logo

Маданият типологияси. Антик давр – кадимги дунё маданияти, уларнинг ривожланиш хусусиятлари ва асосий марказлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB
Маданият типологияси. Антик давр – кадимги дунё маданияти, уларнинг ривожланиш хусусиятлари ва асосий марказлари   Режа: 1. Жахон маданияти тарихида   кадимги юнон цивилизацияси маданий меросининг урни. 2. Кадимги Миср маиший маданияти. 3. Кадимги Хиндистон цивилизациясининг “ошкоралиги” ва унинг бошка халклар маданиятига таъсири. 4. Чжоу сулолалари даврларида Хитой давлатлари маданияти.            Греция (кадимги юнонистон, Эллада)- Болкон ярим оролининг жануби, Эгей денгизидаги ороллар, Кичик Осиёнинг гарбий сохили, Апеннин ярим оролининг жанубий сохили. Сицилия ороли, Мармар, Кора ва Урта денгиз сохилларида ташкил топган кулдорлик давлатлар гурухи.         Археологик маълумотларга караганда, Греция территориясида одамлар кадимдан яшаб келган. Мил. Ав. 8-6 асрларда ижтимоий- иктисодий ва сиёсий ташкилотнинг алохида шакли булган кадимги Греция жамияти- полислар ахолиси эркин гражданлардан иборат булган шахар- давлатлар, вужудга келди. Полис эркин гражданлари ерга ва кулларга эгалик килган. Грек мустамлакачилиги шу даврда авж олган. Эгей денгизининг шимолий киргоги, Сицилиянинг шаркий кисми, Италиядаги Тарент курфази киргокларидан то кора денгиз киргокларигача булган ерлар Греция мустамлакасига айланган.       АДАБИЁТИ. Бизгача юнон ёзма адабиётининг энг кадимий намуналаридан Гомернинг “ Илиада” ва “ Одиссея” эпик поэмалари етиб келган. Троя уруши вокеаларини акс эттирган бу поэмалар кахрамон шахслар ва машхур тарихий вокеалар мадхига багишланган эпик кушиклар асосида майдонга келган. Гесиод (мил.ав.8-7асрлар) дидактик фольклор таъсирида борликнинг пайдо булиши ва худоларнинг келиб чикиш манзарасини яратди) “ Теогония”), мехнатни хаётнинг асоси сифатида улуглади (Мехнат ва кунлар).           Афина маданиятининг ривожланган даври (5-4 асрлар) юнон адабиёти учун хам юксак боскич булди. Драматик жанрлар тараккий этди.Мифологик сюжет асосидаги трагедия етакчи жанрга айланди.             АНТИК ФАЛСАФА . Фалсафа тарихида мухим урин тутади. Кадимги Греция файласуфлари кулдорлик тузумини асослашга интилдилар. Кадимги грек мутафаккирлари Шарк мамлакатларида тупланган табиий- илмий билимларни ва фалсафий гояларни урганиб янада ривожлантирдилар ва бойитдилар. Антик фалсафа тарихи бошлангич табииёт билимлари ва илк содда материализмнинг диний- мифологик карашларга, идеализмга карши кураш тарихидан иборат. Кадимги грек фалсафаси Милет мактаби намояндалари (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен) карашларидан бошланади . Милет мактаби тарафдорлари ягона бир бутун дунё нима эканлигини тушунишга, табиатдаги барча нарсаларнинг биринчи асосини топишга уриндилар. Уларнинг назарича, бепоён оламнинг келиб чикиши ва ривожида хеч кандай худоларнинг иштироки йук, хамма нарсанинг асоси доимо харакатдаги ва узгариб турувчи моддадир. Ана шундай моддани Фалес сув, Анаксимен хаво, Анаксимандр номуайян мухит (апейрон), Гераклит олов деб хисоблади.         АРХИТЕКТУРАСИ. Грецияда кулдорлик демократиясининг кучайиши даврида стадион, гимназия, мажлислар зали (булевтерийлар), ибодатхоналар, инженерлик иншоотлари (сув узатгич ва х.к) ва жамоат бинолари куплаб курилди. Масалан, Гера, Коринфдаги Аполлон ибодатхонаси, Селинундаги ибодатхонлар ва б.)         Театри – мева худоси Дионис шарафига багишлаган байрамларда ижро этиладиган уйинлардан бошланган. Эллинизм даври (мил.ав. 4-1 асрларигача) драматик курсатувларда хор асосий роль уйнаган. Мил. ав. 6 асрнинг 2 ярмида шоир Феспид сахнага актёрни олиб чикди. Театр байрамлар   очик хавода курсатиладиган хар хил уйинлар билан утар эди. Греция театрида аёллар ролини эркаклар никоб кийиб уйнар эди. Эсхил сахнага 2 актерни олиб кирди. Софокл эса сахна декорациясида тасвирий безаклардан кенг фойдаланди, фожиаларида 3 актёр пайдо булди, диалог купайди.           Тасвирий санъати. Гомер даври санъати хаддан ташкари оддий булиб ёгочдан худолар хайкалини ишлаш ва геометрик накшли вазопись санъати (вазаларга турли хил расмлар солиш ва ёзиш) ривожланган. Бизгача етиб келган санъат ёдгорликлари ичида бронза ва мармар хайкаллар купрок.         Кадимги Мисрнинг манбалари. Кадимги Иккидарё оралигининг тарихи сингари, Мисрнинг узок утмишини мунтазам суратда ва чукур урганишга факат Х I Х асрдагина имкон тугилди.   Унгача библия (таврот) даги айрим маълумотлардан, грек ва латин авторларининг асарларидангина фойдаланишга тугри келган, аммо бу авторларнинг Мисрнинг ёзма хужжатларидан фойдалана олмаганлар, факат узга халкнинг огиздан – огизга утиб келган хикояларинигина баён килганлар.       Геродотнинг бизга маълум “ Тарих” ида Мисрнинг утмиши у кадар мунтазам булмаса-да, Бобил- Осур тарихидан кура хийла муфассал баён этилган.         Миср иклимининг нихоятда куруклиги туфайли бунда хатто жуда мурт материаллардан ишланган кадимги ёдгорликлар хам гоят яхши сакланган. Чунончи, бунда когоздан олдин кашф этилган (хакикий когозни кадимги хитойлар ихтиро килган) папирусга, ёгочга ва полотнога ёзилган ёзувлар топилди. Тоштахталардаги ёзувлар айникса яхши сакланган, аммо бу ёзма ёдгорликларнинг купи бир томонлама диний-сехрий мазмундаги ёзувдир.         Диний анъаналар. Нил водийсида айникса мустахкам ва тургун булган. Кохинлар гоят катта кучга эга булиб, улар билан подшо хокимияти уртасида баъзан ихтилофлар булиб турса-да, фиръавнларнинг илохийлиги тугрисида таълимотлар ва ахоли оммасини “ Куёш фарзанди”га (Миср хукмронларини шундай” деб атаганлар) итоат килишга ундаганлар.         Хуллас, Мисрдаги хар хил диний- эътикодлар эски урф- одатларни куллаб- кувватлаган ва мулкдорлар хокимиятига итоат килишга чакирганлар.Шубхасизки, Мисрнинг дини йиллар давомида узгариб, ижтимоий силжишларга ва сиёсий узгаришларга мослашиб турган. Аммо тугаб бораётган уруг- кабилачилик урф- одатлари билан хали боглик булган кадимги куп диний эътикодлар Нил водийсида бошка кадимги мамлакатлардагидан кура узокрок ва каттик сакланган.Мисрда нихоят даражада куп таркалган йирткич ва уй хайвонларига сигиниш, шунингдек, хар хил кушларга, балик ва хашоратларга сигиниш грек сайёхларини хайратда колдирган.           Миср динининг яна бир узига хос хусусияти нариги дунёга жуда катта ахамият берилганлигидир.Шумер билан Бобилда нариги дунёни кунгилсиз ва мудхиш деб, улганларни бу дунёни кумсайдиган бахтсиз банда, деб тасаввур килган булсалар, бу хакда Мисрдаги таълимот бошкача булган. Масалан, улар бу дунёдаги уй- жой мусофирхона булиб, узок яшаб булмагани учун уларни мустахкам килиб куришнинг хам хожати йук, ундан кура узингга “ абадий ёток жой”ни макбарани олдиндан тайёрлаб куйишинг керак, деган коидага амал килганлар.           Мумиёлашга алохида эътибор берилган.Жасадни мумиёлашнинг киммат ва арзон усуллари булган. Фиръавн ва катта мансабдорларнинг мимиёлари айникса яхши сакланган. Ичак- чавоклари олиниб алохида идишларда (канопларда) сакланган ичак- чавокдан тозаланган гавда 70 кунча номакобда турган, кейин хушбуй катрон (смола) куюлиб устидан полотно уртикка уралган.     АДАБИЁТ. Кадимги Мисрликлардан бизга халк эртаклари ва хакикий вокеалар тасвиридан иборат жуда куп бадиий адабиёт асарлари етиб келган, табиий, улар кейинчалик сарой ва ибодатхоналарнинг марказлари томонидан озми- купми ишланган.           Синухет тугрисидаги кисса айникса машхур булган.     “ Хаётдан кунгли совиган одамнинг уз рухи билан сухбати” деган асар хаётнинг маъноси ва максади тугрисидаги фалсафий асарнинг гузал намунасидир. Бу шеърий диалогнинг иштирокчиларидан бири (хаётидан кунгли совиган) кишиларнинг шафкатсизлиги ва макрлилигидан нолийди ва адолат кидириб нариги дунёга кетмокчи булади.           Бошка сухбатдош (кунгли совиганнинг рухи) унга скептик карашларни баён килади. У дунёдан хеч ким кайтиб келган эмас, унинг бу дунёдагидан кура яхшими ёки ёмонми эканини хеч ким билмайди. Яхшиси бахтни бу дунёдан кидириш керак. Лекин кунгли совиган киши бунинг тасалли бермокчи булиб айтган гапларини эшитишни хохламайди.Пировард натижада у бу дунёдаги хаётдан кура нариги дунёнинг устунлигига скептик рухини ишонтиришга муваффак булади.             Мисрда айникса математика равнак топган. Тугри, мисрлик математикларнинг ракам системаси хийла катта, бесунакай булган. Ракамларга позицион маъно беришга бирон уриниш булганлиги мутлако сезилмайди.       Миср астрономияси хам катта муваффакиятларга эришган. Мисрликлар Нилнинг тошкинидан дарак берувчи Сириданинг осмонда пайдо булишини кузатган (уларнинг бир вактга тугри келиши тасодифий хол булган, албатта). Миср календари куёш календари булган. Йил 12 ойга булинган, хар ой 30 кундан иборат булиб, 3 та ун кунликка булинган. Бу хисобда ошик булиб колган беш кун байрам хисобланиб,хеч кайси ойга киритилмаган.       САНЪАТ. Мисрда музика ва ракс жуда тараккий топган. Пуфлаб чалинадиган музика асбоблари (най), уриб чалинадиган асбоблар   (систра, кайрок), торли асбоблар арфа, уд ва бошкалар булган.             Мисрнинг маданият сохасида эришган муваффакиятлари ташки дунёга таъсир курсатиб (купинча греклар оркали) бизга етиб келган. Геродот мисрликларни хакли равишда геометрия устозлари деб атаган. Жуда куп бадиий сюжетлар бошка халкларга   (узгартирилган холда, албатта) мисрликлардан утган. Сфинкс образи Европа санъатида классик образ булиб колган. Мисрнинг обелискларининг хакикий нусхаси (хайкаллари) Рим ва Парижда кад кутариб турибди. Кизил гранитдан ясалган ва Мисрдан келтирилган (эрамиздан аввалги Х Y   асрга мансуб) сфинкслар Ленинградда Нева киргогига хусн бериб турибди.       КАДИМГИ ХИНДИСТОН. Хиндистон территориясининг хажми ва ахолисининг сони жихатидан узок утмишдаёк хозиргидай каби Осиёнинг энг катта мамлакатларидан бири булган. Унинг табиат яратган кескин чегаралари уни ташки оламдан ажратиб куйган, бошка мамлакат ва халклар билан алокасини кийинлаштирган. Унинг жанубий, жануби- гарбий ва жануби- шаркий чегаралари Хинд океани, Арабистон денгизи ва Бенгал култиги билан уралган. Шимолий чегараси эса ер юзининг энг баланд Химолай тизма тогларига такалган. Тогли тусиклар сира утиб булмайдиган даражада булмаса-да, жуда бахайбатдир ва улар Хиндистонни гарбда Эрондан ва шаркда Хинди- хитойдан ажратиб туради.         Кадимги Хиндистон тарихига доир асл нусха манбаларнинг жуда куп кисми йук булиб кетган. Кадимги хинд адабиётининг куп асарлари кайин пустлогига ёки пальма дарахти баргларига ёзилган булиб, улар Мисрдагидан кура анча нам иклим шароитига бардош бера олмаган (Мисрда папирусдан мурт материал хам сакланган). Иккинчи томондан, ёнгинлар   Олд Осиёнинг китобларига зарар келтиролмаган булса, кадимги хиндистон кутубхоналари ва архивларини обдан хароб килган, тошга уйиб ёзилган текстларнинг асл нусхалари сакланган булса-да, улар нисбатан оздир.       Кадимги Хиндистон йилномаларининг ахволи улардан хам ёмон. Ведалар, Махабхарата ва Рамаяна хажми анча катта ва мазмундор шеърий асарлардир.         Ведалар – гимнлар, кушиклар, афсунгор ва диний дуолардан иборат катта тупламдир. Бундай тупламлардан турттаси сакланган. Бу тупламлар- Ригведа, Самаведа, Яжурведа ва Атхарведа деб аталган. Энг кадимги кисмлари эрамиздан аввалги 2 минг йилликка мансубдир, кейин улар тахминан минг йилдан зиёдрок давр давомида кайта ишланган ва унинг энг охирги нусхаси бизнинг эрамизга якин даврда ёзилган.           Хинд халкининг огзаки ижодларидан иккита катта достон борки, уларни адабий киммати ва тарихий ахамияти жихатидан оламга машхур Гомер достонлари билан тенглаштириш мумкин. Бу достонларнинг бири Махабхарата (Бхарата авлодларининг буюк уруши) деб, иккинчиси эса Рамаяна (Раманинг фаолияти тугрисида киссалар) деб аталган. Гарчи анъанада бу достонлар авторларининг номи (Ваяси ва Валмики) сакланган, аммо афсонавий Гомернинг тарихан ростлиги канчалик гумон булса, у авторлар хам шундайдир.       У достонларнинг иккиси хам эрамиздан аввалги 1 минг йилликнинг тахминан урталарида таркиб топа бошлаган ва эрамизнинг дастлабки асрларида катъий шакл олган (вактларни мутлако аник белгилаб булмайди).       Кадимги Хиндистонда хар хил фалсафий окимлар шу жумладан, материалистик оким таркиб топган. Масалан, чарвак таълимотига кура, билишнинг бирдан- бир манбаи тажрибадир.         Эрамизнинг   Y - YI   асрларида Хиндистонда Ернинг шарсимон эканлигини ва ернинг узига тортиш конуни, шунингдек ернинг уз уки атрофида айланишини жуда яхши билганлар. Бу илмий кашфиётларни урта асрларда араблар хиндлардан урганиб олганлар.     Илк хинд давридаёк (Эрамиздан аввалги   III - II   минг йилликдаёк). Хинд водийсида хисобнинг унли системаси таркиб топган. Кейинчалик хиндлар математикада баъзи жихатдан бошка шаркий давлатлардан узиб кетган. Масалан, нолни билдирадиган аломат факат Хиндистонда ишлатилган. Биз рим ракамларидан фарк килиб арабча ракамлар деганимизни аслда кадимги хиндлар ихтиро килган ва кейин бу ракамлар арабларга утган. Араб алгебрасида хам хиндлар алгебрасининг таъсири бор.       Кадимги хинд кимёгарлари сулфат, хлорат ва азот кислота ишлашни билганлар. Табиблар касалликларни муайян тизимга солишга уриндганлар ва организмдаги асосий ширалар назариясини яратганлар. Хиндистонда жуда куп тил ва шевалар булиши филология сохасида тадкикотлар олиб борилишини талаб килган. Брахман олим Панини (эрамиздан аввалги   Y - IY   асрларда яшаган)   «тозаланган» тилнинг яъни адабий (санскрит) тилининг грамматикасини тузган.         Гумбазли бинолар ва узига хос горлар ибодатхоналар кадимги хиндларнинг ажойиб архитектура ёдгорликларидир. Ажанта гор – ибодатхоналарида сакланган хилма- хил рангдаги фрескалар   (эрамиздан ав.   I - III   асрларда) узининг реализм билан кишини хайратда колдиради.       Хинд маданияти Марказий ва Шаркий Осиё мамлакатларига   (асосан буддизмнинг ёйилиши муносабати билан) катта таъсир курсатган. Хиндистон гарб оламига араблар оркали таъсир курсатган.       Кадимги Хитой маданияти. Биз хитой ёзувининг иероглиф системаси эрамиздан аввалги 2 минг йилликда таркиб топганлигини биламиз. Купгина Шарк мамлакатларида ёзувлар тамомила узгариб кетган булса, хитойларнинг ёзув анъанасида узилиш булмаган. Асрлар утиши билан бу ёзув мураккаблашиб борган, Олд Осиё ва Мисрда булгани каби бирон алифбо тузишга хам уринилмаган. Аксинча иероглифлар сони тухтовсиз купаяверган. Агар Шан (Инь) даврида уларнинг сони 2000 дан ошмаган булса, Хань сулоласи даврида 18000 га етган. Мана шу гоят куп сонли аломатлар ичидан зарурини кидириб топиш учун махсус справичник тузилган.         Авваллари ёзувлар тахтачаларга битилган, кейинрок ипакка ёзилган. Эрамизнинг   I   асрида когоз ихтиро килинган; когоз ёгоч ва эски турлардан килинган. Текстлар унгдан чапга караб устунлар тарикасида юкоридан пастга караб ёзилган. Хаттотлар учли чупни   (кейинрок майда чуткани (буёкка) кейинрок тушга ботириб олиб ёзганлар).         Хитой адабиётида диний анъаналар жуда кенг урин олган. Аждодларга сигиниш айникса катта ахамиятга эга булган. Табиат ходисалари ва хар хил ихтироларни илохий кучдан деб билганлар. Матриархат даврида бу куч бутун мавжудотнинг отаси Нюйва булган; оламни ва одамзодни уша яратган, осмондаги тешик ва ёрикларни тошлар билан уша бекитиб, текислаб куйган. Кейинчалик табиат ва инсоният аждоди рухларининг пантеони вужудга келтирилган, унга осмонни гавдалантирувчи Шан Ди бош булган.           Гайри табиий куч эгалари булмиш кахрамонлар тугрисида достонлар яратилган. Бу достонлар эпик циклларга бирлаштирилган. Кишиларни ут хосил килишга ургатган Суй Жей тугрисидаги афсонани айникса таъкидлаб утмок керак (бу греклар титани Прометейни эслатади).         Эрамиздан аввалги   I   минг йиллик урталарига келиб Хитойда хар хил фалсафий окимлар пайдо булган. Уларнинг энг эътиборлиси конфуцийчиликдир; бу фалсафий оким гарчи вактинча маглубиятга учраган булса-да, уз мавкеларини то янги замонгача саклаб келган.             Бу окимга асос солган файласуф Кун- цзи (Конфуций) эрамиздан аввалги 551- 479 йилларда яшаган. Унинг таълимоти патриархал тузуми анъаналарини урнатиш ва ижтимоий негиз бузилмаслигини даъво килишдан иборатдир.         Хужайин – хужайин булиши, унга тобе киши- тобе булиши, ота- ота булиши ва угил- угил булиши керак. Кичикларнинг халкнинг хукмдорларга буйсуниши абадий ва бузилмас конундир. Тарбия тартибни диний принциплар (аждодларга сигиниш) билан боглик уша табиий хукукларни ургатишдан ибарат килиб куйилган. Хар кандай туб узгартиришлар кораланган.         Конфуций фалсафаси билан бошка бир фалсафий оким- даосизм ракобат килган. Конфуций замондоши, аммо ёши ундан каттарок Лао- цзи даосизмнинг энг улкан намояндасидир. Лао- цзи таълимотида содда материалистик йуналиш, хатто диалектика куртаклари хам куринади. Кадимги Хитойнинг илмий ижодиёти Хань замонида энг юксак даражага кутарилган. Юлдуз осмонининг картаси (Кутб юлдузи атрофида юлдузларнинг туркуми) ишланган, куёш доглари текширилган ва х.к. Бу даврнинг энг катта олими Чжан Хэн (эрамизнинг 78-139 йиллари) энг кадимги сейсмографни ясаган. Фармакалогия, агрономия ва бошкаларга оид илмий асарлар хам уша Хань даврида пайдо булган. Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Исти қ лол ва маънавият. –Т., 1994 й. 17-24 бетлар. 2. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард ма қ садимиз. –Т. 2000 й. 25-34 бетлар. 3. Каримов И.А. Ў збекистон XXI аср б ў са ғ асида. –Т. 1998 й. 20-35 бетлар. 4. Каримов И.А. Миллий исти қ лол мафкураси – хал қ эъти қ оди ва буюк келажакка ишончдир. –Т. 2000 й. 380-396 бетлар. 5. Есин А.Б. Введение в культурологию: Основные понятия культурологии в систематическом изложении. –М, 1999, стр. 5-61. 6. Ахмедова Э, Габидуллин Р. Культурология. –Т, 2001. 6-12 бетлар. 7. Э.Гулметов, Т. Қ обулжонова, Ш.Эрназаров. Маданиятшунослик. Маърузалар матни. Т. 2000. 12-18 бетлар.