilarning subyektiv motivlari, ularning moddiy, ma’naviy qarashlari bilan bog’liq jarayon hisoblanadi. Shuningdek, ziddiyat opponentlar, aniq shaxslar mavjudligini ham e’tirof etadi. Shu bilan birga, ziddiyatda bahona va asl sababni ajrata olishnihoyatdamuhim. Rahbar-amaliyotchi har doim shuni esdan chiqarmasligi lozimki, ziddiyatning mazkur elementlari mavjud ekan, ularni bartaraf etish mushkuldir. Ziddiyatni kuch ishlatish yoki murosaga keltirishga harakat, boshqa insonlami mazkur jarayonga qo ’shilishi ziddiyatni yanada keskinlashtirib, vaziyatni murakkablashtiradi. Demak, ziddiyatni, hech bo’lmaganda, bir unsurini yo’qotishga erishishlozim. Mutaxassislar tomonidan insonlarning ziddiyatli vaziyatlardagi xatti-harakatlari, hal etish yo ’llari ishlab chiqilgan. Awalambor, insonning muomala jarayonidagi ziddiyatli vaziyatini olib qaraylik. Yuqoridagi bo’limlarda aytganimizdek, insonlarning o’zaro munosabatidagi muomala jarayoni uch amalni taqozo etadi. Bular

- idrok etish, hissiyotlar, axborot almashinuvchi. Ziddiyatli vaziyatlarda muhim ahamiyatga ega bo’lgan quyidagi asosni ko’rsatib o’tish maq- sadgamuvofiq. Ijtimoiy-psixologik asoslar. Bu boradagi dastlabki qiyinchilik sizning qarashlaringizning boshqalar fikriga mos kelmasligida ko ’rinadi. Insonlar xohlagan narsalarini ko4rishni istaydilar. Istagan dalillardan faqatgina o’zimizga keraklisini olib, qolganlarini xato deb o’ylaymiz. Lekin, ayni paytda, boshqaning fikrini tushuna olish unga qo’shilish degani emas. Bunday holatlar ziddiyatni kamaytirishi mumkin. Shuningdek, ikkinchi tomonning fikr-mulohazalarini salbiy jihatdan talqin etish kerak emas. Chunki bu holat ziddiyatni yanada kuchaytiradi. Odatda bunday holatlarda bizga nisbatan aytilgan salbiy fikr o’rnini bosishni istab, shu kabi javob beramiz. Shu bilan birga, berilgan javob undanda kuchliroq boUishi kerak, deb o’ylaymiz. Murosaga borish, hazil-mutoyiba, mag ’lub bo’lgan vaziyat haqida eslatib turish ziddiyatli vaziyat uchun asosdir. Muomala jarayonida yuzaga keladigan ziddiyatlardagi keyingi muammo shundaki, insonlar muomalada bo ’lib, ba’zida bir-birlarini umuman tushunmaydilar, hattoki raqibingiz aniq, lo’nda gapirsa ham. Sizningcha, insonlar go’yoki sizni eshitmayotgandek. Xuddi shuningdek, ayrim hollarda siz ham ularni tinglamaysiz. Muomala jarayonidagi qiyinchUiklarni inobatga olib, E.Melburd, V.Zigert va L.Longe tomonidan insonning ziddiyatli vaziyatlarda xatti-harakatiarini psixologik standart bilan mos ravishdagi modeli ishlab chiqildi1. Bu borada ziddiyatni konstruktiv hal etish quyidagi omillargabog ’liq: - ziddiyatni adekvat tarzda idrok etish , ya ’ ni shaxsiy kechin - malarsiz ikkala tomonni ham to ’ g ’ ri baholay olish ; - muomalaning samimiyligi va samaradorligi, muammoni har tomonlama echimini topish, ziddiyatlarda xolislikka amal qilish; - o ’zaro ishonch va hamkorlik muhitini yaratish. Rahbarning ziddiyatlarni vujudga keltiruvchi individual xususiyatlarni bihshi muhimahamiyatgaega. Psixologlarning bu boradagi tadqiqotlarini umumlashtirib quyidagilarni ko ’rsatish mumkin:

- o ’z imkoniyatlarini to’g’ri baholay olmaslik, mazkur holatda atrofdagilarning to’gsri fikrlariga zid kelib, ziddiyat uchun zamin yaratiladi; -ustunlikqilishgaintilish; - o ’ z fikriga sodiqlik tufayli yangiliklardan voz kechish ; - fikrlarni bayon etishda ortiqcha to ’ g ’ rilik , haqiqatni ayta olish ; - qat ’iylik; - shaxs emotsional yig ’indisi - bezovtalik, darg’azablik, qaysarlik. Ziddiyatlar yuqoridagi holatlar bilan birga ziddiyatga moyillik tufayli ham vujudga keladi. Shaxslararo va ijtimoiy psixologik munosabatlarda fikrlarning bir- biriga mos kelmasligi shular jum-lasidandir. Masalan, ma ’lum bir shart- sharoitlarda faoliyat olib bo- ruvchi turli temperamentdagi insonlami olib ko’raylik. Odatiy muhitda xalerik va flegmatik temperamentli kishilar ishni samarali bajaradi- lar (flegmatikning favqulodda mulohazakorligi va xalerikning shid-dat bilan harakat qilishi). Shuningdek, ko ’p hollarda shaxslararo ziddiyatlarning asosini manfaatlarva maqsadlar egallaydi. Masalan, korxona rahbari ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirish va ish samaradorligini oshirishdan manfaatdor bo’lsa, xodimlami esa ko’proq oylik maosh qiziqtiradi. Bunday holat ham ziddiyatni vujudga keltiradi. Aksariyat hollarda ziddiyat shaxsning imkoniyatlariga nisbatan qo’yilgan yuqori talablar tufayli vujudga keladi. Real hayotda ziddiyatning asosiy sababini bilishning K.Tomas va R.Klimens tomonidan ishlab chiqilgan ziddiyatli vaziyatlarda o ’zini boshqarish va ulardan chiqish yo’llari strategiyasi bilan tanishish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tadqiqotchilar ziddiyatlarda o’zini boshqarishning quyidagi usullarini ko’rsatadilar: Raqobatchilik. Hamkorlik. Murosa(kompromiss). Moslashish.

Chekinish. Warning fikricha, u yoki bu ziddiyatli vaziyatda boshqarish usuli sizning manfaatlaringizga hamda faol yoki sust ishtirok etishingizga bog’liq. Mazkur usullarni maqsadga muvofiq ravishda ishlatish yuzasidan quyidagi tavsiyalarni havola etamiz: Raqobatchilik usuli. Mazkur usul eng tipik holat hisoblanadi. Ma ’lumotlarga qaraganda, ziddiyatlarda o’z manfaatlarini 70% qondirish, g’olib bo’lish hisoblanadi. Bunda raqib tomonga bosim o’tkazish vujudga keladi. Uni kuchli irodaga ega bo’lgan shaxsgina bajarishi mumkin. Bu usuldan o’z fikri va kuchiga ishongan hamda ziddiyat natijasi muhim bo’lgan insongina foydalana oladi. Buning uchun shaxs: a) imkoniyatlari keng, hokimiyat egasi, e’tiborli kishi bo’lishi va tanlagan yo’li to’g’ri ekanligiga ishonishi lozim. b) boshqa yo’l yo’qligiga ishonch hosil qilish. v) mazkur yo’lni tanlash uchun etarli imkoniyatlarga ega bo ’lish. g) avtoritarlikni ma’qul ko’ruvchi xodimlar bilan ishlashi kerak. Shuni unutmaslik kerakki, bu usul kamdan-kam hollarda uzoq muddatli natijalarni olib keladi, chunki mag ’lub tomon sizning xatti-harakatingizni yoqlamasligi mumkin. Bundan tashqari, bugun mag’lub tomon ertaga siz bilan hamkorlikdan voz kechishi mumkin. Bu usulni yaqin hamkorlik va shaxsiy munosabatlar mustahkam bollgan holatlar uchun qo’llash maqsadga muvofiq emas. Shuningdek, mazkur usuldan hokimiyatga ega bo’lmagan taqdirda ham qo’llamaslik kerak. Hamkorlik usuli. Bu usullarning ichidagi eng murakkabi va eng samaralisidir. Bu usulnig afzal tomoni shundaki, ikkala to mon uchun ham murosali echim topilish ehtimoldan xoli emas. Mazkur usul ziddiyatni hal etish uchun ziddiyatning barcha a ’zo- larining ishtirok etishini talab etadi. Bu kabi yondashuv ish va shaxsiy hayotda omadga olib keladi. Bu usulni boshlashdan awal quyidagi so’zlarni aytish maqsadga muvofiq: “Men ikkalamiz uchun adolatli yo’lni tanlamoqchiman”, “Ikkalamiz nimani xohlashimizni bilib olaylik”, “Men muammoni echish uchun keldim” kabilar. Tadqi-qotlar shuni ko’rsatadiki, ikkala tomonning g’olib bo’lishi qabul qilingan qarorlarning ijrosini muvoffaqiyatli garovidir. Biroq bu us-lub o’z

qarashlari va fikrlarini izohlab berish hamda ikkinchi to-mormi tinglay olish qobiliyatini talab qiladi. Mazkur usulni quyidagi ziddiyatli vaziyatlarda qo’llash mumkin: - muammoning echimi muhim bo ’lib, murosaga yo’l qolmagan vaziyatlarda; - ziddiyatli tomon bilan uzoq muddatli aloqalar o ’rnatish ko’zlanganda; - asosiy maqsad o ’zaro tajribaga ega bo’lish bo’lganda; - fikrlarning integratsiyasi zarur bo ’lsa hamda xodimlar shu jarayongajalbetilsa. Murosa usuli. Murosa usulining asosiy maqsadi ikkala tomonni o ’zaro kelishuvga keltirish hisoblanadi. Shu ma’noda bu usul ham-korlikka o’xshab ketadi, biroq ancha yuzaki amalga oshiriladi. Bu usul tomonlarning manfaati mos kelib, buni qanday hal etishida juda samaralidir. Murosa kelishuvni amalga oshirishda ma’lum ma’no da ko’nikma bo’lishi lozim, har bir a’zo nimagadir erishishi zarur. Mazkur usulning kamchiligi shundaki, birinchi tomon ikkinchi tomonga nisbatan o ’z imkoniyatlarini oshirib yuborsa, ko’zlangan maqsadgaerishibbo’lmaydi. Murosa usulini quyidagi ziddiyatli vaziyatlarda qo ’llash mumkin: - ikkala tomon ham birday imkoniyatlarga ega bo’lsa; - bir tomonning ehtiyojlarini qondirish mumkin bo’lsa; - aniq qarorqabul qilinguniga qadarvaqtinchalik murosa yo ’lini tanlash. Chekinish usuli. Bu usul, asosan, tomonlarning to ’g’ridan- to’g’ri manfaatlariga zid kelmasa, yoki muammo unchalik muhim bo’lmasa, ziddiyatning keskinlashuviga ta’sir etmasa, yoki tomon- lar muammoni hal etish uchun o’z kuchlarini sarflashni istama- gan hollarda o’zining samarasini beradi. Shuningdek, bu usuldan tomonlar teng kuchga ega bollmagan holda foydalinshlari mumkin. Aks holda, aloqalar uzilishi mumkin. Ziddiyatli tomon bu usul dan agarda: - ziddiyat manbai asossiz va muhim bo ’lmasa; - o ’z manfaatiga hal eta olmasligini bilsa;

- muammoni yechish uchun yetarli kuchga ega bollmasa; - qo ’shimcha axborotga ega bo’lish uchun vaqtdan yutishni istasa; - zudlik bilan masalani hal etish xavfli bo ’lsa; - hodimlarning o4zi bu muammoni hal eta olsa; - masalani hal etish sog’liqqa zarar bo ’lsa; - ziddiyatda murakkab insonlar - qo ’pollar, noluvchilar ishtirok etsa, ishlatish mumkin. Bu usul muammodan qochish emas, aslida cheklanish ziddiyatli vaziyatlarda qo ’l kelishi mumkin. Moslashish usuli. Bu usul ikkinchi tomon bilan aloqada bo ’lib, muhitni yaxshilash uchun o’z manfaatlarini oqlamaslik tushuniladi. Ayrim hollarda bu ziddiyatni hal etishning yagona yo’li hisoblanadi. Chunki uning paydo bo’lish paytiga kelib, ikkinchi tomonning manfaatlari siznikidan zarurroq bo’lib qolishi mumkin. Moslashish usuli quyidagi hollarda qo’llanilishi mumkin: - asosiy vazifa tinchlikni saqlashga qaratilganda; - ziddiyat masalasi tomonlar uchun muhim bo ’lmaganda; - boshqalar bilan aloqani mustahkamlash o ’z manfaatidan ustun kelganda; - haqiqat siz tomonda ekanligini bilganda; - yetarli kuch va imkoniyatlarga ega bollmaganda. Yuqoridagi usullar shaxslar tomonidan samarali ishlata olinsagina o ’zining ijobiy natijasini beradi. Ziddiyatli vaziyatlarda o ’zini tuta bilish qoidalari. Rahbar ziddiyatlarni nafaqat ish sohasi, balki shaxsiy emotsional sohada ham ishlata olishi zarur. Xo ’sh, ziddiyatli shaxs bilan ishlash jarayonida o’zini qanday tutish lozim: Birinchidan - bunday odamdlarda ichki o ’tkinchi kechinmalar bilan bogiiq ehtiyojlar mavjud bo’lib, ular shu orqali ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, tajovuzkor o’zining tajovuzi orqali qo’rqoqligini yashirishi mumkin. lkkinchidan - o ’z hissiyotlarini jilovlab, boshqaning hissiyotlarini ro’yobga chiqarish uchun imkoniyat yaratishi kerak.

Uchinchidan - odamlarning qilayotgan harakatlarini jiddiy qabul qilmaslik. To’rtinchidan - ziddiyatli holatlarda muvofiq keluvchi usulni tanlash uchun bunday usullar qaysi toifa odamlarga mos kelishini ajrataolishingiz zarur. Robert Bremson tarbiyasi qiyin odamlar bilan muomala qilish-ning bir necha turlarini ajratib ko’rsatadi1: Tajovuzkor - agar so ’ziga quloq solishmasa, kishilarga tojovuz qiluvchiqo’polvashallaqilar. Shikoyatchi - qandaydir g ’oyani o’zlashtirib olgan holda, bosh-qalarni katta gunohda ayblovchi, biroq ushbu muammoni yechish uchun biror ish qilmaydigan kishi. “Darg’azab bolakay” - bu toifa kishilar tabiatan o’zlarining tokg’ri yoki notokg’ri fikrlarini o’tkazishga hamda jarayonni to’laligicha qo’lostidatutibturishgaintiladilar. Maksimalist - garchand zarurati bo’lmasa-da, biror-bir ishni ortgasudramaydigan kishi. Indamas (pismiq) - barcha alamlarini ichiga yutib yuradigan biroq payti kelganda birdan «portlaydigan» odam. “Sirli qasoskor” (ishkalchUar) - biror-bir nayranglar yorda-mida noqulayliklarni yuza keltiruvchi, “noto’g’ri qilingan ish uchun o’zini adolat o’matuvchir deb hisoblaydigan kishi. Ikkiyuzlamachi yoki “Yolg’onchi g’amxo’r” - o’zini sizga yax- s h i l i k qilayotgan kabi ko’rsatadi, biroq qalbida boshqalarga nisba-tan adovat, ko’rolmaslik mavjud bo’Igan odam. “Surunkali ayblovchi” - doimiy ravishda o’zgalarning aybini qidiradigan (tirnoq orasidan kir qidiradigan), o’zini doimo haq debhisoblaydiganshaxs. Hayotda uchraydigan bu kabi odamlarning toifalari talaygina. Shu munosabat bilan ziddiyatli holatlarda yoki tarbiyasi qiyin odamlar bilan muomala qilganingizda siz nafaqat do ’stlik degan tushunchaning ma’nosini anglaysiz, balki muomalaning yuksak sifatlarini ham o’zlashtirib borasiz. Dialektikaning ahamiyati aynan mana shu jarayonda namoyon bo’ladi.

Kokrinib turibdiki, ziddiyatlar insonlararo muomala madaniyatida tez-tez hissiyotli holatlarni yuzaga keltiradi va, ayni paytda, muno-sabatlarni chigallashtirishga hamda murakkablashtirishga olib kela-di. Ziddiyatli holatlar yuzaga kelganda, uning oldini olish uchun quyidagilarnitavsiyaetishmumkin: Ziddiyatli holatlarda insonning xatti-harakatini aql emas, balki hissiyotlar boshqarishini unutmang. Zero, aql yon bergan paytda, inson o ’zining so’zi va xatti- harakatiga javob bera olmaydi. Muomalaning ko ’plab muqobil usullaridan foydalaning, suhbat-doshingizni “jerkib” tashlamang, o’zingizga “Men ham yanglishi-shim mumkinku!?” degan savolni bering. Ziddiyatning mohiyatini to ’laqonli tushunishga harakat qiling va «Mabodo ziddiyat hal etilmasachi?” degan xavotirdan yiroq bo’ling. Agar suhbatdoshingiz qattiq hayajonda yoki g ’azablanayotgan bo’lsa, uni «sovutishga” intiling, zinhor undan baland kelishga urinmang: o’zingiz jim boMingda undan buni talab qilmang. Suhbatdoshingizga o ’zini sizning o’rningizga quyib koVrishini so’rang, ya’ni «Agar siz mening o’rnimda bo’lganingizda qanday yo’l tutgan bo’lar edingiz?» - degan savolni berib ko’ring. Qilgan xizmatingizni haddan ziyod maqtayvermang va minnat qilmang. Ziddiyatni yuzaga kelishiga sababchi bo’Igan hamkoringizni hadeb ayblayvermang. Har qanday holatda ham o ’zaro munosabatni saqlab qolishga harakat qiling. O’ylaymizki, ushbu maslahatlar sizning kelgusi faoliyatingiz uchun zarur bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

Похожие

Shirin so’z va chiroyli muomala - inson ko’rki sifatida

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

Muomala madaniyati, tanishish va tanishtirish etiketi. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va ularni bartaraf yetish yo’llari

Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

Kasb odobi va xizmat ko‘rsatish madaniyati kursining qisqacha mazmuni