Марказий Осиё халкларининг кадимги маданияти - Культурология - Рефераты

Марказий Осиё халкларининг кадимги маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти Режа: 1. Марказий осиёдаги қадимги маданиятнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Марказий осиё худудидаги илк давлатлар маданияти . 3. Юнон-Бактрия маданияти миқиёсида шарқ элинистик маданияти.

Марказий Осиё маданияти жаҳон маданияти тарихида муҳим ўрин тутади. Унинг ўрта асрлардаги маданиятига бутун дуеё аллақачон муносиб ўрин берган. Хатто бақтрия, Марғиёна, Суғд, Парфия, Фарғона, Хоразм, Чоч халқларининг қадимги маданияти ҳам жаҳон халқларини хайратга солмоқда. Марказий осиё минтқасининг қадимги маданияти ўрганиш ўн йиллар илгари бошланган бўлса тадқиқотчиларнинг бу маданиятининг ўзига хослиги ва бой мазмуни лол қолдирди. Марказий осиё маданияти Ғарб ва шарқнинг буюк маданият элиментларни бир бутунликда уйғунлаштириб ўзига хос индивидуаллик касб этадики, бу хусусият кейинги тарққиёт учун ҳам негиз бўлиб қолади. Маркзий осиё халқларининг маданиятининг вужудга келиши шароитларини белгилашда даставвал жўғрофий ўрни ва табиий ва табиий воситаларга эътиборни қаратиш керак бўлади.Маданиятшуносликнинг ҳар қандай маданиятнинг ўзига хос алфозни жой манзараси, иқлими, биосфера омилларининг аҳамияти борлигига алоҳида эътибор беради. Марказий осиё минтақасининг табиати турли миллат билан фарқ қилади. Бу ерда серхосил водий ва воҳалар, серсув дарёлар, қақароқ чўллар, дашту адирлар, Памир ва тангритоғнинг баланд музофатлари билан ёнма-ён жойлашган. Бундай хуссият деҳқончилик, чорвадор, тоғда яшовчи қабила ва халқлар хўжалик тарзи ва ўзига хос маданиятларнинг шаклланиши учун имкон яратади. «Қадимги цивилизация» деб номланган рисолада марказий осиё маданиятининг икки хусусияти кўрсатилади: бир тамондан, турли маданиятларнинг ўзаро таъсирида, иккинчи тамондан, қадимги цивилизацияларнинг бошқа ўчоқлари билан яқин алоқада ривожланиши. Бу хусусиятларини батафсил кузатадиган бўлсак марказий осиё маданиятининг шаклланиш жараёлари яққол намаён бўлади. Марказий осиёнинг серхосил водийси, чўл ва дашти, тоғларида яшовчи аҳолининг турмуш шароитидаги фақрлар тури хўжаликларни эртароқ пайдо бўлиши ўзига хос маданиятлар шаклланишига олиб келади. Бу жараён яқин қўшинчилик муносабатлари асосида содир бўлиб, қабила ва халқларнинг

иқтисодий ва маданий алоқалари тарққиётнинг эртароқ бошланишига имкон яратди. Энг қадимги даврлардан деҳқончилик, чорвачилик ва тоғ овчи қабилалари ўртасида муносабат айрибошлаш Маракзий осиё халқларининг иқтисодиётида катта аҳамиятга эга бўлиб, кейинги даврларда ҳам узоқ сақланиб келди. Турмуш тарзи ва хўжалик фаолиятидаги фарқланиш билан бирга минтақа халқларининг этник ва тиллардаги яқинлик жуда ҳам уйғунлашиб кетганлигини қадимги Хитой ва Юнон маноаларида ҳам қайд қилинган. Марказий Осиё халқларининг кучли иқтисодий алоқалари, этник ва тил бирлиги уларни бир-биридан айрича яшашига йўл қўймади. Натижада қадимги Шарқнинг классик маданияти орасида Марказий Осиё қадимгги маданияти ажралиб, ўзига хос кўринишда шаклланади. Дастлаб бу маданиятьга икки хил маданият аралашиб кетди: кўчманчилик ва ибтидоийлик олами ҳамда цивилизация олами; Маркази йОсиёнинг ўтроқ деҳқончилик ва кўчманчи халқларида анча мунча фарқлар бўлишига қарамасдан илгаридан яқин муносабатлар ўрнатилган.Диний эътиқодлар, урф-одалар, фольклорлар, аҳлоқий меъёрдаги умумийлик маданий умуийликни шаклланишига олиб келган. Шунинг учун бундан кейин Марказий Осиёнинг яхлит маданиятини ташкил қилувчи турли Субмаданитялар мавжудлиги ҳақида тўхталиш жоиздир: Қадимги маданитялар суб маднияти (Бақтрия, Суғд, Хоразм, Фарғона, Марғиённинг), дашт кўманчилари-сак, мяссагет, дакеччилар субмаданияти, Памир ва Тангри тоғ қабилаларнинг суб маданияти. Маракзий Осиё маданиятининг ўзига хослигининг иккинчи жиҳати минтақанинг ўта қулай жўғрофий ўрнашганлиги билан боғлиқ. Минтақа Месопатомия, Хиндистон ва Хитой каби учта бую шарқ цивилизацияси билан бевосита чагарадош бўлиб ғарб цивилизацияси бешинчи-Греция ва рим билан алоқада ривожланган. Бундай алоқаларнинг муқарарлиги Маракзий осиё маданияти воситачилиги миссиясини бажаришга сабаб бўлиди, яъни иқтисодий соҳаларда энг аввало халқаро совдода ва маданий соҳаларда ҳам марказий Осиё Ғарб ва Шарқ ўртасида боқловчи кўприк

вазифасини бажарди. Хусусан марказий осиё худуди орқали буддизм бутун дунёга ёйилди, Хиндистон ва Хитойга эллинистик кўринишлари ўтди, Шарқдан Ғарбга ва Ғарбдан Шарқга маданий бойликлар (билим дунёвий ғоя, кашфиёт, бадиий асарлар) нинг алмашиб туришида Марказий Осиё муҳим воситачи бўлиб хизмат қилди. Марказий Осиё маданиятининг буюк воситачилик миссияси бошқа маданий қадриятларини янгилаш, ўзлаштириш,маҳорати вақайта ишлаш ккаби жихатларимиз бўлмас эди. Бумаданият қадимданоқ янги ходисаларни ўзлаштирш ва мослаштириш маҳоратига эга бўлди. Гарчи бошқа қадимги шарқ маданиятларидаги каби Марказий осиё маданиятида ҳам анънаналар кенг ўрин эгалласада, айтарли характер касб этмайди, яъники, узликсиз мадният янгиланиш ва тараққиёт жараёнига тўсиқ бўлмайди. Шунингдек, анъаналарнинг мустаҳкам хукмронлиги тарихий вазиятга ҳам тўсқинлик қилганликларини таъкидлаш керак. Минтақа орқали катта босқинчилик юришлар, халқларининг кўчишлари юз берган бўлиб, бу марказий Осиё халқларининг тарихи давомида бир неча бор маданиятни сезиларли ўзгаришлар олиб келди. Афсуски кўпинча урушлар Маркази Осиё маданиятининг қадимги тараққиёт даврларининг беҳисоб далилларини йўқ қилади. Архиолог қазилма маълумотлар ва ёзма манбаалар мил. авв.1-минг йилик бошларида вужудга келган Марказий Осиёнинг илк давлатлари Суғд, Бақтрия ва хоразм мадаияти ҳақида бироз маълумотлар беради. Мил. авв.нинг илк давлатлари Суғд, Бақтрия ва хоразм мадаияти ҳақида бироз маълумотлар беради. Мил. авв. VIII - VII асрларга оид Афрафсиёб (Самарқанд), Сурхандарё воҳасидаги Қизилтепа, Қашқадарё воҳасидаги Узунқир, Хоразмдаги Қизилқир каби қадимги шаҳарларда ўтказилагн тадқиқотлар мураккаб ижтимои йтузилма ав маданиятнинг юқори ривожланганлигии кўрсатади. Бу шаҳарлар мудофаа деворларини ва суб таъминотдаги иборат кучли ихтехкомтизимига эга бўлиб, ичида хунармандлар мавзеи жойлашган. Айрим шаҳарларда сарой қолдиқларидан қалъалар топилган. Қадимги давлатлар хўжалигининг асосий

сооҳаси ҳисобланган деҳқончилик тараққиётининг даражаси ҳақида кўп тармоқли сғориш тизимининг мавжудлиги бунга далилдир. Марказий осиё халқлариннг Қадимги шарқ мамлакатлари билан яқин алоқалар ўрнатган. Мидия ва Оссуриянинг сиёсий тарихида фаол иштирок этиб, хунармандчилик буюмлари ва хом ашё билан.(ложуварлд, олтин, мис, билан) савдо сотиқ қилинган. Бу ҳақида Оссурия ва Қадимги Юнон ёзма манбаларида гапирилади. Хусусан Бақтриянинг йирик шаҳарлари, кўп сонли аҳолиси ҳақида Бақтрия шоҳи Оксиартнинг афсонавий бойлиги ҳақида Кгесий Книдиский (мил.авв. V - IV асрлар) ёзиб қолдирган. Кўчманчи массагетларнинг удуми ва турмуш тарзи ҳақида машҳур қадимги Юнонтарихчиси герадот (мил.авв. V асрда ёзиб қолдирган.Умассагетларнинг ҳарбий қуроллари (амон-ёйи,найза ойболтаси.)олтиндан безаксифатида, мисдан қурол ва совут учун кенг фойдаланишни таъкидлайди. Геродитнинг ёзишича, массагетлар ягона маъбуд қуёшига топиниб,отни қурбонлик қилганлар. Қадимги Марказий Осиё халқларининг маънавий маданияти ҳақидаги билимларнинг бебаҳо манбаси Авесто ҳисобланибланган. Авесто сўзининг мазмуни умумий изоҳга эга эмас, кўпинча Асосий матн сифатида таржима қилинди. Авесто дунёнинг дунёнинг энг қадимги динларидан бўлган зардўштийлик тарфдорлари учун муқаддаскалима ҳисобланиб, пайғамбар Зардўшт тўпланганларга ундан ваъз ўқиган. Унингҳаёти даври мил.авв. ўқиган. Унингҳаёти даври мил.авв. I Х- VI - VI асрлар атрофида дейилади.Авесто ва унинг бошқа матнларининг тўпланиши кўп асрлар давомида амалга оширилган .Авесто нинг энг қадимги матналаримил.авв..Авесто нинг энг қадимги матналаримил.авв. II мингинчи йилларга тааллуқли.Авестонинг миллодий VII асрга тегишли бўлган тўплами жуда турлича мазмундаги 21 китобидан иборат бўлиб, ўша даврнинг барча билимлари жамланган. Зардуштийлик анъаналарига кўра бу ёдгорлик Эзгулик ва Ёруғлик худоси ахурамазданинг Заратужтра вохийси ҳисобланади. Бироқ унда қадимги мифалогик тасаввурлар, ҳам

тасаввурланади. Шунингдек, диний йўл-йўриқ пайғамбар давридан кейин зардуштийликнинг ривожланган эътиқод рамзи юзага келди. Ҳозиргача Авестонинг айрим қисмигина, фақат 4итоби сақланиб қолган: 1. Видевдат-«Девларга қарши ғонунлар», бу китобда асосан зардўшт ва Ахурамазада ўртасида сухбат, йўл-йўриқ ва кўрсатмалар мазмунида бўлиб, зулмат ва ёвуздик худоси Ах-римани бошқарувчи ёмонлик кучларини қайтариш ҳақида. 2. Виспрат-«ҳамма хукмдор», бу китобда ибодат намозлари тўпланган. 4. Ясна-«ибодат»,Маросим китоби худоларга сиғиниш ва мурожатдан иборат. Яснадаги «Тот»лар номли 17 бобзардўштнинг муқаддас қўшиқларидир. 4. Яшт-«Қадрлаш», «Ҳамду-сано» китоби худоларни шарафловчи қадимги гмнлар ва эзгулик худоларига ёвузликка қарши кураш ёрдам берувчи кучлар ҳақида. Бундан ташқари «Авесто» мажмуага «кичик авесто» ҳам мансуб, у авесто тилида ёзилган бўлиб, ибодат калималари жойлашган. Кўпчилик олимлар Зардўшт юксак аҳлоқий идеалдаги ва ишонтирувчи фикрлари билан биринчи хақ пайғамбар эканлигини такидлайдилар. Зардўш таълимотига мувофиқ барча қуруқликнинг ўзгармас ибтидоси Арта бўлиб, «Авесто»да хақиқат, олов руҳ дейилади. Ахурамазда тартибли сақланувчи осмон худоси ёруғлик ва эзгулик ҳисобланган.(охура-хўшайиш,эга,мазда- идрокли, билимдон). Ахурамазданинг ўғли-Атар (олов), унинг ватани булутлардек қуриган сувлар, унинг макони-худудсиз ёғду. Охурамазда 6 та руҳни-ёрдамчиларнияратди (амеш спента): эзгу ақл, яхши тартиб, лаёқатли қудрат, олижанобмўминлик,соғломлик ва боқийлик. Унга Ахриманинг зумат қўшини-девлар, урушлар тимсоли,очлик, касаллик,адолат ва бошқа ёвуз кучлар қарама-қарши туради. Олам ва барча инсоният ҳаётининг асосида эзгулик ўртасидаги азалий кураш ётади. Зардўшт таълимотининг улуғлиги шундаки, у ҳар бир кишига танлаш имконини беради. Ҳар ким ҳам ёвузликни йўқ этиш ва эзгуликни хукмрон

бўлишида иштирок этиши мумкин, бу ишда барча бир хилда тенгдир. Шу тариқа ерда илгари бўлмаган жаннат-олтин аср тикланади. Унда совуқҳам, жазирама ҳам, қарилик ҳам, ўлим ҳам бўлмайди. Ёвузлик билан курашда хар кишининг асосий куроли меҳнат бўлган. Зардўштийлик аҳлоқи кишидан камтарин ва ҳалол мева экса, у хақиқат тарқатади. Видевдат китобининг «Дехқончилик фазилати ҳақида» бобидан олинган. Фикр ,сўз ва ишда тақводорлик, ишчанлик,ҳалоллик,холислик юксак аҳлоқнинг асоосий талабалари сифатида кўтарилади. Ясна китобидан зардуштийликнинг эътиқод рамзи ҳақида дейиладики: «Қасам,эзгу фикрни, эзгу сўзни, эзгу фаолият мажбуриятларини бажаришни талаб қилади». Зардўштийлик биринчи бўлиб, эсхаталогик таълимоти ривожлантириш яратилган,бунга мувофиқ жаҳон тарихи 12 минг йилни ташкил қилади. Бу муддат тугаши билан эзгулик ва ёвузлик кучларини ҳал қилувчи ёвузлик жанг бошланади. Бугун оламни эриган метал оқими ўқ қилади. Бироқ халоскор саошьянт ҳалок бўлган дунёни ва барча марҳумларни тирилтиради, барча гуноҳкорларни дўзохдан чиқариб Оҳурумазнинг идеал хукмронлигида абадий ҳаёт кечиради. Шу тариқа зардўштийликда биринчи бўлиб охиратдаги жазо, марҳумларнинг тирилиши сўроқ куни ғоялар Доро 1 минг Бехустун ёвузида ва Ксеркснинг Персеполдаги ёзувида ҳам қайд қилинади. Зардўштийлик Марказий Олд Осиё худудларида минг йиллар давомида хукмрон дин бўлиб келди ва шубҳасиз, бу дин христианлик ва ислом каби жаҳон динларининг шаклланишида катта ўрин тутади. Марказий Осиё цивилизацияси ва маданиятнинг мустақил ривожланиши эрон аҳмонийлари тамонидан биринчи ўирик босқичининг туфайли тўҳтаб қолди. Суғд, Бақтрия, хоразм мил. авв. VI-IV асрларда аҳмонийлар давлати таркибига кирган. Бу империя таркиби кириши, ягона бошқарув, қонунчилик, тизимининг ўрнатилиши, оромий ёзувнинг умум давлат миқиёсида қўлланилиши. Марказий Осиё халқларининг маданиятига сезиларли таъсир кўрсатади. Аҳмонийлар даврида халқаро савдонинг ривожланиши учун қулай

шароитнинг вужудга келиши Марказий Осиё шаҳарларининг тараққиётига имкон туғилди. Аҳмонийлар хукмронлигида мамлакатларга сайёхлар ва олмлар бориши мумкин эди. Худди шу даврда Шарқ мамлакатларга Геродит,Демокрит ва бошқалар саёхат қилган. Аҳмонийлар империясидаги йирик шаҳарлар-Суза, Персепол, Менфис, Ниппур, Бобилда турли жойлардан хусусан, Хоразм, Бақтрия, Суғддан чиққан кишилар, сакларнинг харбий аҳолиси яшаган. Ўз навбатида мил.авв. V асрда Окс дарёсининг ўнг соҳилида Милетлик Юнонларнинг манзилгоҳи ташкил топади. Шу тариқа Аҳмонийлар империяси таркибида Марказий Осиё халқлари форслар, мидияликлар, бобилликлар,мисрликлар, юнонлар, хиндлар билан яқин муносабатда бўлиш маданиятининг ҳам ўзаро таъсирига имкон яратди. Аҳмонийлар империяси маданияти ҳам кўпгина мамлакат халқлари яратган илмий билимлар, диний эътиқодлар, санъат ютуқларининг синтези ҳисобланади. Бу маданиятга Марказий Осиё халқлари ҳам ўзининг хиссасини қўшган. Зардўштийлик аҳмонийларларнинг давлат дини ва сифатида қабул қилиниши билан бирга Ғарбга ҳам кенг ёйила бошлади. Аҳмонийлар санъатининг Суза ва персиполдаги улкан ёдгорлиги қурилишига Марказий Осиё минтақасидан кўплаб хом ашё келтирилган. Саройлар қурилиши Бақтриядан олтин, Суғддан ложувард ва қимматли тошлар, Хорахмдан феруза олиб борилган. 1877 йилда Тожикистоннинг жанубидан топилган Амударё хазинаси маданий синтезнинг ёрқин мисолидир, Марказий Осиё халқларининг маданият муносабатлари жуда кенгайди, Шунингдек, маданий қадриятнинг бойиши ва турли маданиятларнинг ўзаро таъсири жараёни эса ўз маданиятларини жуда тез ривожланиши ва бойишига ижобий таъсир кўрсатди. Аҳмонийлар империяси ва Марказий Осиё ерлари юнон-македонлар тамонидан босиб олинган Марказий Осиё маданиятида эллинизм элиментлари кириб келди. Эллинистик жараён славкийлар давлатидан мустақил бўлган Парфия ва Юнон-Бақтрияда ўзининг юқори ривожи билан

ажралиб туради. Юнон Бақтрия давлати юнонллар маҳаллий синтези қисқа вақтда ўзининг ижоби йнатижаларини берди, шарҳарлар сони тез кунларда ўсди, дехқочилик, чорвачилик, айниқса хунармандчилик ривожланиб борди. Маркази йосиё минтақаси буюк ипак йўли бўлиб, ўсган халқаро савдонинг маркази сифатида ўта муҳим ўрин эгаллади. Тавра-пул муносабатларини ўсишида Бақтрия шоҳларининг ўз пулларини зарб қилиши халқааро савдонинг ривожига ижобий таъсир қилиш билан бирга, юксак бадиий даражаси билан ҳам ажралиб туради. Юнон-Бақтрия давридаги ойхонум (Шим Афғонистон), Саксонахур ва Тахтисангин (Тожикистон ), Далварзин тепа, Ёрқўрғон, Афраси,ёбТолибарзу (Ўзбекистон) каби шаҳарлар қурилди. Юнон харбий манзилгоҳларининг аҳолиси турмуш тарзи ва маданиятлари акс эттирувчи эллинистик услублар Юнон-Бақтрия шарҳарларида очиб ўрганилди. Иншоотлар тош, хом ва пишиқ ғиштдан тикланган. Устунлар коринф усулида ишланган. Сарой ва ибодан мажмуалари, гимназия, театрбинолари очиб текширилганда устунлар аттик базаллтар, япроқлари, палметаллар, чети нашланган черепица- антификслар сингари унсирларин қўлланилишида акс этади. Марказий осиёнинг антик бадий маданиятнинг муҳим услубий хусусиятини санъатлар синтези ташкил этган: Хайкатарошлик, тасвирий санъат, нақш бунда умумий меъморчилик расамадаги- ва унинг ритмига бўйсинган ҳолад меъморчилик билна яхлитда намаён бўлади. Бу синтез Кушонлар даврида ҳам маҳаллий маданиятда ўз таъсирини сақлаб қолди. Кушонлар даври Маркази йосиё, Афғонистон, Покистон, Хиндистон халқлари тарихидагина эмас балки дунё маданиятининг тараққиётида алоҳида ўрин эгаллайди.Турли халқлар маданияти чатишиши натижасида бу ерда ўзига хос маданият шаклланди, шу билан бирга кейинги асарлар маданиятининг ўзаро таъсири янги тарихий босқичга қадамқўйди. Эллин маданиятининг анъананалари Кушонлар даврида ижодий жихатидан қайта шшаклланди ва янгича таҳлил қилина болади.

Кушонлар империяси даврида ( I - III асрлар) Марказий Осиёда суғорма деҳқончилик, хунармандчилик, шаҳарсозилк, савдо-сотиқ ва иқтисодий алоқалар равнақ топди. Бунга Кушон-Бақтрия ёзувлари, барҳма ва қаҳарошҳи хинд алифбосидаги ёзувлар, кушон тангалари гувоҳлик берди. Буддизм диннинг расмий даражаси будда ибодатхоналарининг ўша замон санъати билан безатилишида намаён бўлади. Термиз яқинидаги айридомдан топилган ибодатхона ташқи девори пештоқлаорига сарғишроқ тошдан хайкал ўрнатилган. Бино ичида ғиштдан ишланган будда хайкалининг қолдиқлари топилган. Хайкалларнинг ишланиш услуби, кийими мусиқа асбоблари Хиндистон Ўрта Осиё, Юнонистон маданиятларининг ўзаро таъсирида ривожланганлигидан далолат беради. Буни Харазм, Фарғона, Суғд, Парфиядан топилган турли хил буюмлар, маданий обидалар, топилмалари тимсолида ҳам кўрсатиш мумкин. Кушонлар даврида шаҳарлар қурилиши кенг ривожланган. Шаҳарлар қалин деворлар билан ўралиб, ичида арк ва аркнинг атрофида ҳар хил бинолар қад кўтарган Сопол идишлар нихоятда нафис ва жарангдорлиги билан ва хилма-хиллиги билан ажралиб турган. Амалий санъат кенг тараққий этган. Зеб-зийнат буюмлари ва меҳнат жанг қуроллари ясаш, мато тўқиш ривожланган. Умуман кушонлар даври маданияти Марказий Осиёнинг энг чўққис ҳисобланиб,маълум худуд ва замон билан чегараланмайди. Бу маданият Олд Осиё, Марказий Осиё ва Антик, Хинд маданиятлари ютуқларини ўзида жамлаб, қўллаб шарқ халқларининг ўрта асрдаги маданияти ривожи учун асос бўлди ва жаҳон маданияти ўчмас из қолдирди.

Похожие

Марказий Осиё халкларининг кадимги мусика маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги ва илк урта асрлар маданияти

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Марказий осиё ўйғониш даври санъати ва маданияти