Mehmon va mezbon etiketi - Культурология - Рефераты

Mehmon va mezbon etiketi

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

326 KB

Mehmon va mezbon etiketi Reja: 1. Tasodifiy tashrif 2. Dasturxon tuzash, oilaviy bayramlar 3. Oshxona jihozlari 4. Dasturxon tuzash 5. Norasmiy tantanali tushlik 6. Ochiq havodagi mehmondorchilik 7. Stolni bezash (servirovka) san’ati 8. Vinolar (sharoblar)ni tortish tartibi 9. Dasturxonatrofida o’zini tutish 10. Tilak bildirish 11. Hadyalar va ularni taqdim yetish etiketi 1

Tayanch tushunchalar: Uy, uydagi iqlim, uy jihozlari, oilaviy bayram, chaqirilgan mehmon, chaqirilmagan mehmon, mezbon va mehmon etiketi, dasturxon, salfetka-sochiq, oshxona anjomlari, o’zini tutish, uydagi erkak, uydagi ayol, sovg’a berish, sovg’a olish, tasodifiy tashrif, tilak bildirish. Mehmondo’stlik tushunchasi umumiy ma’noga ega bo’lib, mehmondorchilik, mehmonnavozlik, mezbonnavozlik, mehmon bo’lmoq kabilar mazkur tushunchaning tarkibiy qismiga kiradi. Shuningdek, mehmondorchilik insoniy fazilatlardan hisoblanadi. Chunki mehmondorchilik nafaqat ulfatchilik, qorin to’ydirish yoki dasturxon bezatib tansiq taomlarni odamlarga berish, balki kishining holidan xabar olish, ulug’ insonlarni ziyorat qilish maqsadida ularning uyiga borish ham mehmondo’stlikning bir ko’rinishidir. Zero, mehmon “atoyi Xudo” sifatida qadrli ekan, uyingizga ochiq ko’ngil va yaxshi niyat bilan qadam ranjida qilgan har bir kishi siz uchun mehmon kabi azizdir. Mehmondorchilik o’ta nozik fazilat bo’lib, u insondan yuksak did, farosatni va axloqiylikni talab etadi. Bu jarayon gohida oriyat darajasiga ham yetadi. Mehmondorchilik - ko’rishuv, muloqot, muomala uchun sub’yekt vazifasini bajaradi. Unda takalluf, mulozamat, hurmat, tavoze kabi ko’rinishlar ustuvor bo’lib, ular mehmonning kayfiyatini ko’tarishga, ko’nglini olishga yo’naltiriladi. Mehmondo’stlikning ijtimoiy-ma’rifiy, ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyatiga doir ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan faylasuf olim Karim Mahmudov bu borada g’oyatda qimmatli ma’lumotlarni beradi. Xususan, olimning «Mehmonnoma” kitobida mehmondorchilik marosimining odobi, fazilati, qoidalari, tartibi va milliy xususiyatlari bayon etilgan. 2

Olim mazkur kitobda mehmondorchilikni qadriyat darajasida talqin yetishi barobarida, uning nazariy va amaliy tomonlarini ham e’tibordan chiqarmaydi. Ayniqsa, mehmon va mezbon odobiga doir nasihatlar, mehmondorchilik qoidalari, mehmon toifalari, mehmonga munosabat, mehmonga taklif, mehmondorchilik turlari kabi mavzularda mehmondorchilik nafaqat marosim ayni paytda milliy madaniyat ko’rki sifatida gavdalantirilgan. Mehmondorchilikning chiroyli o’tishi asosan mezbonning kayfiyati, fe’l-atvori, axloqiy tarbiyasi hamda mezbonga nisbatan bo’ladigan munosabatiga bog’liqligini K. Mahmudov bir necha hayotiy misollar va rivoyatlar orqali ko’rsatib beradi. Ayniqsa,” Uyiga mehmon kelmay qolsa, odamlardan o’pkalay bermay, har kim o’ziga, odob-axloqiga nazar tashlamog’i joiz”, “Mezbonning ko’pchilikka malol keladigan odati bo’lsa, bundaylardan ham mehmon yuz o’giradi”, “Mehmonni malol ko’radigan odam o’zi ham mehmon bo’lganda malol kelishini o’ylashi kerak”, - degan fikrlari mehmondorchilik marosimi botin va zohiriga ko’ra axloqiy-estetik jarayon ekanligidan dalolatdir. Faylasuf olim B. Husanov o’zining “Muomala madaniyati” deb nomlanadigan darsligida «Qobusnoma” da mehmonnavozlikka oid o’gitlarning matnini soddalashtirib, tavsiya etadi: - “Shuni alohida ta’kidlash o’rinliki, sharqni deyarli barcha allomalarining axloqiy-tarbiyaviy pandnomalarida xalq turmush tarziga oid o’gitlar, kundalik faoliyatiga doir nasihatlar davr nuqtai-nazaridan tahlil qilingan. “Qutadg’u bilig”, “Devoni lug’atit turk”, “Qobusnoma”, “Axloqi Muxsiniy”, “Makorim ul-axloq”, “Guliston”, “Bo’ston”, “Mahbub ul qulub” kabi pandnomalarda insonning jamiyatdagi o’rni, turmushdagi kechmishi, kundalik faoliyatidagi harakatlar axloqiy-estetik tizim orqali ifodalanadi. Jumladan, Kaykovus qalamiga mansub “Qobusnoma” asarining “Mehmon olmoq va mehmon bo’lmoq zikrida” deb nomlangan bobini o’qir ekansiz mehmondorchilik qoidalari, fazilat va illatlari nimalarga bog’liq va nimalarda ko’rinishini anglab yetasiz. Bu 3

borada chiqargan xulosalarimiz shundan dalolat beradiki, mehmondorchilik qoidasi va fazilatlari ushbulardir:  Har kuni mehmon chaqirgandan ko’ra, ularni bir marta chaqirish lozim, toki dasturxonga qo’yilgan ne’matlar bodastir va aybsiz bo’ladi.  Uyingizga qadam ranjida qilgan odamning oldiga peshvoz chiqing va ular bilan chiroyli muomala qilingki, ular sizning duoingizni qilsin.  Zinhor mehmondan yuqoriga o’tirmang. Agar mehmon sizni o’tirishingizga rozilik bildirsagina ular bilan birga bo’ling. Yo’qsa, uzringizni so’rab «mezbonlik» ishlaringizni davom ettiring.  Mehmonga «Undan oling, bundan oling. Nega hech nima yemayapsiz, bularning bari sizlar uchun qo’yilgan. Agar dasturxonda yetishmovchilik bo’lsa uzr, boshqa kelganlaringizda batafsil qilamiz», degan mulozamatni hadeb aytayvermang. Bunday so’zlar ayniqsa, tarbiyali insonlarga yarashmaydi.  Mehmon garchand og’ir botadigan so’zlarni gapirsa ham unga qattiq gapirmaslik, uni hurmat qilish zarur.  Mehmondorchilikdagi illatlar quyidagilarda namoyon bo’ladi:  Mehmonga ta’na qilish, dasturxondagi ne’matlar va taomlarni maqtayverish;  Mehmondan avval mast bo’lib olish;  Huda-behuda kulaverish;  Ochko’zlik qilib, oldidagi narsalarni yeb tugatish;  Mehmonlar oldida xonadon a’zolariga (xotini, farzandlari va xizmatkorini) tanbeh berish, ularni so’kish va haqoratlash”. Xalqimiz mehmonni e’zozlashining sababi shundaki, mehmonning kelishi yaxshiliklar ramzi ekanligi, mehmon dilxushliklarni keltiruvchi, araz va ginalarga barham beruvchi ekanligidadir. Darhaqiqat, mehmon kelganda er-xotin o’rtasidagi janjal ham, bolalarning harxashasi ham to’xtaydi, ovozimiz o’z-o’zidan sekinlashib muloyim bo’lib qolamiz. Shuningdek, uyimizga mehmon kelishi ozodalik va pokizalik sababchisi hamdir. Shundan bo’lsa kerak onalarning «Qizim, 4

o’tirishingni qara, uyni supurib qo’ysang bo’lmaydimi. Shuholatda biror kishi kelib qolsa, o’ylamaydimi isqirt yashar ekan deb?!” koyishlari shundan bo’lsa kerak. Hatto uyimizda yotgan bemor ham biroz bo’lsada kasalini unutib mehmon bilan suhbat qurgisi keladi. Hayotda hamma ham yaxshi mehmondo’st uy egasi va har kim – kutilgan, qiziqarli mehmon bo’la olmaydi. Buning uchun avvalambor mehmonlar qimmatbaho idishlar, kumush jihozlar va boy taomlar bilan mehmon qilish shart emas. Juda oddiy mazali taom tayyorlash mumkin; eng muhimi, kelgan mehmonlar o’zlarini yaxshi va dildan ularning kelishlaridan xursand ekanliklarini ko’rishishidadir. Kutilmagan mehmonning tashrifi kishini sevintiradi, lekin ba’zida noqulay ahvolga ham solib qo’yadi. Shuning uchun birovnikiga tashrif buyurmoqchi bo’lsangiz, boriladigan vaqtni, uning nima qilishini va turmush tartibini hisobga olish kerak. Eng yaxshisi, qaysi vaqtda borilsa malol kelmasligini uy sohibidan shaxsan yoki telefon orqali so’rash kerak. Mehmonga ertalab va kechasi borilmaydi. Odob qoidalariga ko’ra, mehmonga soat 12 dan soat 20 gacha bo’lgan vaqt oralig’ida boriladi. Mehmonga borganda mayda-chuyda tartib-qoidalarni ham esdan chiqarmaslik kerak. Eshik oldiga kelgach, eshik qo’ng’irog’ini qisqagina chalish, yoki eshikni sekingina taqqillatish lozim. Birinchi qo’ng’iroqdan keyin eshik ochilmasa, takror qo’ng’iroq chalish mumkin, lekin ikki martadan ortiq qo’ng’iroq chalinmaydi. Bu munosabatingiz salbiy ekanligini bildiradi. Uy sohibi mehmonga ketgan bo’lsa aslo uning ketidan bormang. Mehmonga borganda, agar uy sohibi bilan oldindan kelishilgan bo’lmasa, begona kishilarni ergashtirib olib borish yaramaydi. Bolali uygagina yoki bolalarga xursand bo’lishadigan xonadongagina bolalarni olib boriladi. Mehmonlarni to’plashning eng qulay payti – juma yoki shanba kunlaridir: ertasiga uyni sarajomlab, o’zingiz ham dam olasiz. Mehmonlarni uyda kutib olishdan avval, ularni qanday kutib olish imkoniyati borligini ham hisobga olish 5

maqsadga muvofiq. Mehmonlarni shunday o’tkazi kerakki, ularning kasbiy qiziqishi mehmondorchilikni munozaraga aylanib kyetish darajasida mos kelmasin. Mehmonlarni bir-biriga tanishtirish bilan ularning qiziqishlari haqida ham aytib o’tib o’tish – kirishib kyetishga yordam beradi. Kechaning avvali juda tashvishli bo’lishini hisobga olish lozim. Shuning uchun mehmonlar kelishlaridan yarim soat avval ishlarni tugatishga ulgurish kerak. Bu bilan mehmonlarni nisbatan betashvish, yaxshi kayfiyatda kutib olish mumkin. Mehmonlar kutib olish jarayoni samimiy bo’lishi lozim. Vaqtliroq kelib qolgan mehmonga yuvinish va o’zini tartib keltirib olish xonasini ko’rsatiladi. Uy egasi mehmonlarni aniqlik va eshitarlik qilib tanishtirishi lozim. Mehmonlarni kamchiliklari haqida gapirilmaydi. Uy egasining asosiy vazifasi – bu har kim o’zini yaxshi va qulay his qilishi uchun do’stona munosabatni shakllantirishdir. Agar uy egasi mehmonlarni qiziqtirishni uddalashga ko’zi yetmasa, unda buning uchun udabburonroq do’stini taklif qilsin. Mehmon kutishdan tortib uni kuzatishgacha, dasturxonni bezashdan tortib, narsalarni joylashtirishgacha, taomlarning mazasidan tortib mehmon bilan bo’ladigan suhbatgacha barcha-barchasi go’zallik qonuniyatlari asosida bo’lishi zarur. Jumladan, mehmondorchilikning muhim sub’ekti bo’lgan pazandalik san’atida taom tayyorlash jarayoni, uni bezash, taomlarni tartib bilan tortiq qilishning o’ziga xos xususiyatlari bor. Milliy xususiyatlarimizdan kelib chiqqan holda bugungi kundagi mehmondorchiliklarning aksariyatida dasturxonga yengil taomlar (somsa, go’shtli salatlar), so’ngra birinchi va ikkinchi taomlar tortiladi. Birinchi taom suyuq (sho’rva, mampar, lag’mon, tiftil va h.k), ikkinchi taom quyuq (palov, qovurdoq, dimlama, manti, norin va h.k) lardan iborat bo’ladi. Mazkur jarayonni go’zal tashkil yetishdagi asosiy unsurlar - idishlarning chiroyliligi, tozaligi, qulayligi, joylashtirishning nafosati hamda taomning mehmonga xush yoqadigan xilini tanlay bilishdadir. Zero, mehmonga xush yoqmagan taomni taqdim qilish 6

mehmondorchilikdagi nafosat mezonlarini buzib yuborishi mumkin. Shuni ta’kidlash zarurki, ko’nglimiz tilamagan taomni mehmon dasturxoniga qo’yish yoki o’zimizga ravo ko’rmagan narsani mehmonga sovg’a qilish - mehmonni mensimaslikdir. Kimgadir yaxshi, kimgadir esa shunchaki g’amxo’rlik qilish yaramaydi. Mezbon tashvish va ishning ko’p bo’lishiga qaramasdan, o’zini xushchaqchaq ko’rinishga harakat qilishi lozim. Shu bilan birga har mehmonlar ham nafaqat mezbonlarga nisbatan, balki mehmonlarga nisbatan mulozamatli va diqqatli bo’lishi lozim. Iliq kayfiyatni hosil qilishda mehmonxonani yaxshi yoritish ham ahamiyat kasb etadi. Haddan tashqari yorug’lik noqulaylik tug’diradi. Ammo mehmonlar o’tiradigan joylar yetarli yoritilgan bo’lishi kerak. Bunda turli yoritgich vositalaridan: stol, osma va devor lampalaridan foydalanish mumkin. Do’stona kechalarga vazmin kuylar yarashadi. Agar siz o’zingizning yangi video tasmangiz bilan maqtanmoqchi bo’lib, ularni mehmonlarga havola qilsangiz – bu hammaga ham yoqavermasligini nazarda tuting. Kechaning muvaffaqiyatli o’tishida uy bekasining kayfiyati va ko’rinishi muhim o’rin egallaydi. Hamma narsaga ulgurish kerak: uyning ozoda va tartibliligi, pishiriqlar yaxshi chiqishi, chiroyli kiyinib, yaxshi ko’rinmoq lozim. Agar siz bunday ichki qoniqishni his qilmasangiz, mehmondorchilik yaxshi o’tmaydi. Sizni kayfiyatingiz butun bir kechaga ta’sir qiladi. Shu sababli, o’zingizga e’tibor berish yoddan chiqmasin. Mehmonlar kelishi bilan televizor yoki radioni o’chirib qo’yish va butun e’tiboringizni ularga qaratish mezbonning mehmonga bo’lgan ijobiy munosabatini ko’rsatadi. Ba’zi hollarda ish ko’payib ketsa, biron yaqin qarindosh yoki tanishingizni yordamga chaqirishingiz mumkin. Bu paytda telefonda gaplashish barchani diqqatini jalb qiladi, ammo bu ijobiylik kasb etmaydi. Qayta qilishingizni 7

aytib, so’ng suhbatni to’xtatish lozim. Mehmonlarni ichishga, yyeyishga zo’rlash ularni me’dasiga tegish mumkin. Uy bekasining mehmondorchilik bilan ovora bo’lishi, uy egasining esa mehmonlarga «qarab» o’tirishi tabiiy, ammo uy egasining ayoliga mehmonlar oldida o’zi bajarishi mumkin bo’lgan buyruqlarni berishi nojoiz: «Derazani ochib yubor» yoki «Stul olib kel» qabilida. Agar er ayoliga qo’shimcha salat olib kelishni eslatsa, buning yomon joyi yo’q. Ammobuni odob bilan amalga oshirish kerak. Hech qachon er taomning mazali bo’lmaganini ko’pchilik oldida aytmasligi lozim, ayolning o’zi pirogni tagi olib ketgani yoki taom sho’rroq bo’lganini shundoq ham biladi. Er “bizning uyda hech qachon tartib bo’lmaydi” yoki taom kechiksa «ovqat hech qachon vaqtida tayyor bo’lmaydi» degan tanbehlar bilan o’zingizning madaniyatsizligini hamda yomon boshqaruvchi ekanligini bildirib qo’yadi. Mehmonni sizning farzandingiz, mushugingiz, kuchugingizning ajoiyib xususiyatlari borligini tan oldirishga majbur qilmang. To’y yoki biron tantanali marosimning videotasmasini mezbon mehmonlarga taklif qilar ekansiz, ularni bu bilan zeriktirib qo’ymagan ma’qul. Mehmonlarni uyga taklif qilar ekansiz, ular sizning uyingizni ko’rib chiqishlari mumkin ekanligini ham nazarda tutish lozim. Bu bilan ko’nikishga to’g’ri keladi. Agar oila a’zolarining biri mehmon bilan ko’rishib, ammo o’tirishda ishtirok etmagan bo’lsa, mehmonning kyetish arafasida uni kuzatishga chiqish lozim. Mehmonlar bilan xayrlashayotganda mezbon ularni kuzatish uchun yo’lakka chiqishi va ayollarni kuzatuvchilari bor-yo’qligi borasida g’amxo’rlik qilishi shart. Agar mehmonlarni bir qismi ketsa, qolganlar ularni muhokama qilishlari shart emas. Ular ham xuddi shunday «muhokamaga» olinishlarini gumon qilishlari mumkin. Agar mehmonlar qolib ketsa, siz esa oyoqda zo’rg’a turgan bo’lsangiz qanday ish tutish lozim? Qishda derazaning ochilishi yaxshi ta’sir beradi. Juda bo’lmasa, 8

ertangi rejalar haqida suhbat boshlagan ma’qul. Hammaning ertalab barvaqt turishlari «yodlariga tushadi». Ba’zida bu ham ta’sir qilmasligi mumkin. Befahm mehmon uchun universal davo yo’q. Oxirigicha chidashga to’g’ri keladi. Agar mehmon taklif qilinmagan, shunchaki kirib o’tadigan bo’lsa, unda ish osonroq kechadi. Esnab turib, bilmagandek qilib: «Uzr kun juda og’ir bo’ldi, barvaqt turish kerak. Agar istasangiz shuyerga joy solib beramiz». Farosati bo’lsa (agar uzoqda turmasa) yotgani uyiga ketadi. Bo’lmasa, o’zbekning mehmondo’stlik sha’niga dog’ tushirmaslikka harakat qilamiz. G’alati mehmonlar ham uchrab turadi. Biri o’zidan boshqani tan olmasa, ikkinchisi u burchakdan bu burchakka «tiqilishni» yaxshi ko’radi. Uchinchisi – o’zini «madaniyatli» qilib ko’rsatish uchun hech ham dasturxonga o’tirmaydi, sizning esa qorningiz och Yana biri o’ta «kamgap» – mehmon uning zerikmasligi uchun qiynalib ketadi. Yana biri telefonida gaplashsa yoki televizor ko’rsa, hamma narsani bir zumda unutib qo’yadi. Yana boshqasi kerak bo’lmagan narsani so’rayverib jonga tegadi. Olib kelgan taomdan hech biri yoqmaydi. Yana shunday tanishlar borki, oshxonaga kirib taom pishirish, «oshxonadagi tartib» bilan shug’ullanib ketadi. Bu kabi o’nlab mehmonlarga mezbonlar, mehmonlar esa mezbonlargasabr qilishiga to’g’ri keladi. Ayniqsa hadeb sizni bezovta qilib uyingizga kelaveradigan, uzoq o’tiradigan mehmon bilan munosabatlarni to’g’irlash qiyin bo’ladi. Albatta «Biz kyetishimiz kerak», yoki «Yoki mazam bo’lmayapti» qabilidagi bahonalar bilan o’z noroziligini bildirish mumkin. Lekin niyatingizni bilib turib, sizni o’zingizni yo’qotib qo’yishingizni, taraddudlanishigizni kuzatishni yaxshi ko’radigan odamlar bor. Ularga yo pinakni buzmay o’z ishingizni qilishingiz yoki ochiqchasiga bezovta bo’layotganingizni aytib qo’yganingiz yaxshi. Biror mehmon vaqtliroq ketmoqchi bo’lsa, bunga boshqalarni e’tiborini jalb etmay, uy sohiblari bilangina xayrlashib, ularga kyetish sababini aytadi. Boshqalarga bildirmay kyetishning iloji bo’lmagan taqdirda bosh silkitib barcha 9

bilan xayrlashiladi. Mehmonlar ziyofatning xarakteriga qarab, o’z vaqtida kyetishlari kerak. Mehmondorchilik – ulug’ xislat, ammo u ham ma’lum bir chegaralarga ega ekanligini – o’zingiz ham bu dunyoga mehmon bo’lib kelganingizni unutmang. Sizni taklif qilishsa  yu, siz bormasangiz, bu hurmatsizlkidir. Kechki ovqatdan voz kechishning eng oxirgi muddati – ikki kun avval, ammo keltirgan sabab jiddiy bo’lishi lozim. Bunga yo’l qo’yilgan taqdirda imkon qadar tezroq og’zaki ravishda uzr so’rashni unutmaslik muhim. Mehmondorchilikda ko’p bo’lib, ammo javoban o’zi ham mehmonga chaqirmaslik odobga to’g’ri kelmaydi. Agar o’z uyingizda mehmon qabul qilishga sharoit bo’lmasa, uning boshqa yo’llarini qidirib ko’rish mumkin, masalan, qahvaxona, restoran, teatr, agar mashinangiz bo’lsa – shahardan tashqaridagi sayrga taklif qilish mumkin. Shunday hollar bo’ladiki, oiladagi er-xotinlardan biri taklifni qabul qilib, juftisiz mehmonga borish-bormasligi masalasida ziddiyatlar kelib chiqadi. Ko’pincha bunday takliflarni hamkasabalardan olamiz, darajaning oshishi, dissertatsiya himoyasi va boshqalar. Bunday takliflarni tadbirning bir martalik xususiyatga ega bo’lgani uchun qabul qilish mumkin. Tez-tez qaytariladigan takliflarga nisbatan esa: «Bu kechani oilamga bag’ishlamoqchi edim» deb javob berish mumkin. Bu sizni taklif qilayotgan kishini haddan ziyod ortiqcha takliflar oiladagi umr yo’ldoshlardan biriga xush kelmayotganini anglashga imkon beradi. Mehmondorchilikda ayollar sumkalarni qayerga qo’yishlari lozim? Eng yaxshisi pardoz stoliga qo’ygan ma’qul. Dasturxon atrofida tizzaning ustida xalaqit berishi mumkin, o’rindiqni suyanchig’ida – tushib kyetishi tayin. Agar kechki ovqatda to’rtolti kishi uchrashsa, to uy bekasi joylarni ko’rsatgunga qadar kutib turganlari ma’qul. Ko’pchilik bo’lgan kechada o’zingiz istagan joyga o’tiring. Taklifni qabul qilishda: «Yana kim keladi? » deb so’rash nojoiz. Zarur bo’lsa taklif qilayotgan kishining o’zi mehmonlar tarkibi haqida aytishi mumkin. Bunday kechalarda istalmagan tanish bilan uchrashishga sabab bo’lishi tabiiy. Nima ham 10

qilardik, ko’rmaslikka olish, u bilan ko’rishmaslik – mezbonlarni xafa qilishi mumkin. Mehmonda ketma-ket chekish yaxshi emas. Sigaret kulini faqat kuldonga tashlash lozim. Parishonxotir kashandalarning bu haqda yodidan ko’tarilib, yerga tashalgan kulni mezbonlar ko’rib asabiylashshishlari mumkin. Mehmonda ekansiz, yaqin oynaga qarayverish, kvartirani baholayverish, ayniqsa, tanqidiy mulohazalarni aytish odobsizlikdir. Hadeb yon-veriga qaravermasdan, uy egasiga bir og’ish shirin so’z aytish mehmonning vazifalaridan biridir. Nima va qancha deb jihozlarni tekshiraverish, ularni olib tomosha qilish, uning markasi bilan qiziqish yaramaydi. Bolalarni faqat maxsus aytilgan holatdagina olib borish maqsadga muvofiq. Mehribon ota-onalarning bolalarini ko’pchilikka ko’z-ko’z qilishdan tiyilishini maslahat beramiz. Qadimgi odatlarga ko’ra mehmon o’zi bilan biron bir qarindoshini yotib kyetishi uchun olib kelar edi. Qoidaga asosan buni faqat mezbonni ogohlantiribgina amalga oshirish mumkin. Va umuman yo’lda uchragan tanishingizni olib kelmang – bu mezbonga yoqmasligi tayin chunki tarbiya ko’rgan kishilar hech qachon to’g’ri kelgan joyga taklif qilsa boravermaydilar. Agar u yerda siz biron narsani sindirib yoki buzib qo’ysangiz, uning qiymatida pul taklif etmagan ma’qul. Undan ko’ra Shunga o’xshash jixozni olib bergan yaxshi. Bunga biron tadbirlarda sovg’a sifatida taqdim yetish bilan amalga oshirish mumkin. Buzilgan narsani o’zi bilan tuzatgani olib kyetish mumkin, ammo yillab uyda yotishi uchun emas. Agar jamoat ikki guruhga bo’linsa, er bir guruhga, ayol ikkinchi guruhga qo’shilgani yaxshi. Ammo davrani er yoki ayol orqali xursandchilik qilishga yo’l qo’ymang. Ba’zi odamlar o’zining «yarimtasi» bilan jamoatni xursand qilish uchun maqtanishni xush ko’radilar. Oxir-oqibat buning aksi bo’lib chiqadi. Jamoa zerikadi, «garovga» aylangan rafiqa o’zini noqulay his qila boshlaydi. «Ayolim 11

yoshlardek kiyinib olgan» kabi hazillar yoki «Karamni yema, bunday jigar bilan  » kabi tanbehlar farosatsizlik belgisidir. Er-xotinlardan birining kyetish niyati bo’lsa, ikkinchisi ham so’zsiz o’rnidan turishi lozim. Turli bu boradagi munozaralar o’rinsizdir va bunday turdagi bahslar guvohlarsiz amalga oshgan ma’qul. Mehmonda taomdan voz kechish yaramaydi, har qanday taomni so’zsiz qabul qiling. Diyeta saqlaydiganlarning umuman kechki ovqatga bo’lgan taklifni qabul qilmasliklarini maslahat beramiz. Ammo kelgan ekansiz, idishga ozgina olib, uni yemaslik ham mumkin, lekin bunda buni hamma bilishi shart emas. O’zingizni muammolaringiz o’zingizga havola. Issiq taomdan voz kechish mumkin, ammo faqat aniqlik bilan – «rahmat, hozir emas» degan so’zlarsiz, chunki uy bekasi aynan siz uchun taomni issiq saqlab turishga, yoki stolda qoldirishga majbur bo’ladi. Bunday tarzda faqat sovuq gazak yoki dissertdan voz kechish mumkin, bunda ular stolda turishi mumkin va uy bekasining maxsus diqqatini talab qilmaydi. Agar taomdan voz kechish imkoni bo’lmasa, spirtli ichimlikdan – voz kechish mumkin. Mashinani o’zingiz haydashingizni bahona qilishingiz mumkin. Yoki jigarni sabab qilsangiz ham bo’ladi. Mehmon hech bo’lmasa bitta taomni maqtashi lozim. Bu taomni qanday tayyorlanishini so’rash – uy bekasiga ma’lum ma’noda xushomaddir, ammo agar buni aytishni istamasa, sirni saqlashida da’vo qilmang. Taomdan so’ng darhol tashakkur bildirilmaydi. Agar uy bekasi kechki ovqat tugaganini bildirsa, hamma turib boshqa xonaga kiradilar yoki shunchaki dasturxondan turadilar. Kechki ovqat tugagan zahoti kyetish yaramaydi, ayniqsa agar uy bekasi oshxona va mehmonxona o’rtasida xizmat bilan band bo’lsa. Bunday holatlarda uy bekasi faqat kechki ovqatdan so’nggina mehmonlar davrasiga qo’shilishiga imkoniyat topiladi – bu uning huquqi. Ammo shunday vaziyatlar bo’ladiki, kyetishga to’g’ri kelib qoladi. Unda mehmon mulozamat bilan mezbonga vaqtli kyetish sababini 12

tushuntirishi lozim. Agar odam ko’p bo’lsa, uy egasidan boshqa hech kim bilan xayrlashmasa ham bo’ladi. Bu Angliyadan tashqari hamma yerda «Inglizcha kyetish» deb, Angliyaning o’zida esa «Fransuzcha kyetish» deb nomlanadi. Avvalambor xayrlashish, so’ng kiyinish lozim, aksini qilmang. Kyetish oldidan, mehmonlar mezbonga tashakkur aytadilar, ularga javoban mezbon «Sizga ham kelganingizga rahmat» deydi. Mehmonda qancha vaqt bo’lish mumkin? Aniq bir holat yo’q. Lekin sizni bir piyola choyga taklif qilishgan bo’lsa, Shu bilan cheklangan ma’qul. Kechga borib uy egalarining boshqa rejalari bo’lishi mumkin. Kechki ovqat umumiy kayfiyatga qarab yarim kechagacha cho’zilishi mumkin. Asosan, mezbonlarning qanchalik charchashiga e’tibor berilishi lozim. Biz kirgan xonada o’chirilgan televizorni ko’rsag-u, uni yoqishni mezbondan talab qilmasligimiz joiz. Bundan mezbonlar bir oz suhbat qurishni istaganlari uchun ham mehmon chaqirishganini fahmlasa bo’ladi. Ba’zida aynan Shu payda juda qiziqarli ko’rsatuv bo’lishini gap orasida aytib o’tish mumkin, ammo bunga mezbonlar ro’yxush bermasalar, indamagan ma’qul. Agar televizor yoqilgan bo’lsa, uning yomon ko’rsatishi-yu, xonandaning kiyinishi va boshqa narsalarni tanqid qilib kyetish yaxshi emas, bunda mezbonning aybi yo’q. Ko’rsatuv me’dangizga tekkan bo’lsa-yu, boshqalar uni qiziqish bilan ko’rayotgan bo’lishsa, yoki aksincha, hamma kyetishga chog’langan bo’lsa-yu, siz kinoni oxirigacha ko’rib olay deb tursangiz, noqulaylik tug’iladi. Kechki tanovul paytida doim televizorga qarayverish yoki ekranga qadalib o’tirish yaramaydi. Ayniqsa uy egalari ovqatlanib turgan paytda o’rnidan turib ketib, televizorni oldiga o’tirib olishdan yomonrog’i yo’q. Tasodifiy tashrif 13

Ishlar va majburiyatlarga to’la bo’lgan bu zamonaviy dunyoda kutilmagan tashriflar bir oz bezovtalik tug’diradi. Shuning uchun, tasodifiy tashriflar zarurat nuqtai nazardan amalga oshiriladi. O’zimizni o’zimiz mezbonning tavoze’ligi bilan aldamaylik – ularning boshqa ilojlari yo’q. Kirib, gaplashib, tez chiqib ketamiz. Balki oilaviy bo’lgan, kechki ovqatga qolish taklifini qabul qilmaymiz. Uy egalarining qanday harakatlari orqali vaqtida kelmaginimizni bilish mumkin? Ko’zga tashlanadigan yuzdagi ishoralardan tashqari kuzatuvchan odam e’tiborni tortadigan vaziyatlarni ko’rishi mumkin: mezbon stulni bir chetiga o’tirdi, bilmagan holda shippakini qimirlatib o’tiribdi. Uy egasi sabr bilan bizni gapirishga qo’yib beradilar, ammo unga diqqat qilmaydilar. Savol berishmaydi. Agar oxirgi paytda «hol qolmagan» dan shikoyat qilishmasa, suhbat uchun mavzu qidirishmaydi. Negadir choy qo’yishni «unutadilar». Uy egasi sigaretni tugatmasdan ikkinchisini chekishga tushadi. Xayrlashishni boshlasangiz, uy egalariga «jon» kiradi va samimiylik bildiradilar. Bu holat bizni chalg’itmasin, Shunchaki uy egalarini vijdoni qiynala boshlaydi. Bu hissiyot kyetishingizdan paydo bo’lgan quvonch bilan uyg’unlashib ketadi va munosabatda iliqlik paydo bo’ladi. Agar biz ikki marta taqillatib yoki qo’ng’iroq qilsak-u, hech kim ochmasa, «bostirib» kirish shart emas. Aksincha, uy egalari bor-yo’qligini tekshirib o’tirish nojoiz. Iloji boricha chaqirilgan joyga borgan ma’qul. Dasturxon tuzash, oilaviy bayramlar Inson paydo bo’libdiki, rizqi bilan. Taom iste’mol qila boshlanibdiki dasturxon bor. Dasturxon aziz, muqaddas, rizq-ro’z manbai sifatida ko’zga surtilgan. Dasturxon odobi, taom emak qonun-qoidalari ham xalqimizda azaldan mavjud. Uydami, mehmondami, kuniga uch-to’rt mahal dasturxon yoziladi. Dasturxonlar ham joyi, odami, mavsumi, ma’rakasi, xonasiga qarab, katta-kichik, rang-barang, odmi-oxorli bo’lishi mumkin. Dasturxon – taomi bilan ulug’. 14

Dasturxon ustiga odatda birinchi bo’lib non qo’yiladi. O’zbeklar tandir nonni ko’proq iste’mol qilishadi, u dasturxonga juft qo’yiladi. Dasturxon etiketi ham qadimiy bo’lib, kishidan muayyan an’analarni yaxshi bilishni talab qiladi. Dasturxonga hamma qo’lini yuvib keladi. Dasturxon yozilganda nonni, taomni birinchi bo’lib oilaning kattasi boshlab beradi. Dasturxon atrofida chiroyli gaplarni gapirib o’tirish kerak. Taom yemakning yakuni bo’lgach odat bo’yicha shukrona aytiladi. Ovqatdan keyin ham qo’l yuvilishi shart. Oilaviy bayramlar ham shu oilada yashovchi kishilarning turmush tarzi, hayotiga bog’liqdir. Dasturxon did bilan yasatilgan va o’tiradigan joy qulay bo’lsagina ovqatdan lazzat topa olish mumkin. Yozilgan dasturxon doimo ozoda bo’lishi kerak. Dog’li dasturxon ishtahani bo’g’adi. Dasturxonga idish-tovoqlarni qo’yishda ularning tusi dasturxon rangiga mos tushishiga ham e’tibor berish lozim. Oshxona jihozlari Taomlar xilma-xilligiga qarab, asosiy oshxona jihozlari turlicha bo’lishi mumkin. Stolda servirovka uchun mo’ljallangan jihozlaridan tashqari oshxona jihozlari bo’lib, ular quyidagilardan iborat: alohida qoshiqlar, sanchqilar, qisqichlar. Ovqat vaqtida foydalaniladigan asboblar pichoq, sanchqi, qoshiq va boshqalardan eng ko’p ishlatiladigani pichoq, sanchqi, sho’rva qoshig’i, disert qoshiq va choy qoshig’idir. Ovqat vaqtida foydalaniladigan idish va buyumlarning hammasi juda ham toza va benuqson bo’lishi lozim. Dasturxon bezashning ma’lum qoidasi bor. Dastlab, stoldagi likopchalar to’g’ri chiziq bo’yicha terib qo’yiladi. Asosiy likopchalarning chetlari hamda pichoq va sanchqilarning soplari stol chetiga etib yoki 1-2sm etmay turadi. Barcha asboblar qo’l etadigan joyda turadi; oldin ishlatiladigan buyumlar likopchadan nariroqqa, olish qulay joyga qo’yiladi. Non qo’yiladigan idish (agar kesiladigan 15

non turlari bo’lsa) asosiy likopchaning chap tomoniga, stol chetiga yetkazmay qo’yiladi. Pichoqlar asosiy likopchaning o’ng tomoniga tig’ini likopcha tomoniga qaratib, sanchqi esa chap tomoniga, dasturxonni teshib yubormasligi uchun uchini yuqori qilib qo’yiladi. Qoshiqlarning botiq tomonini yuqoriga qaratib qo’yiladi. Likopchaning orqasidagi sho’rva qoshig’i bilan desert qoshiq stol chetiga parallel yotishi, ularning sopi o’ng tomonga qaratilishi lozim. Sho’rva qoshig’ini likopchaning o’ng tomonidagi pichoq yoniga qo’yish mumkin. Har xil meva suvi, va ichimliklar uchun maxsus tor stakanlar, yoki bakallar qo’yiladi. Foydalanish qoidalari:  Umumiy taomdan o’z idishiga katta qoshiq va sanchqi yordamida olinadi: qoshiqni o’ng qo’lda, sanchqini chap qo’lda ushlanadi.  Sanchqi yordamida ovqatni qoshiqqa olinadi, qoshiq bilan esa uni ushlab turiladi yoki qayla olish uchun ham ishlatsa bo’ladi.  Sous va sho’rvalarni o’z kosasiga maxsus cho’mich yordamida quyiladi, bunda dasturxonga to’kib yubormaslik uchun juda ehtiyot bo’lish lozim (o’zbek xonadonlarida sho’rvali ovqatlar hammaga alohida kosalarga quyib uzatiladi) .  Desert jihozlar bilan gazak hamda shirin pishiriqlar yyeyiladi. Ular kichik hajmga ega bo’lgan pichoq, sanchqi va qoshiqlardir.  Salatlar uchun maxsus jihozlar, kofe qoshiqchalari, qand qisqichlari, tortning kurakcha va qisqichlari – bularning hammasi asosiy jihozlarni to’ldiradi. Salfetka – sochiq shak  shubhasiz stol servirovkasidir. Axir ularsiz stoldagi ozodalik hamda batartiblikni ushlab bo’lmaydi. Bundan tashqari, yaxshi dazmollangan, chiroylik taxlangan sochiqlar hatto stolga ziynat qo’shadi. Sochiqlarni o’rashda turli usullar mavjud, lekin biz qo’limiz kamroq tegishi 16

mumkin bo’lgan va yozilganda g’ijim ko’rinish kasb etmagan, oddiy hamda qulay usulubni ko’proq tavsiya etamiz. Stolni nonushtaga yoki tushlikka tayorlashda, odatda salfetkalarni to’rtga bo’lib, uchburchak shaklida yarmidan buklab, so’ng ruletga o’xshab o’raladi, bu esa unchalik qiyinchilik tug’dirmaydi, tantanali kechki ovqat yoki tushlikka esa nisbatan murakkabroq taxlashlar – elkan, qalpoqcha, sham va b. shakllarda o’raladi. O’ralgan sochiqlarni har bir mehmonning gazak uchun mo’ljallangan kosasiga qo’yib chiqiladi. Sochiqlarni qog’oz salfetkalar bilan almashtirish mumkin, o’z-o’zidan ma’lumki, tejamkorlik maqsadida ularni qismlarga kesmalik lozim. Sochiqlardan to’g’ri foydalanish usuli. Stolga o’tirgandan so’ng, kosada juda chiroyli qilib o’ralgan oppoq sochiqni ko’rgan ba’zi odamlar, uni oldida o’zini bir oz iymanibroq tutadilar. Ba’zida uni pichoq, sanchqi, qoshiq kabi jihozlardek zarur ekanligini, odamga tanovul paytida yemak uchun yordamchi vazifasini o’tashga mo’ljallanganini bilmay, sekingina bir chetga olib qo’yishga harakat qiladilar. Yuqorida aytilgandek, yaxshi dazmollangan va me’yorida kraxmallangan, chiroyli taxlangan sochiqlar shubhasiz stolni bezaydi, servirovkani boshqa narsalari bilan birga ularni yanada chiroyli ko’rsatadi. Salfetkani asosi vazifasi kostyumni tasodifiy taom tomchilari, to’kilishlar, ushoqlarni tushishi kabi noxush holatlardan saqlashdan iborat. U bilan yana barmoqlar va lablar tanovul mobaynida hamda undan keyin artiladi. Bevosita tanovuldan avval sochiqni yoyib, ikkiga buklab, tizzaga yoyiladi. Sochiqni yoqaga yoki bo’yinboqqa qistirib osib olish noo’rindir. Tamaddi vaqtida tasodifan kir bo’lgan barmoqlarni e’tiyotkorlik bilan sochiqni ustidan, tizzadan olmasdan turib artiladi. Lablarni artish uchun esa, ikki qo’l bilan tizzadan salfetkani olib, uchidan burab, o’rtasini lablarga tekkaziladi. Lablarni nomigagina salfetka bilan artish xunuk ko’rinadi. 17

Salfetkani burun artish yoki uni qo’l kirlanganda qo’l sochiq qilish umuman to’g’ri kelmaydi. Stolga o’tirgach jihozlarni yaxshilab nazardan o’tkazib, biron narsa topib olgach, uni salfetka bilan tozalashga tushish yaxshi emas. Bu bilan siz uy egalarini orasta ekanliklariga gumoningiz borligini bildirib, ularni ranjitasiz. Ovqatlanib bo’lgandan so’ng sochiqni avvalgi holatga keltiraman deb, uni ishtiyoq bilan taxlashga kirishib ketmang, balki batartiblik bilan kosani o’ng tomoniga qo’yib qo’ying. Stulni suyanchig’iga yoki o’rindiqqa sochiqni tashlab qo’yish ham yaramaydi. Agar tasodifan sochiq tizzadan polga tushib ketsa, tashvishlanmang: tozasini berishini iltimos qiling, zero, poldan olingan salfetka bilan foydalanish mumkin emas. DASTURXON TUZASH Norasmiy tushlikdagi dasturxonni tuzash Dasturxon. Oppoq dasturxon barcha tanatanli voqealar va kechalar uchun mo’ljallangan, uning xususiyati shundaki har qanday rangdagi idishlar va gullar chiroyli ko’rinish kasb etadi. Atirgullar, billur bokallar, kumush shamdonlar va qadimgi farfor, yaxshi saqlangan vino, to’y yilligi va unashtirish marosimi kabi quvonchli damlar uchun kerakli bo’lgan muhitni yaratib bera oladi. Bahor kayfiyatini paydo qilishda oq kashta bilan tikilgan och-yashil yoki havo rang, pushti tusdagi nafis rangli dasturxonlar qo’l keladi. Landish, lola, narsiss, giatsinta, krokuslar va boshqa bahor gullari unga yanada chiroy beradi. Quyoshga o’xshash jazirama va issiq yozda oq yoki sariq rangdagi kashtali sariq tusdagi nafis dasturxonlar to’g’ri keladi. Stolni o’z bog’ingizdagi gullar, savatchadagi mevalar, bug’doy tolalari – bu yilning ramzi sifatida bezash mumkin. Kuz faslidan ma’yuslik va osoyishtalik nafasi ufurib turadi, yilning bu faslida ehtimol oq yoki havo rangdagi dasturxonlar to’g’ri keladi, uni mevali taomlar hamda kuzgi barglardan yasalgan guldastalar bilan bezatish mumkin. Gullarni 18

stolning o’rtasida turishi shart emas, ular tegishli guldonlarda eng qulay joylarga qo’yiladi. Gullar ovqatni va qarama-qarshi o’tirgan odamlarni to’smasligi lozim. Bugungi kunda, dasturxonni bezashning maxsus qoidalari yo’q. Bu yerda uy bekasining didi muhim rol o’ynaydi. Dasturxonning oqilona, maqsadga muvofiq qilib bezatilishi yaxshi hisoblanadi, lekin u qimmatbaho idish-tovoqlarni, nafis shishadan bo’lgan va billur qadahlarni, hamda kumush qoshiq sanchqi va pichoqlarni ko’z-ko’z qilish, qisqasi, maqtanish odobsizlik hisoblanadi. Norasmiy tantanali tushlik Jihozlar qanday bo’lmasin, ularni batartib yozilgan oppoq dasturxon chetidan bir qarichda joylashadiki, unda mehmonlarning joyi o’rtasidagi masofa baravar bo’lishi lozim. Salfetka kichik kosaga qo’yiladi; agar darhol gazak qo’yilgan bo’lsa, unda salfetka sanchqidan chaproqqa sanchqini yopib yubormagan holda qo’yiladi. Shunday kosalarni chekkalar ham jihozlarni yopib qo’ymasligi lozim. Stol bezatishda qolgan narsalar, stolning hajmi, taklif qilingan mehmonlarning soniga ham bog’liq. Masalan, katta bo’lmagan doira shaklidagi stolga agar go’sht va sabzavotli taomlar tortilishi taqozo etilsa, unda stol bezaklaridan voz kechishga to’g’ri keladi. Taomlardan tashqari bunda stolga faqat sham qo’yilgan shamdon qo’yish mumkin. Shamlar chiroqlarni o’chirib yoqiladi, o’tirganlarning ko’zlaridan baland bo’lmasligi lozim (shamdonlar istalgan xona uchun ziynat vazifasini o’taydi, kerak bo’lsa ularni yoqish ham mumkin.) Odatda tushlik uchun zarur bo’lgan barcha jihozlar qo’yilib, ular bilan birga disert jihozlarini ham qo’yish mumkin. Birinchi holatda disert sanchqilar va qoshiqlar yoki faqat qoshiqning o’zi kosadan oldin qo’yiladi. Norasmiy tushlikda to’rtta taomdan ortiq taom bo’lishi kamdan-kam uchragani uchun, odatda ikkitadan pichoq – bittasi gazak uchun (agar oldindan 19

rejlashtirilgan bo’lsa), boshqasi esa – go’sht uchun beriladi. Pishloqli salat uchun esa maxsus pichoq zarur. Jihozlarni kosaning o’ng va chap tarafidan ketma- ketlikda chekkadan markazga qarab shunday joylashtirilib chiqiladiki, birinchi taom uchun kerakli bo’lgan pichoq va sanchqilar kosadan uzoqroq joylashtiriladi. Odatda ikkita sanchqi – bittasi go’shtga, ikkinchisi salat uchun mo’ljallab qo’yiladi, ammo uchtadan ortiq bo’lmasligi lozim. Salat uchun mo’ljallangan sanchqi kosaga yaqinroq qo’yiladi; agar salat gazak sifatida tortilsa, tabiiyki, sanchqi ham birinchi qo’yiladi. Norasmiy tushliklarda muz bilan sovuq kofe yoki choy beriladi. Uy egasining xohishiga ko’ra choy yoki kofe tushlikning oxirida chashkachalarda tortiladi. Muz bilan qoshiqchani pichoqdan o’ngga qo’yiladi. Sovuq kofega qaymoq bilan qand tortiladi. Yaxshisi, choyga avvaldan shakar va limon qo’shib, uni muz solingan stakanlarga to’g’ri idishdan quygan ma’qul. Sho’rva va meva qoshiqlari stolga pichoqlarning o’ng tomonidan qo’yiladi. Agar issiq kofe yoki choy tashkillashtirilsa, unda kofe yoki choy qoshiqlar chashkani kosasiga, o’ng tarafidan ushlagichini o’ngga burib uzatiladi. Stolga yana sariyog’ uchun kosalar hamda pichoqlar ham qo’yiladi, bunda pichoqni turlicha qo’yish mumkin: ko’ndalang holda kosaning tepa qismiga, xo’randaga tig’i bilan qaratilgan holda qo’yiladi, kosaning tepa qismiga uchini markazga qaratgan holda joylanadi, ba’zida esa qolgan pichoqlarga parallel, tig’ini chapga qaratib qo’yiladi. Norasmiy stolga qo’yiladigan tuzdon va murchdonlar turlicha bo’ladi – yog’ochdan, shishadan qilingan uksus, garmdori, murch va boshqa ziravorlar uchun mo’ljallangan idishlardir. Agar stol juda katta bo’lsa, tuz va garmdori har bir emas, oralab qo’yiladi. Buning uchun unchalik katta hajmga ega bo’lmagan shisha, billur, keramika va farfordan foydalaniladi. Tushlikdan oldin ularni qayta to’ldirib, qoshiqlarni qo’yib qo’yish kerak. Albatta, agar ular shaxsiy bo’lmasa. Shuni yodda tutish lozimki, kumush qopqoqli tuzdonni har foydalanganda qopqog’ini tozalash lozim. Aks holda tuzdonni teshiklari to’lib qoladi va mehmon kosasidagi tuz u 20

istagandan ko’ra ko’payib kyetishi yoki umuman tuz bo’lmasligi mumkin. Mehmonlar orasida chekadiganlar bo’lsa, unda norasmiy tushlikda ular stol oldida chekishlari mumkin. Har bir jihozga qo’shib bittadan kuldon qo’ysa ham, yoki katta bitta kuldon qo’yib qo’ysa ham bo’ladi. Garchi kuldon bilan gugurt qo’yilgan bo’lsa ham, uy bekasiga odatda stolda chekishni taklif qilishmaydi. Chekuvchilar o’zlari istagan sigaret markasini tanlab olishadi degan holat nazarda tutiladi. Chekishni taklif qilmas ekan, uy bekasi stol atrofida chekishdan o’zini tiyishni afzal ekanligiga shama qiladi. Hozirgi kunga kelib chekmaydigan soni kamayib bormoqda, shu bois ular atrofdagilarga e’tibor berishlar lozim. Ochiq havodagi mehmondorchilik Taomni tayyorlash uchun yetarli masalliqlarga ega bo’lgan taqdirda uydan tashqarida toza havoda ham mehmonlarni kutsa bo’ladi. Buning uchun esa mehmonlar ko’z oldida tayyorlangan ishtaha qo’zg’atadigan bu taomni qulay sharoitda tanovul qilishlari uchun yaxshi joy topishning o’zi yetarli. Biror bir daraxtning soyasiga to’g’irlab dasturxon yoziladi. Dasturxonning rangi dilni yoritadigan tusdagisi tanlash lozim. Bir necha savatchalar qo’yiladi (birida jihozlar, ikkinchisida ko’proq salfetka-sochiq) kosa va bokallar qo’yiladi. Bog’dagi mehmondorchilik yog’li toamlarni istisno qiladi, odatda sabzavotlar idishda assorti hamda sovutilgan meva va ichimliklar beriladi. Mehmonlar o’zlariga o’zlari xizmat ko’rsatadilar, likopni qo’lda tutadilar va qulay joy topib, turib yeydilar. Dala hovlida biron qabulni tashkillashtirar ekansiz, shahardagi joylar rangi uyg’unligini tabiat ranglari ta’minlashni ham nazarda tutish kerak. CHinnini bu erda rangli sopol, shishani esa – yorqin rangdagi plastmassa qoplaydi. Dala hovlidagi o’choq – bularning hammasi ochiq havoda pishiriladigan tovuq, o’rdak yoki boshqa milliy taomlar tayyorlanadigan asosiy kerakli ashyo sanaladi. 21

Dala hovlida stolni uydagidek tuzatishmaydi, dasturxon oddiyroq bezatiladi, biron narsa yetishmasa mehmonlar sizni kechirishadi, stoldan qo’llari bilan biror narsani olishsa esa, siz ularni kechirasiz. Dasturxon atrofidagi mehmondorchilik va suhbat oddiy va yengil bo’ladi. Biz dala hovlida bo’lsa ham tanatanani yaxshigina qilib o’tkazgimiz keladi. Masalan, agar siz tug’ilgan kun yoki to’yingizning yilligini dala  hovlida nishonlamoqchi bo’lsangiz, albatta, mehmonlar yaxshiroq narsalar umidida bo’ladilar. Taomlar ro’yxatini ular xursand bo’ladigan, uyda o’tirmasdan keladigan darajada qilish ham – san’at. Shunday dasturxon solingki, uning chetidagi kashtalari tabiatga monand bo’lsin – va bog’dagi yozgi stol yashnaydi. Mehmonlarni kutib olishga qurbingiz yetadigan darajada taklif qiling. Taomni xushbo’y isi va toza havo ishtahani ochib yuborishni yodda tutish kerak. Dasturxonga oldindan chiroyli salat, pishloq, turli shirin pishiriqlar, mevalarni hamda bokal to’la ichimliklarni qo’ysa bo’ladi. Dala hovlidagi mehmondorchilik – murakkab taomlardan ko’ra yaxshi kayfiyat afzal bo’ladigan, yozgi kechalarning sehri va chiroyli musiqaning ovozi sizning tashvishiningizni ko’taradigan, oliy qoidalardan voz kechilgan qabuldir. 22

Stolni bezash (servirovka) san’ati Stolni bezaganda uchtadan ortiq vilka yoki pichoqlarni qo’yish maqsadga muvofiq emasligiga e’tiborni jalb qilish lozim (Har bir taomga unga mos holda alohida anjom qo’yiladi). Qolgan pichoq, vilka va boshqa kerakli anjomlar zarur bo’lganda taom bilan birga beriladi. Vilkalar likopchadan chapda, taomlar tortilishi tartibida quyiladi. Likopchadan o’ngda yaxna taomlar uchun pichoq, osh qoshiq, baliq uchun pichoq va katta osh pichoq qo’yiladi. Bokallar quyidagi tartibda o’ngdan chapga qarab qo’yiladi: oq vino uchun, qizil vino uchun va suv uchun bokal. Stol bezatilganda turdagi idishlar to’plami ishlatiladi, ya’ni issiq ovqat to’plami, choy va dessert (shirinliklar) uchun to’plamlar. Idishlar to’plamlari tayyorlangan taomlarga qarab farqlanadi. Melxiordan ham kumushdan qilinadigan idish-anjomlar tayyorlanadi, ammo u kumushga qaraganda nisbatan arzon narxda bo’ladi. Billurdan grafinlar, ryumka, tuzdon, stakan, likopcha, shakardon, murabbo va mevalar uchun vazalar tayyorlanadi. Idishlarning asosiy qismi chinni yoki fayans moddasidan tayyorlanadi. Ulardan likopcha, chashka, souslar uchun idishlar yasaladi. Fayans chinni kabi nisbatan nozik bo’lmaydi. 23

Har qanday tushlikda odatda asosiy qoidalarga rioya qilinadi. Avvalambor dasturxondagi likopchalardan uzoqroq joylashgan qoshiq va sanchqilardan foydalaniladi, so’ng keyingilariga o’tiladi. Asosiy taom anjomlari likopchaga yaqin qo’yiladi. Sanchqilar likopchaning chap, pichoqlar o’ng tarafiga joylashtiriladi. Barcha taomlar doimo dasturxonda avvaldan mehmon oldiga qo’yiladigan likopchaning ustigaqo’yiladi. Choy va qahvali nonushtada odatda tamaddi uchun mo’ljallangan likopcha va asboblar shirinlik yoki qovurma pishiriq uchun maxsus likopcha va pichoq qo’yiladi. Issiq ichimlik qo’yilgan idishga qo’shimcha tarzda choy qoshiq beriladi. 24

Agar tushlikka asosiy taomlardan biri, sho’rva va shirinlik tortiladigan bo’lsa, unda likopchani o’ng tarafiga qoshiq yoniga issiq ovqat uchunmo’ljallangan pichoq qo’yiladi. Chap tomondan esa issiq taom uchun sanchqi joylashtiriladi. Shu bilan birga non va non pichog’i solingan likopchani ham chap tomonga qo’yiladi. Agar tushlikka sho’rva beriladigan bo’lsa uni maxsus idishda odatda dasturxon ustida turadigan mehmon likopchasiga qo’yiladi Bunda qoshiq o’ng tomondan joylashtiriladi. 25

Agar tushlikka baliq yoki umuman go’shtli taom tortiladigan bo’lsa, unda mehmonga baliq va go’sht uchun qo’llaniladigan qoshiq va pichoqlarni taklif qilish lozim. Choyva qahva uchun piyola yoki qahva idishdan tashqari tamaddi uchun likopcha sanchqi va pichoqlar zarurat nuqtai nazaridan beriladi. 26

Fujer – sharbat va mineral suv uchun Bokal – shampan vinosi uchun Lafit ryumkasi – qizil vino uchun Reeyn vey ryumkasi – quruq oq vino uchun Madern ryumkasi –o’tkir vino uchun Aroqryumkasi – aroq uchun Oshxona anjomi – dasturxonga tortiladigan birinchi va ikkinchi ovqatlar uchun mo’ljallangan. 1. Desert anjomi tort va pirojniy uchun sanchqi, muss va pudinglar uchun qoshiqcha hamda qahva uchun choy qoshiq. 2. Shakar uchun qoshiqcha. 3. Pishloq uchun pichoq-sanchqi – agar pishloq bo’lakcha tarzida berilsa ishlatiladi. 4. Yog’ uchun pichoq. 5. Baliq anjomi – issiq baliq taomlari uchun foydalaniladi. 1. Go’sht uchun sanchqi. 2. Salatlar uchun komplekt. 3. Sous uchun qoshiq. 4. Pirojniy va tortlarni olish uchun kurakcha. 5. Cho’mich. 6. Likopchalarga taomlarni solish uchun anjomlar. Vinolar (sharoblar)ni tortish tartibi Faqatgina vinolarni tortish usullarining turli-tumanligini tortiladigan taomlar turi va stolni bezash etiketining naqadar boyligi va nozikligini bilish mumkin. 27

Vinolar stolga sovutilgan, isitilgan yoki sovuq holda tortiladi. Sovutilgan holda shampan vinosi, isitilgan holda burgon yoki lafitlar tortiladi. Qolgan vinolar sovuq holda tortiladi. Rasmiy qabullarda spirtli ichimliklar klassik sxema bo’yicha tortiladi. Go’shtli taomlarga – qizil vino, baliqli taomlarga — oq vino. Barcha qizil vinolar uncha sovuq bo’lmagan holda tortiladi, shampan vinosi muz to’ldirilgan metal vazada tortiladi va mehmonlarga quyib berishdan oldingina vazasidan olinadi. Inglizlar choyni sevishi hammaga ma’lum. Choy sut va shakar bilan birgaliqda tortiladi. Xitoy choyi ham juda sevib ichiladi. Xitoyliklarning ovqatlanish etiketi ham murakkab hisoblanadi. Tantanali banketlar o’tkazilgan paytda xitoyliklar maxsus qonun-qoidalarga amal qilgan holda mehmonlarii 10-12 kishidan iborat bir stol atrofiga o’tkazadilar. Taomlar katta likopchalarda tortiladi. Stolni bezash ham muhim ahamiyatga ega bo’lib, asosan bir xil ranglar majmuasi tanlanadi (ko’pincha ko’k-oq), turli ranglar ishlatilmaydi. Taomlar chiroyli kesilgan mahsulotlardan iborat bo’ladi. Tushlik oldidan ko’k choy ichiladi, keyin maxsus idishlarda yaxna taomlar tortiladi. Ho’l mevalar stolga ovqatlanishning boshida tortiladi, ularni qaysi taom tortilishidan qat’iy nazar iste’mol qilish mumkin. Baliq butunligicha, boshini eng hurmatli mehmonga qaratgan holda stolga tortiladi. Xitoyliklar ovqatlanish jarayonining o’zidan lazzatlanadilar. Piyolada tordiladigan guruchning tepa qismi sous bilan aralashtirilib yeyiladi. Ovqatlanish yakunida sho’rva va undan so’ng yana choy tortiladi. Shu tartibdagi ovqatlanish hazm qilish uchun foydali hisoblanadi. Dasturxonatrofida o’zini tutish 28

Stol oldida o’zini tutishning qoidalar shundayki, unda kichik doirada qat’iy amal qilishi unchalik shart bo’lmagan, lekin ko’pchilik oldida bu qoidalarni buzish mumkin emas bo’lgan talablardan iboratdir. Mehmonga aytilgan vaqtga borish lozim. 5  10 daqiqa vaqtliroq borish esa undan yaxshiroq bo’lardi. Umuman olganda har qanday joyga kechikib borish odobsizlikdir. Doimiy ravishda hamma joyga kechikib boradigan odam atrofdagilar orasida hurmatini yo’qotadi. Mezbonlar odatda kechikkanlarni 15 daqiqadan ortiq kutmaydilar. Mehmon keladigan vaqtda eshik ochiq turishi kerak. Ularni eshik oldida samimiyat va ochiqko’ngillik bilan kutib olish lozim. Mezbon kelganlarni ust kiyimini echishga yordam bermog’i, qo’l yuvganida sochiq tutish kerak. So’ng ular uyga taklif qilinadilar. Agar siz mehmonga kechikib kelgan bo’lsangiz va barcha mehmonlar allaqachon stol atrofiga o’tirgan bo’lsalar ikkinchi xatoga yo’l qo’ymang – ularni aylanib chiqib salomlashib yurmaslik zarur. Faqatgina uy bekasi bilan ko’rishib, kechikkanlik uchun uzr so’rash kerak. Mezbon bunday holatda o’rnidan turmaydi va kechikish sabablarini surishtirib ketmaydi. Mehmonlarni joylariga o’tkazar ekanmiz, ularga qulaylik tug’dirishga harakat qilishimiz lozim. Stulni ayollar uchun erkaklar surib, o’tkazadilar. (Agar erkak va ayol birga o’tiradigan marosim bo’lsa) stol atrofida mezbon ruxsati bilan hamda ayollar o’tirgandan so’ng o’tiriladi. O’zbek mentalitetida esa kattalar va erkaklar o’tirgandan so’ng o’tiriladi. Mehmondorchilik ustida biror bir kamchilik sezilib qolsa, “ishda edim, qo’lim tegmadi” degan bahonalar bilan o’zini oqlash to’g’ri emas. Mehmon huzurida bolalar sho’xlik qilsa, ularga tanbeh bermaslik kerak, mehmonning izzat- nafsiga malol kelishi mumkin. Bolalarni mehmon kelishidan oldin yoki boshqa xonaga olib chiqib tartibga chaqirib qo’yish kerak. Bolalar ham yoshligidan shu qoidaga amal qilishga o’rganadi. Umuman, bolalarni kelgan mehmon bilan ko’rishgandan so’ng yumshoqlik bilan chetlatilgani ma’qul, chunki yosh bola dasturxon atrofida o’zini tutishni 29

yaxshi bilmaydi, sizni va mehmonni noqulay vaziyatga tushirib qo’yadi. Natijada shirin suhbatga xalal yetadi, gurungning fayzi ketadi. Mehmonni kuzatayotganda ostonada xayrlashish bilan chegaralanmaslik kerak. Mehmonni yaxshiroq kutib ololmaganligi uchun uzr so’ramaslik joiz. Bu takabburlik alomati sanaladi. Mehmondan minnatdorchilik izhor yetishini kutib turmay uning kelganligi uchun tashakkur bildirish lozim. Yana shuni esda tutish kerakki, quyuq ovqat mehmonga chap tomondan, suyuq ovqat va ichimliklar esa o’ng tomondan taklif etiladi. Bo’shagan idish – tovoq mehmonning o’ng tomonidan o’ng qo’l bilan yig’ishtirilib, patnisga ustma- ust taxlanadi, qoshiq, sanchqi va pichoqlar likopchalar yoniga sekingina qo’yiladi. Bu vaqtda mehmonlarning yordami talab qilinmaydi. Mehmonning yordami kerak bo’lib qolganda odob va hurmat doirasidan chetga chiqmaslik talab qilinadi. Uy bekasi ovqatni avvalo, mehmonlarga tutadi, o’ziga eng oxiri oladi. Mehmonlarni barcha ovqatlardan tanovul qilib o’tirishlari uchun uy bekasi g’amxo’rlik qiladi. Bo’shagan likopchalarni uy bekasi yig’ishtirib oladi, uzoqda o’tirgan mehmonlar bo’sh likopchalarni to uy bekasiga yetib kelguncha qo’ldanqo’lga uzatishi yoki shu oiladagi qizning qo’liga berishi mumkin. Onasiga qizi va o’g’li yordam berib, bo’sh idishlarni oshxonaga olib chiqib kyetishlari mumkin. Agar oldingizga olib kelingan ovqatni yyeyishni istamasangiz, uni olmasligingiz mumkin, lekin bunga odob qoidasiga amal qilgan holda javob berish kerak bo’ladi. Ovqatni, taomlarni taklif yetish kerak, ammo majburan egizish yaramaydi. Shu jihatdan ham, mehmon hamda mezbon oldiga etiket quyidagi talablarni qo’yadi: 30

Mehmon uchun joyni to’g’ri tanlash bu – ularni kamroq bezovta qiladigan hamda ular uchun qulay bo’lgan joydir. Ya’na e’tiborli joy uy egasini chap yoki o’ng tomonida ham bo’lishi mumkin. Uy bekalari stol chekkasida, ba’zi-ba’zida oshxonadan xabar olib kelish uchun chiqishga qulay bo’ladigan joyda o’tiradi.  Uchrashuv tashkilotchisi va uy egasining vazifasi mehmonlarda do’stona munosabat hamda yaxshi kayfiyatni vujudga keltirishdir.  Stolga o’tirgach gavdani to’g’ri tutishga harakat qilmoq lozim. Stulda cho’zilmasdan, bir oz suyangan holda o’tirgan ma’qul.  Mehmonlarni yashash tarzi, yoshi, faoliyatiga qarab dasturxon uchun mebel jihozini tanlagan ma’qul: agar xontaxta o’tirishga o’rgangan mehmonlar ko’pchilikni tashkil qilsa, ko’p hollarda qarindoshlarni kutganda, xontaxtadan foydalangan yaxshi. Ishxonadan, yoshlar, umuman xontaxta atrofida o’tirishga o’rganmagan mehmonlar uchun stol yaxshi. Albatta bunda moddiy imkoniyatlar ham nazarda tutiladi. Agar sharoitingiz bo’lmasa, qariyalarga yumshoq kursi taklif qilgan ma’qul.  Tirsak stolga qo’yilsa, yonveridagilarga xalaqit beradi.  Likopchaga haddan tashqari egilib ovqatlanilmaydi.  Sochiqni tizzaga yoyib olgan ma’qul. Qo’l va lablarni qog’oz salfetkalar bilan artgan yaxshi.  Ovqatlanib bo’lgandan so’ng sochiq stolga qo’yiladi.  Ovqatni uy bekasining o’ng tarafida o’tirgan ayoldan boshlab uzatiladi.  Ovqatni sizga yoqmagani yoki to’g’ri kelmasligini bahona qilib taomdan voz kechilmaydi. Raddiya zarur bo’lsa, uzoq tushuntirishlarsiz, odob bilan buni bajarish lozim. O’zbeklarda nomiga qoshiqni og’izga olib, tashakkur bildirib qo’yiladi. 31

 Agar qoshiq yoki sanchqini tushirib yuborsangiz, uni olishga harakat qilmaslik kerak. Boshqa tozasini so’rash joiz. Ovqatlanayotgan paytda sanchqini chap, pichoqni o’ng qo’lda ushlaydilar.  Kichik barmoqni yuqoriga ko’tarib, qolgan barmoqlar bilan qoshiq yoki Shunga o’xshash narsalarni ushlash yaxshi emas. Qoshiqni birovga uzatayotganda o’rtasidan ushlagan holda berish lozim. Qo’ldan olganda esa qoshiqni ushlaydigan joyidan oladi.  Issiq ovqatni yo ichimlik puflab ichilmaydi. Chapillatib eyilmaydi. Xo’rrilatish ham adabsizlik sanaladi. Yaxshi tarbiya ko’rgan kishi ovoz chiqarmasdan, tinchgina, bamaylaxotir, shoshilmay va shalpaymay ovqatlanadi.  Umumiy ovqatdan eng katta bo’laklarni olib yyeyish yaxshi emas. Faqat oldidan olib yegan ma’qul. Og’izni to’ldirib yyeyish yoki katta tishlamagan yaxshi. Ovoz chiqarib yemaslikka harakat qilish, og’izni yumib chaynash lozim. Dasturxonda siz uchun kerak bo’lgan narsaga cho’zilib intilmay, uzatib yuborishni iltimos qilish lozim.  Og’zingizni kuydirib olsangiz, ketidan sovuq suv ichib yuborish joiz. Bundan boshqacha harakatlar noo’rin.  Og’zingizga tushgan nobop taom, qanchalik ko’ngilni buzmasin, uni chaynab yutish shart. Imkon bo’lmasa bildirmasdan, undan «qutulish» kerak. Og’izdan faqat baliq qiltanoqlari yoki mevani danaklarigina chiqishi mumkin.  Agar tuzdonda qoshiq topilmasa, tuzni pichoqni uchida olib ishlatish mumkin. Bunda pichoq albatta, quruq va toza bo’lmog’i darkor.  Ovqatlanish vaqtinchalik to’xtatilganida, qoshiq va sanchqilar asbobi kosani ustiga qanday ushlangan bo’lsa Shunday qo’yiladi. Kosaning ustiga ushlagichi bilan bir- biriga parallel qo’yilgan anjomlar kosani almashtirish yoki yig’ishtirib olish mumkin ekanligini bildiradi. 32

 Uy egasi hammadan oldin boshlab, hammadan keyin ovqatlanishni to’xtatadi. Ayniqsa, agar u oxirgi taom bo’lsa, boshqalar tugatishini kutib turish lozim.  Dasturxon ustida chekilmaydi. Agar erkak kishi dasturxondan turishni istasa, ruxsat so’raladi.  Bayram oldi dasturxon atrofiga faqat yoshi kattaroq bo’lgan bolalarni o’tqizgan ma’qul. Bunda ular barchadan oldin dasturxonga qo’l uzatishlari joiz emas, hamda kattalar boshlab bergandan keyin boshqalarni taklif qilgandan so’ng taomni boshlagan ma’qul.  Bundan tashqari, kattalar bilan dasturxon atrofida o’tirgan bolalar madaniyatli bo’lgan kattalar kabi umumiy qoidalarga bo’ysungan holda o’zlarini tutishlari lozim.  Mehmonlar kelgandan so’ng mezbon televizorni o’chirib qo’ygan ma’qul. Faqat ba’zi holatlardagina mehmonlarga barcha yig’ilgunga qadar qiziqarli ko’rsatuvni ko’rishni tavsiya yetish mumkin. Mehmonlar bu taklifingizga nisbatan e’tiborsizlik bildirsalar, bu fikrdan qaytgan ma’qul.  Uy bekasi kunini oshxonada o’tkazmasligi kerak. Oldindan mehmondorchilikka tayyorlanib qo’yish lozim. Mehmonlar bilan bir oz o’tirish darkor.  Idish yuvishni keyinga qo’yish kerak. Bunday paytlarda unga dugonasi, yoqin qarindoshi yoki turmush o’rtog’i yordam berishi mumkin.  Uyga mehmonlar tashrif buyurganlarida uzundan-uzun telefon suhbatlarini qurish. Uy egalari dasturxon atrofida nafaqat tashkiliy jihatdan, balki munosabat olib borish jihatdan ham ustamon bo’lishlari lozim. Ular biror bir o’tirganlarning befarosatligi tufayli vujudga kelgan noqulay holatlarga barham bergan holda, hajviyalarni haddan tashqari chegaradan chiqmasligini ham kuzatib turishlari kerak. Ular mehmonlarning har biriga alohida e’tibor bilan qarashlari lozim.  Uy bekasi tomondan tayyorlangan taomni tanqid qilish mumkin emas. Biroq maqtash – shart. 33

 Dasturxon atrofida kasalliklar va ko’ngilsiz narsalar haqida gapirilmaydi.  Sizdan uzoqroq joylashib olgan odam bilan, suhbat olib bormang, unga yaqinroq o’tirib olish imkoniyatini kutish mumkin.  Qiziqarsiz va boshqalarga tushunarsiz bo’lgan mavzularni chetlab o’tgan ma’qul.  Kyetishdan avval yaxshi mehmondorchilik va qiziqarli o’tkazilgan vaqt uchun uy egalariga minnatdorchilik bildirib qo’yishni kanda qilmaslik lozim.  Boshqalardan avvalroq turib ketmoqchi bo’lsangiz, bildirmasdan chiqib kyetishga harakat qiling. Uy egalaridan uzr so’rab xayrlashiladi.  Mehmondorchilikda yarim tungacha qolib, o’tirib qolmang. Ayniqsa agar mezbonlarning farzandlari bo’lsa.  Mehmonlar ketgandan so’ng xonani kuzatib chiqib, imkon qadar tartib bilan yig’ib qo’yish lozim. Qanday va nima yeyish lozim? Etiket qoidalariga binoan stol atrofida o’tirgan odam bilagi bilangina stolga tayanishi mumkin. Ayol kishi esa bir oz vaqtgagina tirsagini qo’yishi mumkin. Non ushoqlarini dumaloq qilib olib o’ynash, yemak jihozlarini o’ynash, dasturxon uchini o’rab o’ynash, oyog’ini uzatib o’tirib olish mumkin emas. Lablarini bo’yaydigan ayollar og’izlarini sochiqqa emas, qog’oz salfetkaga artishlari zarur. Tanovvul paytida tirsakni dasturxonga qo’yib olish yoki boshni kosaga egish yaxshi emas. Boshni sal egib, shu masofada qoshiq yoki sanchqini og’izga olib kelinadi. Ovqatlanib bo’lgandan so’ng pichoq va sanchqini parallel ravishda, ushlagichlarni o’ngga qaratib kosaga qo’yiladi. Agar bu jihozlarni keyingi taom uchun ishlatish niyatingiz bo’lsa, ularni stol ustiga qo’ygan ma’qul. Agar siz pichoq va sanchqidan foydalanayotgan bo’lsangiz, unda ularni u quldan bu qo’lga olavermasdan, sanchqini chap qo’lda, pichoqni o’ng qo’lda tutish lozim. Qandaydir ichimlik taklif qilingan vaqtda og’zingizdagini yutib yuborib, so’nggina uni ichish lozim. Bundan oldin stakanda yog’li izlar qoldirmaslik uchun avval sochiq bilan og’zingizni artib olsangiz yaxshiroq bo’ladi. Shishadan faqat o’ziga 34

quyib olish xunuk ko’rinadi. Shisha yoki grafinni olganda, avval yon tarafda o’tirganga taklif qilinadi. Laganda turgan taomning eng yaxshi bo’laklarini olib yeyish nojoizdir. Hadisi sharifda ham: “Baraka taomning o’rtasidadir. Bas, taomning o’rtasidan emas, bir chetidan englar”, - deb keltirilgan. Mehmonda suvli ovqatga non botirib yeyishdan qaytaramiz. Etiket bo’yicha hech qachon idishni «yaltillatib» non bilan tozalab qo’yish to’g’ri kelmaydi. Lekin o’zbek odati bo’yicha idishni tozalab qo’yish savob sanaladi. (Ba’zi viloyatlarda idishni ichiga ozgina choy quyib, aylantirib ichib yuborishadi savob uchun). Ammo buni dabdabali tarzda amalga oshirish o’ta ketgan madaniyatsizlikdir. Dasturxonga sigaret bilan o’tirib bo’lmaydi, uy sharoitidagi qabullarda esa taomlar tortishning o’rtasida chekib bo’lmaydi. Chekishni faqat taomdan so’ng, paytda o’ziga ravo ko’rishingiz mumkin. Hech bo’lmagan taqdirda, oxirgi taom va desert o’rtasida – bunday paytda odatda, idishlarni yangilab olish uchun qisqacha tanaffus bo’ladi. Ammo baribir to mezbonlar taklif qilmagunlariga qadar o’zni tiygan ma’qul. Stol atrofida to’g’ri o’tirgan yaxshi, ammo oshirib yubormang, «xodaga o’xshab» o’tirish xunuk ko’rinish kasb etadi. Tirsakni, ayniqsa, agar qo’lda yemak jihozlari bo’lsa stolga qo’ymagan ma’qul. Tanovul qilayotganda bir oz egilib yeyiladi, biron narsa ichilayotganda ham xuddi shu alfozda qaddini tutish lozim. Sho’rva ichilayotgan qoshiqni o’ng qo’lda ushlanadi va bir oz qiyshaytirilib ichiladi. Ba’zi kosalarda tarqatilgan sho’rvalar disert qoshiqda tanovul qilinadi. Ikkinchi taomlar pichoq va sanchqi yordamida yeyiladi. Yemak jihozlari ushlagichni o’rtasidan emas, uchidan ushlagan ma’qul. Pichoqni faqat taomni kesish uchun ishlatish lozim, ammo zinhor uni og’izga olib borishni maslahat bermaymiz. Ba’zi kesish shart bo’lmagan taomlar, masalan, omlet, qovurilgan tuxum, faqat sanchqida yeyiladi. Uni o’ng qo’lda ushlab, tanovvul qilish vaqtida chap qo’ldagi non bo’lagi yordamchi tarzda qo’llanadi. 35

Ovqatlanib bo’lgandan so’ng boshqa yemasligingizni bildirish maqsadida sanchqi hamda pichoqni kosaga bir  biriga parallel ravishda qo’yiladi. Agar siz hali tanovul tugallamagan bo’lsangiz, unda sanchqi va pichoqni chalishtirgan holda, pichoqni o’ngga, sanchqini chapga qarab yo’naltirgan holda qo’ysangiz bo’ladi. Dasturxon atrofida o’tirganda non idishidan olingan nonni kesmaymiz, balki bo’lakka bo’lib yeymiz. Yog’ni pichoq bilan sanchqi yordamida bo’lib, bir oz yog’ga surtilgan non bilan yeyiladi. Yog’ni ozginagina yog’ idishdan kosamizni chekkasiga olamiz. Non bilan nonushtada nisbatan erkinroq bo’lamiz. Non bo’lagiga sariyog’ surtib, tishlab yeyish mumkin. Yog’surtilgan nonni pichoq bilan kesib eyilmaydi. Nonushta paytida bunda non bo’lagiga kolbasa yoki pishloq qo’yib ikkiga bo’lib yeyish uchun qulay qilish mumkin. Bunday buterbrodni likopchada sanchqi va pichoqni qo’llagan holda tanovul qilish mumkin. Oilada buterbrodlarini emak jihozlarini qo’llamasdan yeyiladi. Albatta u agar, kichik bo’lsa. Ba’zida buterbrodning kattaligidan yeyish ko’p noqulaylik tug’diradi. Uni kosaga qo’yib pichoq va sanchqini qo’llashdan boshqa iloj yo’q. Jihozlar bo’lmagan taqdirda, salfetkalardan foydalanish mumkin. Quritilgan yoki qotgan nonlarni choyga botirib faqat oila davrasida yeyish mumkin. Tortilgan kolbasa agar tozalanmagan bo’lsa, kosada, sanchqi hamda pichoq bilan tozalanadi. Quruq kolbasani shundoq yeyilaveradi. Yupqa to’nli sosiskani artmasdan yeyish mumkin, ammo qalin bo’lsa, albatta tozalagan ma’qul. Qovurilgan tuxumni nima bilan berilganiga qarab sanchqi yoki qoshiqcha bilan yeyish mumkin. Sho’rvalar bir oz bizni qiynaydi: kosani o’zi tomonga og’dirish lozimmi, yoki o’zimiz kosaga engashishimiz kerakmi… Kosani hech ham o’zimizga og’dirmaymiz, kosada bir sho’rvaning qoldig’i shunday qolaveradi. Oilaviy sharoitda kosani sal o’zimizdan og’dirib qolgan 36

sho’rvani ichib qo’ysak bo’ladi. Na tanovul mobaynida, na undan keyin sho’rvaning qoshig’ini stolga qo’yilmaydi, kosada qoladi. Sho’rvadagi go’sht – bir vaqtning o’zida ham birinchi, ham ikkinchi taomdir. Shu bois, avval sho’rvani qoshiqda tanovul qilib, keyin uning go’shtini yeyishda sanchqi hamda pichoqdan foydalanmiz. Sovuq taom sifatidami, yoki issiqmi – berilgan baliq go’shtiga pichoqni yo’latmaymiz. Uni faqat dudlangan seledka uchun ishlatamiz. Agar baliqdan tayyorlangan taomga qo’shib maxsus yemak jihozlari – kurakcha va sanchqi berilsa, unda kurakchani o’ng qo’lga, sanchqini chap qo’lga olamiz. Sanchqi yordamida go’shtni ushlab tursak, kurakcha yordamida qiltanoqlarni tozalab olamiz. Agar sanchqi ikkita bo’lsa, unda o’ng qo’ldagisi qiltanoqni ajratish uchun, chapdagisi go’shtni yeyish uchun foydalaniladi. Bittagina sanchqi bo’lgan taqdirda, uni o’ng qo’lga olib, chapga burda non olib, uning yordamida baliq go’shtini ushlab turib, sanchqi yordamida qiltanoqni ajratiladi va yeyiladi. Agar bizning likopga butun baliq tortilgan bo’lsa, avvalida ustixondan filening yuqori qismini ajratib olamiz, so’ng umurtqadan qiltanoqni ajratib, chekkaga olib qo’yamiz, keyin esa ikkinchi qismini tanovul qilishga o’tamiz. Og’zimizga tushib qolgan qiltanoqni bildirmasdan til uchida sanchqiqa qo’yamiz. Parrandani sanchqi hamda pichoq yordamida yeyiladi. Bunda suyakni tozalab yeyishni ko’rsatish uchun, sanchqi bilan pichoqni o’ynataverish shart emas. Suyakda bir oz go’sht qolishidan siqilmaslikka harakat qilish lozim. Uy sharoitida esa go’shtni qo’lga olish mumkin. Sabzavotlar aralash go’sht – muammoli taom. Hozirgi kunda jahonda bu taomni tanovul qilishda bir-birini rad qiluvchi ikki tavsiyalar mavjud. Birinchisiga binoan go’shtni bo’laklarga bo’lib chiqqach, pichoqni chetlatish. Ikkinchisiga binoan esa bir daqiqa ham pichoq o’ng qo’ldan, sanchqini chap qo’ldan bo’shatmaslik lozim. Birinchi qoidaga amerikaliklar amal qiladilar. Ovrupo tushunchasida bunday uslub bashanglikdan yiroqdir. Ikkinchisini tasdiqlagan holda, go’shtni sanchqini go’shtga qadagan holda pichoq bilan kesib, ushlash 37

to’g’ridir. Kesilgan va sanchqiqa qadalgan bo’lak go’sht ustiga kartoshka pyuresini qo’shib, tayyor garnirni og’zimizga olamiz. Agar kartoshkadan tashqari yana no’xat, yoki shunga o’xshash boshqa «bezovtalovchi» narsalar bo’lsa-chi? No’xat go’shtga sanchilgan sanchqida turmaydi, shuning uchun, pichoqni chetga olib, avval sanchqini o’ng qo’lga olgan holda no’xatdan ozgina totib ko’rib, so’ng, yana sanchqini chap qo’lga olish istagi paydo bo’ladi. Nima qilish kerak? Birinchi yo’li: sanchqi bilan go’shtni ushlab turib uni bo’lagini kesib olamiz, keyin sanchqini go’shtga qadalgan tarafini o’girib, no’xatni ilintirishga harakat qilamiz va bu vaqt davomida sanchqini chap qo’lda tutgan holda og’izga yo’naltiramiz. Ikkinchi usul: sanchqini uchlarini yuqoriga qaratgan holda kesilgan go’shtga no’xatlarni joylaymiz. Go’shtni hammasini yeb bo’lgach, sanchqini o’ng qo’lga olib no’xatlarni tugallashga harakat qilamiz (e’tibor qiling: no’xatlarni sanchib emas, balki qoshiqqa o’xshab olinadi). Agar kartoshka butunligicha tortilgan bo’lsa uni ezib o’tirish nojoiz. Go’shtga qo’shimcha tarzda alohida idishda tortilgan salat, o’z idishidan galma-gal asosiy likopchadan olingan taom bilan birga yeyiladi. Yashil salat, imkon qadar kesilmaydi. Agar barglari haddan tashqari katta bo’lsa, sanchqi bilan kesib, unga o’rab yeyiladi. Spagetti, yoki uzun makaronlar, qovurma lag’monni chiroyli tarzda yeyish qiyin. Bu italyan taomi bilan «chiqishish» ning uch yo’li bor. Birinchisi sanchqi bilan pichoqni qo’llashdan tarkib topgan. Qoshiqni chap qo’lda ushlaymiz. Qoshiqning uchini kosaga tushiramiz, so’ng qoshiqni tubiga qarab sanchqini makaronga o’raymiz, qoshiq bilan makaronni qolgan ulushini kesib olamiz. Ikkinchi usul: kesish uchun mo’ljallangan sanchqini pichoqqa o’xshab ushlanadi. Sanchqini makaronlar girdobiga olib, undan katta bo’lmagan miqdorda makaronni olib ko’taramiz. Keyin yana sanchqini pastga tushirib o’sha makaronlarni aylantirib sanchqiqa o’rab tezda og’zimizga olamiz. 38

Uchinchi usulni qo’llar ekanmiz, vertikal tarzda ushlab turilgan sanchqini makaronga qadab, shu vaziyatda kerakli darajadagi ulushni o’rab olamiz. Asosiy qoida: sanchqiqa ikki-uchtadan ortiq makaron olinmasligi darkor. Shirin nonni aynan shu uchun mo’ljallangan sanchqilar bilan yeyish yaxshi. Aks holda, qoshiqchadan foydalangan ma’qul. Quruq shirin pishiriqlarni qo’lda ham yesa bo’ladi. Tilak bildirish Mehmon sog’lig’i uchun aytilgan tilaklar. Agar mezbon biror-bir mehmon uchun tilaklar izxor qilsa, unda to mehmondorchilik tugagunga qadar u qolgan mehmonlarni nazardan qoldirmasligi lozim. Mehmonlar bo’lsa, faqat kechaning sababchisi uchungina tilak bildiradilar. Agar tilak uy egasiga aytilgan bo’lsa, uy bekasi ham chiroyli izhorlardan qolib ketmasligi lozim. Tilak aytilgan vaqtda dasturxon atrofidagilar uni izhor qilayotgan kishiga nisbatan hurmatni ko’rsatish uchun yemak jihozlarini likop chetiga qo’yib, o’zaro suhbatlar va tanovulni to’xtatib diqqat bilan tinglaydilar. Tilak uchun eng qulay vaqt ovqatlar orasidagi tanaffusdir, chunki bu vaqtda odamlar ovqat yeyishdan to’xtagan bo’ladi, ovqat sovumaydi va hammaning diqqati notiqda bo’ladi. Dasturxonga ovqat tortilayotgan va odamlar ishtaha bilan yeb turgan vaqtda so’z boshlamaslik kerak. Yaxshilab gapirilgan, jonli va qisqa tilak ziyofatni qizitib, jonlantirib yuboradi. Nutqning qisqa va tushunarli bo’lishi – asosiy shartdir. Tantanali qabullarda odatda, erkaklar tilakni o’rinlaridan turgan holda tinglaydilar, ayollarni turishlari shart emas. Agar izhor qiluvchi tilakdan oldin bokal to’ldirilgan vinoni ko’krakka qadar ko’tarib olgan bo’lsa, unda boshqa erkaklar ham xuddi shu vaziyatda turadilar. Agar izhor qiluvchi tilakdan avval bokalni qo’lga olmasa, unda boshqa erkaklar ham tinglayotganlarida xuddi shu 39

vaziyatni saqlaydilar, faqatgina tilak nihoyasiga yetgandan so’nggina, odatda tilak aytuvchi so’zini tugatgach, bokalni qo’liga olganda, ular bokallarni qo’llariga oladilar. O’z nomiga aytilgan tilakning egasi tilak bilan javob bermog’i darkor. Tilakda aytilgan maqtovlarni ayol kishi tabassum bilan qabul qilib, boshqalar turgan bo’lsalar ham o’z joyida o’tiraveradi. Bu paytda u qo’lida vino to’ldirilgan bokalni, to izhor tugagunga qadar ushlab turadi. Aslida olganda, tilak aytilgan izhor «egasi» hech qachon to boshqalar ichmagunlariga qadar ichimlikdan ichmaydi, aks holda esa u o’zi uchun o’zi qadah ko’tarib, nokamtarinlik qilgan bo’ladi. Stol qarshisida o’tirgan ayol bilan tilak bildirgan kishi uning nigohini «tutib olib» qadahni nomiga ko’tarib bajaradi. U agar boshqalar turmasalar yoki bunga bir asos bo’lmasa, o’rnidan turmaydi. Agar juftlik xoli o’tirishgan bo’lsalar, tilak sifatida erkak bir-ikki og’iz yarim hazil so’zlar bilan, masalan, «chiroyli ko’zlaringiz uchun», «baxtli daqiqalar uchun» ichishga taklif qilish bilan kifoyalanadi. Evrupo davlatlarida ba’zida tantanali tilaklardan keyin ichib bo’lgan qadahni yerga urib sindiradilar. Bizda esa biror narsani sinishi yaxshilik alomati deb hisoblanmaydi. Rasmiy tushliklarda tanovul tugagunga qadar tilaklar aytilmaydi va ular tantanali nutqlar oldidan aytiladi. Ilk tilakni soqiy aytadi, qolganlarini esa – uning ruxsati bilan izhor qilishadi. Hadyalar va ularni taqdim yetish etiketi Biz o’z xursandchiligimizni boshqalar bilan baham ko’rishga o’rganib qolganmiz va go’zal urf odatlarga ergashgan holda bir-birimizga sovg’alar hadya etamiz. Ularning sababi hayit bayramlari, tug’ilgan kunlar, 8 Mart, Yangi yil, hovli to’yi, to’y (nafaqat yaqin qarindoshlaringiz, balki tanishlaringizniki ham bo’lishi mumkin) munosabati bilan hadyalar orqali bizga aziz odamlarga nisbatan bo’lgan muhabbatimizni va e’tiborimizni ta’kidlaymiz. Gul, manzur shirinlik kabi arzimagan narsalar bilan ham insonni xursand qilish mumkin. Hadya qilish istagini 40

yoshlikdan tug’dirish, sovg’a bera bilishga va ziyofat qilishga bolalikdan o’rgatish lozim. Sovg’alarni tanlashda e’tiborli bo’lishimiz lozim. Bu yerda sizga kashf qilish qobiliyati va xayolot, izlanuvchanlik hamda zehni o’tkirlik kerak bo’ladi – bir so’z bilan aytganda nimaga qodir ekanligingizni ko’rsatish imkoniyati paydo bo’ladi. Bu yerda did, farosat, ijodkorlik va odoblilik talab qilinadi. Sovg’a izlashni oxirgi daqiqalarga tashlab qo’yishni maslahat bermaymiz. Shoshilinchda sifatsiz yoki keraksiz narsani olib qo’yish mumkin. Sovg’ani arzon-qimmatini olish har kimning imkoniyatiga bog’liq. Haddan tashqari saxiylik qilishga hammaning ham qurbi yetavermaganidek, imkoniyat bo’lgan hollarda xasislik qilish ham bema’ninik hisoblanadi. Bu erda ham kishiga bo’lgan himmat rol o’ynaydi. Bayram kunlari uchun oldindan tayyorgarlik ko’rilishi lozim: sovg’a beriladigan odamning didi, qiziqishlarini o’rgangan ma’qul. Maxsus holatlar uchun: gullar (savatchada yoki qirqilgan), sovg’aga monand maxsus nashrli kitoblar, billur idish, osma soat, radiopriemnik, qimmati baland konfetlar sovg’a qilinadi. Gastronomik turdagi (oziq-ovqat bilan bog’liq) sovg’alar: tort, oliy navli choy, kofe, shokolad, uy murabbolari. Pardoz anjomlari: yaxshi odekolon, loson, atir, pudra, pardo idish, ko’z tepasiga surtiladigan bo’yoqlar to’plami, nodir shampun. Yoshi katta yaqinlarga kiyim-kechak sovg’a qilsa ham juda o’rinli bo’ladi. Masalan, otangizga do’ppi, onangizga ro’mol yoki chiroyli kiyimlik v.b. Bu sovg’alarda nihoyat darajada ehtiyot bo’lmoq kerak. Bunda agar siz bunday narsalarni sovg’a qilmoqchi bo’lsangiz, avvalo, uning pardoz anjomlariga allergiyasi bor-yo’qligi hamda qay darajada uning bu sovg’alardan foydalana olish- olmasligini bilish lozim. Kiyimlar va aksessuarlar: sharf, qo’lqoplar, erkaklar ko’ylagi, sumka, shippaklar, paypoqlar, ro’mol, yengga taqiladigan bezakli tugmachalar, bijuteriya, manikyur to’plami, kichik hamyon. Jonli sovg’alar: mushuk bolasi, kuchuk bolasi, qushlar, baliqlar bo’lajak egalarning roziligi bilan! 41

Ro’zg’orbop sovg’alar: dazmol, termos, choynak, serviz, sochiqlar to’plamiga ega dasturxon. Komandirovka yoki sayohatdan qaytishda qarindoshlar va yaqin do’stlarga suvenir yoki tabriknomalar sovg’a qilinadi. Sovg’ani siz tashakkur bildirmoqchi yoki unga bo’lgan e’tiboringizni ko’rsatish niyatida qarindosh yoki tanishmi, do’st yo begonagami – kim uchun mo’ljallanganligiga qarab tanlaysiz. Sovg’ani g’arazli maqsaddi qilishdan tiyilish darkor. Hadya qilishda o’zingizni sir saqlamang – ular sovg’a oluvchilarni uzoq gumonlarda qolib kyetishiga sabab bo’ladi. Sovg’aning qiymati, qoida bo’yicha ahamiyat kasb etmaydi va u faqat sizning imkoniyatlaringiz bilan bog’liq. Bunda faqat qimmatbaho sovg’alarga tegishli bo’lgandagi imkoniyatlar cheklanishi mumkin: ularni sizga shu qiymat darajasida qaytara olishga qurbi yetmaydiganlarga va bundan o’zini noqulay his qiladigan odamlarga bilib turib sovg’a qilmaslik lozim. Boshqa tomondan esa o’ta arzimas sovg’a orqali siz o’zini haddan tashqari tejamkor qilib ko’rsatib qo’yish ham mumkin. Yubiley, hovli to’yi va to’y tan’tanalarida jamoaviy tarzda qimmatbaho sovg’alar qilish an’anaviy tusga kirgan. Bolalarni xursand qilish oson – ular har qanday kitob, konfet va o’yinchoqlarga rozi bo’laveradilar. O’z hadyangiz orqali siz bolaning qiziqishlarini rivojlanishiga yordam berishingiz mumkin: tennis raketkasi yoki rolik bolani sportga nisbatan bo’lgan qiziqishini paydo qiladi. Qanday hajmdagi sovg’a bo’lsa ham uni qog’oz qutiga gulli sovg’a o’ramiga o’rab berish bolalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bunday shakldagi sovg’anigina bolalar sovg’a deb tan oladilar. Bolalarga pul berishni tavsiya etmaymiz. Agar bu pullar kerakli narsa uchun sarf qilinsa, unda istisno bo’lishi mumkin. Yor-do’stlarga sovg’a tanlash qiyin emas, chunki ularning didi va istagi oldindan ma’lum. Ularga har xil narsalar – ro’zg’or anjomlaridan tortib, pardozandoz buyumlarigacha taqdim yetish mumkin. 42

Uylanishdan oldin hadya qilinadigan sovg’alar oddiy iltifotlilik belgisinigina bildiradigan bo’lishi lozim. Er-xotinlar turli xil sabablar bilan bir-biriga tez-tez sovg’alar qilishni yoddan chiqarmaliklari lozim. Asosan ular bir-biri bilan foydali sovg’alar almashadilar, ayniqsa, ularga sovg’a tanlash oson, chunki bir-birlariga nima zarur ekanini hamda nimadan mamnun bo’lishlarini yaxshi biladilar Va albatta guldastasiz buni tasavvur qilish qiyin. Universal sovg’alardan biri – kitob. Uni istagan odamga va har qanday xursandchiliklarda hadya qilish mumkin. Imkoni boricha sovg’abop, chiroyli bezatilgan, har qanday yangi, yaqin orada nashrdan chiqqan kitoblarni sovg’a qilish mumkin. Ayol kishini erkak kishiga bo’yinbog’ sovg’a qilishiga maslahat bermaymiz. (Bunday sovg’a yaqin munosabatdagi kishiga beriladi turmush o’rtoq, aka–uka, o’g’il). Pardoz ashyolarini sovg’a qilish niyatingiz bo’lsa ayol kishi bilan maslahatlashish lozim. Erkaklarga shirinliklar – konfet, tort va b. narsalarni kamdankam sovg’a qilinadi. Bu odat shirinlikka nisbatan garchi, hamma erkaklar ham be’etibor bo’lmasalar-da, erkak borasidagi tasavvurlar bilan uyg’un bo’lmagani uchun bo’lishi mumkin. Siz izlayotgan sovg’ani tanlashda egasining yoshiga ham e’tibor berish lozim. Bu degani yoshlar va yoshi o’tganlar uchun maxsus narsalar bor degani emas, ammo yoshi katta odamga yorqin rangdagi bo’yinbog’ni sovg’a qilish bilan uni noqulay ahvolga solib qo’ymaydigan va ayol kishiga qariyalar kiyadigan matodan hadya qilib uni xafa qilib qo’ymaslik uchun o’zini madaniyatini ko’rsata bilishi kerak. Pul berishingiz bu sizni ochiqchasiga ishbilarmonligizdan dalolat beradi. Albatta, bunda sovg’a foydali bo’lgani bilan, u qiziqarlilik xususiyatini yo’qotadi. Bunday usullarni kamdan-kam va faqat yoshlarga nisbatan qo’llagan ma’qul (masalan, yosh oilalarga to’yana sifatida). O’rin-joy (ko’rpa yostiq uchun) mo’ljallangan ashyolarni (choyshab va b.) faqatgina eng yaqin oila a’zolariga yoki to’yda sovg’a qilish mumkin. Yymoristik tabiatdagi sovg’alarga kelganda 43

ehtiyotkor va farosatli bo’lish muhim. Sovg’alarning ba’zi turlari milliy belgilarga egaligini yoddan chiqarmaslik joiz: Evropoda dastro’mollar janjal va ko’z yosh timsoli, o’zbeklarda yangi kelin sovg’a qilgan dastro’mollar tabarruklik kasb etadi, to’ylarda g’arbda o’tkir tig’li va kesuvchi narsalar sovg’a qilinmaydi, bizda bu boylik ramzi hisoblanadi. Sovg’ani berishda ham go’zallik qoidalariga e’tibor bilan qarab, uni yaltiroq qog’ozga chiroyli gulli tasmalar bilan o’rab hadya qilgan ma’qul. Sovg’adagi chek yoki qiymat narxini olib tashlashni unutmaslik muhim. Chek faqatgina kafolatlangan muddat bilan o’tkazilgan narsani sovg’a sifatida hadya qilganida saqlanishi mumkin. Sovg’ani qanday tarzda berish ham oson masalalardan emas. Sovg’ani qay tarzda taqdim yetishingiz uni qabul qilish doirasiga ta’sir ko’rsatadi. Shaxsan o’zingiz yoki boshqalar tomonidanmi taqdim etilishi – uni qanday yetkazishingiz ham ahamiyatga molik. Sovg’ani o’z vaqtida yetikazilishini ta’minlashga harakat qilish muhim. Sovg’ani biron bir joyga olib qo’ymasdan, kiyimingizni yechgan zahoti egasiga topshirish kerak. Bir og’iz iliq so’z bunda katta ahamiyat kasb etadi. Nafaqat sovg’a qilishni, balki uni olishni ham bilish kerak. Odobli inson sovg’aga darhol tashakkur bildirib, uni hadya qiluvchini oldida ochib, minnatdorchilik bildiradi. Olingan sovg’ani e’tiborsizlik bilan olib qo’yish o’ta madaniyatsizlikdir. Sovg’a sizga yoqmagan taqdirda uning aybini hatto ishora yoki kinoya bilan ham bildirmaslik shartdir. Har qanday sovg’ani jilmayib olish lozim. Agar ayol kishiga gul sovg’a qilinsa, uni darhol guldonga qo’ygani ma’qul, gulni olib shunchaki qo’yib qo’yish e’tiborsizlikni bildiradi. Minnatdorchilikni shunday tarzda ifodalash kerakki, siz xursand bo’lgan sovg’adan, unchalik qiymatga ega bo’lmagan sovg’alarni hadya qilganlar yoki umuman taqdim qilmaganlar o’zlarini noqulay his qilmasinlar. Agar tort yoki konfet olib kelishsa, o’tirganlarni mehmon qilish yoddan chiqmasin. Agar ma’lum bir sabab bilan sovg’ani olishni nomaqbul ish deb bilsangiz, undan ishonchli tarzda voz keching, lekin buni odob doirasida bajarish kerak. Ikkilanib turib, so’ng 44

sovg’ani olish noto’g’ri bo’lar edi. Agar kimdandir qarz bo’lib qolishni istamaganingiz uchun hadyalar olishni qat’iyan rad qilsangiz, uni asosli tarzda sertakalluflik va odoblilik bilan bildiring. Ammo bunda sovg’ani qo’ldan qaytarish baribir noo’rinligini nazarda tutish joiz. (Agar bu kasbiy odob bilan bog’liq bo’lmasa). Adabiyotlar: 1. Axmadjon B. Islom odobi va madaniyati. - T., Cho’lpon. 1995. 2. Kaykovus. Qobusnoma. - T.: Istiqlol, 1994. 3. Mahmudov Karim. Mehmonnoma. - T.: “Yosh gvardiya” nashriyoti. 1989. 4. Sattor M. O’zbek udumlari. - T., Adolat, 2004. 5. Hoji Muhammad Shoxmurodzoda. Taomlanish odobi.-T.,Movorounnahr, 2005. 6. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. - T., “Fan” 1994. 7. Husanov B., G’ulomov V. Muomala madaniyati. - T., Iqtisod-moliya. 2009. 45

Похожие

Biznesmen etiketi

Marosimlar etiketi

Turmush etiketi

Rahbar xodimlarning etikasi va etiketi

Sayohat etiketi. Turizm