XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти - Культурология - Рефераты

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Xvii-xx асрларда марказий осиё маданияти Режа: 1 . XVI - XIX асрнинг биринчи яримида Марказий Осиёнинг ижтимоий - маданий холати. 2. Маънавий маданият ва диний мутаассиблик. Дунёвий билимларни кадрсизланиши. 3. Моддий маданият. Хонликлардаги узига хослик. 4. Россия истелоси, унинг улкан маънавий хаётига таъсири. Мустабид шуро давлати даврида Узбекистан маданияти.

Таянч тушунчалар: Шайбонийнома, Зафарнома, Аштархонийлар, Манғитлар, тузум мактаби, ¢аспарали, жадидлик, қатағон. Марказий Осиёда темурийлар даврида маданият классик даражаси билан дунёга машхур бўлди. Шайбонийлар ва Аштархонийлар даври (XVI-XVIII асрлар) да мамлакат феодализмнинг мураккаб жараёнларини бошдан кечирди. XVI асрда хунармандчиликнинг ривожланиши транзит ва ички савдонинг кенгайишига ёрдам берди. Бу даврда хунарманчиликнинг 60 дан ортиқ тури мавжуд эди. Марказий Осиё, Хиндистон, Эрон, Балх, Россия, Туркия ва бошқа мамлакатлар билан совда-сотиқ дипломатик алоқада бўлган. XV-XVI асрларда Мовароуннахрда илм-фан анча ривожланди. Адабиёт, тарих, меморчилик ва тасвирий саньат ўзига хос ривожланиш босқичини босиб ўтди. Хасан Бухорий Нисорий (1566) нинг «Музаккир ул-ахбоб» ва Мутрибийнинг (1604) «Тазкиратуш-шуаро» номли адабиёт антологияси бунинг яққол ифодасидир. Бу қомусий анталогияда юздан зиёд адабиёт арбобларининг ижодлари ва таржимаи холлари ўрин олган. Мамлакатда хунар ва савдо ишларининг ривожланиши илм ахлининг ижтимоий доираси кенгайишига таьсир кўрсатди. Мутафаккир Зайниддин Восифий 1512 йил Самарқандда бўлганда базми мушоираларда косиб, шоирлар, савдогарлар ва оддий кишиларнинг маьракаларда фаол қатнашиб турганлигини баён қилади. Уларнинг аксарияти шеьр ёзиб турганлиги ўша давр табақаларининг маданий жихатдан юксак савияда эканлигдан далолат беради. Бу даврнинг ўзига хос хусусияти шундаки кўплаб адабий ва тарихий асарлар ўзбек тилида ёзилди. Муаллифи номаьлум «Нухратнома» Мухаммад Солихнинг «Шайбонийнома» асарлари ўзбек тилида ёзилган. Бундан ташқари машхур тарихчи Шарофиддин Али Яздийнинг тарихий асарлари хусусан «Зафарнома»си, Улуғбекка бағишланган «Мунтахаби жоме ва товорихи шохий» деган асарлари ўзбек тилига ўгирилди. Шайбонийлар даврида фаннинг қатор

тармоқлари ривож топди. 1693 йилда Амин Ахмад Розий «Хафт иқлим»- етти иқлим деган жуғрофи-биологияга оид луғат тузади. Унга Мутрибийнинг дунё харитаси илова қилинади. 1541 йилда Мухаммад Хусайн ас-Самарқандий тиббиёт ва фармакологияга оид илмий асар ёзади. У кўз табиби шох Али ибн Сулаймон Наврўз Ахмаджон хузурида ишлаб, касалликлар хақида «Табиблик дастурул-амали» рисоласини битади. Мусиқа илмига оид бухоролик Навкабийнинг асари хам XVI асрда бу саньат ривожидан дарак беради. Бундан ташқари хаттотлик саньатининг ривожига улкан хисса қўшган Султон Али Машхадий, Мир Али Хирвий, Махмуд Али Шиқобий каби хусни хат усталари хам ижод қилган. 1586 йилда Дарвеш Мухаммад Бухорий каллиграфия саньати назариясига оид асар ёзади. Шунингдек кўплаб қўлёзмалар миниатюралар ва суратлар билан безатилди. Тарихий ва адабий асарлардан «Фатхнома» Тарихи Абулхайрхоний, Навоийнинг асарлари шулар жумласидандир. «Миниатюраларда Марказий Осиё моддий маданияти акс эттирилади ва рассомлар воқеликни реалистик тасвирлашга интилади. Жалолиддин Юсуф, Келди Мухаммад ва бошқалар рассомчилик саньатига улкан хисса қўшади. Хонликлар даврида қурилиш иншоотлари турлари янада такомиллашади, кўплаб жамоат бинолари (карвонсаройлар, кўприклар, сардобалар, хаммом, тим ва бошқа савдо расталари) қурилади. Монументал биноларнинг тарихи, қиёфаси ўзгаради, хунармандлар уюшмалари вужудга келади. Бухоро шахри баландлиги 10 метрли девор билан ўралиб, шахар дарвозалари қурилди, йирик бинолар қуришда (Миср Араб мадрасаси, Хўжа Зайниддин масжид- хонақоси) халқ меъморчилиги анъаналаридан фойдаланилди. Шахар ташқарисида хам монументал бинолар (Чорбакр) қурилди. Жомеъ масжидлари сарой каби серхашам қилиб, мадрасалар пештоқли, минорали тарзда қуриб, ховлилари тўрт томондан айвон ва хужралар билан ўралди. Бухоро ва Тошкентдаги Кўкалдош мадрасалари бунга гувохлик беради. Бинолар безашда майда ўсимлик-нақшли парчинлар ишлатилди. Деворларга гул териш каби Темурийлар давридаги усуллар

ривожлантирилди. Қабр тошлари ясашда юксак бадиий даражада тошларга ёзувларни ўйиб битиш ривожланди. (Шайбонийхон қабр тоши ва Чилдухтаронда Абу Саид қабрига қўйилган тошлар). Хуллас, бу даврнинг кўпгина бетакрор маданият сохалари ўз сирларини мукаммал сақлаб келмоқда. Марказий Осиёда хонликлар ва амирлик ўртасидаги низолар бўлиб турсада, маълум даражада дехқончилик, хунармандчилик, савдо-сотиқ давом топди. Фан, адабиёт, санъатнинг ривожланиши кўпроқ сарой доирасида бўлиб, хам диний, хам дунёвий асарлар ёзилди. Гарчи ўз даври тарихнавислиги ўша хонлик ва амирликдаги сиёсий воқеалар салномасини ифодалайди, ўша давр рухи акс этганлиги билан тарихий ахамиятга эга. Мухаммад Ёқубнинг «Гулшан-ул мулк», Мухаммад Мир Олимнинг «Тарихи Амир Насрулло», Мулла Ибодулла ва Мулла Мухаммад Шарифнинг «Тарихи амир Хайдар», Мухаммад Хакимжон Тўранинг «Мунтахабут таворих» каби асарлари диққатга сазовордир. Қўқон адабий мухити кўплаб шоир ва шоиралар ижоди билан бойиди. Қўқон хони Умархоннинг ўзи «Амирий» тахаллуси билан ўзбек тилида ғазаллар ёзган. Унинг рафиқаси Мохларойим «Нодира» тахаллуси билан форс-тожик тилида «Макнуна», «Комила» тахаллуслари билан шеърлар ёзган. Эри Умархон вафот этгач, Нодира давлат ишларига хам аралашиб, мамлакат хўжалигини яхшилаш, маданий хаётни жонлантириш бўйича мухим тадбирларни амалга оширди. Қўқонда мадрасалар, карвонсаройлар, расталар, йўллар қурдирди. У ўз атрофига Увайсий, Махзуна каби қобилиятли ижод ахлини тўплади. Бу даврда Фазлий Намангоний Мушриф, Мушфиқий каби шоирлар ижод қилган. Мушфиқий Бухоро амири Абдуллахон саройида «Маликуш-шуаро» унвонига эга бўлган бўлса, Фазлий Намангоний Қўқон шоирларига бошчилик қилган, Умархоннинг топшириғи билан Фазлий ва Мушриф томонидан «Мажмуат-уш-шуаро» тўплами тузилади. Бу даврда Қўқонда Худоёрхоннинг сарой арки, Хивада турли обидалар қурилди.

Тахминан XVII асрда яшаб ижод қилган шоирлардан бири Турди Фароғий хақида маълумот берувчи асосий манба шоирнинг ўз асаридир. У юз уруғининг оқсоқолларидан бири сифатида Абдулазизхон саройида эътиборли кишилардан бўлган, кейин саройдан четлаштирилган. XVIII аср охирида Қўқонда туғилган шоир Махмур оғир шароитда яшаб, саройда аскарлик қилган. У амалдорлар ва сарой шоирлари билан чиқишолмай, саройни ташлаб кетади. Махмур қийинчиликда хапалак қишлоғида 1844 йилда вафот этган. Унинг шеърлари ичида «Хапалак» хажвий асари машхурдир. XVIII аср охири XIX аср бошларида Фарғонада Мухаммад Шариф- Гулханий тахаллуси билан танилиб, ажойиб лирик шеърлар, масаллар ёзди. Унинг «Зарбулмасал» асари қахрамонлари қушлар бўлиб, шоир улар орқали сарой аъенларининг кирдикорларини фош этади. Яна бир Қўқонлик шоир ¢озий хам ўз асарларида зодогонлар ва рухонийларни фош қилади. XIX асрнинг 30 йилларида Шахрисбзда шоир Хиромий хинд, форс адабиётида машхур бўлган «Чор дарвеш» ва «Тўтинома» хикояларини ўзбек тилига таржима қилади халқ достонлари «Юсуф ва Зулайхо», «Тохир ва Зухро» «Бўз ўғлон», «Юсуф ва Ахмад» ва бошқа достонлар вужудга келди. Шахар майдонларида қизиқчи ва қўғирчоқбозлар, ўйинчи санъаткорлар халқ хаётидан хикоя қилувчи лавхаларни ўйнаб, томоша кўрсатар, бойлар ва сарой ахлини очкўзлигини фош этиб, устидан кулар эди. Бу даврда Марказий Осиёда икки турдаги мактаб мавжуд эди: қуйиси- мактаб ва олий- мадраса. Бошланғич мактабда савод ўргатилар ва диний матнлар ёдланар эди. Мадрасада хам илохият ўқитилар, шунингдек араб тили сарфу нахви (грамматикаси), нотиқлик санъати, алжабр ва хандаса асослари ўргатилган. Бундан ташқари Хофиз, Бедил, Навоий асарлари ўқитилган. Ўша давр шоирлари, фан арбоблари мусиқани чуқур тушунганлар. Мусиқа санъатининг ривожига улкан хисса қўшган Мавлоно Мухаммадин Муғанний, Мавлоно Кавкабий, Хўжа Мухаммад, Ризо Самарқандийнинг номлари бизгача етиб келган.

Бу даврдаги меъморчилик ёдгорликлар хажми ва пардозининг жимжимадорлиги билан ажралиб туради. Самарқанддаги Регистон майдони шу даврда шаклланди. Шердор мадрасасининг олд пештоқида рангин кошинлар билан чекилган бир жуфт шер тасвирланган. Тиллакори мадрасасининг номи «тилла билан пардозланган» деган маънони беради. Деворлардаги ажойиб нақшу нигорлар ва ички деворлардаги тўкис тилла безаклар жуда нафис ишланган. XVIII аср охирларидан Хива хонлигида таъмирлаш ва шахарсозлик ишлари авж олади. Оллақулихон мадрасаси, Рахмонқули иноқ саройи хажм жихатидан анча махобатли қурилган. Қўқон хонлиги меъморчилигида ранг- баранглик ва ёрқинлик, пардоздаги кошинларнинг ёрқин товланиши каби хусусиятлар айниқса Худоёрхон саройида яққол намоён бўлади. XVIII аср охири - XIX аср бошларида меъморчилик хажм жихатдан ихчам бинолар, гохо безак- пардозлардан бутунлай холилиги билан кўзга ташланади. Хонликлар ва амирликда меъморчилик қурилишида ва безакда ўзига хослик хам сезилади. Фарғона уйлари кенгковул ва айвонли, гулдор токчали, ўйма ганчли, шифтлари нақшу нигорли қилиб қурилса, Самарқанд ва Бухоро уйлари учун чиройли кўринишдаги устунли айвон, гирих ва ислимий нақшлар туширилган девор ва ганч ўймакорлиги хосдир. Хива ўйлари ташқи ва ички шаклда қурилиб, айвони ичкарига қараган, устунларига ўйма нақшлар чекилган, мураккаб шаклдаги гуллар билан безалган. XIX аср бошларида мехнаткаш халқнинг турмуш маданияти паст даражада эди. Хонликларнинг ўзаро урушлари хўжалик ва маданий хаётни издан чиқарди. Бу хол Чор Россиянинг хонликларни босиб олишини осонлаштирди. Россияда сармоядорлик саноатининг ўсиши янги бозор савдосига ва хом ашё манбаларига бўлган талабни оширди. Россия Марказий Осиёни босиб олгач, махаллий ахоли рус ва Россиянинг бошқа халқлари билан алоқа ўрнатишга мажбур бўлди. Саноат ва қишлоқ хўжалиги техникалари кириб кела бошлади. Ўз ўрнида Россия ва Европа маданияти

элементлари кириб келди. Рус тузем мактаблари очилди. Типография ва литографиянинг пайдо бўлиши маданий хаётда катта воқеа бўлди. Аввал рус тилида, сўнгра махаллий тилларда газета, журнал ва китоблар чоп этила бошлади. ХIХ асрнинг 80 йилларида А.С. Пушкин ва И.А. Крылов асарлари илк бор ўзбекчага таржима қилинди. 1880 йилда Тошкентда жамоат кутубхонаси очилди. 1870 йилда расадхона ва кимёгарлик тажрибахонасига асос солинди. Илмий жамиятлар тузилди, тарихий ва археология музейлари очилди. Ўлка табиий бойликларини ўрганиш ишига рус олимлари хам қизиқа бошлади. 1870 йилда табиат, антропология ва этнография хаваскорлари рус жамиятнинг Туркистон бўлими очилди. Н.А. Северцов, И.В. Мушкетов, В.П. Федченко, В.Ф. Оманин сингари олимлар бу жамият аъзолари эди. Рус жуғрофи Ф.П. Литко 1873 йилда Тошкент фалакшунослик ва табиатшунослик расадхонаси ташкил этилишга хисса қўшди. П.П. Семёнов Тянь-Шанский Тонгритоғ тизмалари таркиби ва тузумини хақида маълумотларни чоп эттирди. А.П. Федченко Фарғона водийсининг ўсимлик дунёсини тадқиқ қилди. И.В. Мушкетов ва Г.Д. Романовский Туркистон ўлкасининг ер устки харитасини туздилар. И.В. Мушкетов олтин, темир маъдани, қорамой, кўмир каби қазилма бойликларни аниқлади. Академик В.В. Бартольд ўлка тарихи ва эл-элатини ўрганиш асосида кўплаб китоблар чоп қилди. Рус маданияти таъсирида халқ маърифатпарварлари шаклланди. Улар В.И. Герцеи, Н.Т. Чернишевский, Н.В. Добролюбовлар таъсирида халқ озодлик масаласини кўтариб чиқдилар. Ўрта аср қолоқлигини тугатиш, таълим-тарбиянинг илғор усулларини жорий қилишни ўз асарларида куйлаган Фурқат (1858-1909) мисол тариқасида рус мактабларини кўрсатди. У А.С. Пушкиннинг бир қанча шеърларини ўзбекчага таржима қилди. Муқимий (1850-1909) ўзининг хажвий шеърларида халқ оммасининг буржуазия томонидан эзилишини фош этди. Завқий (1853-1921) ўз шеърларида ижтимоий адолатсизликни қоралади.

XIX аср Туркистон адабиёти икки йўналишда ривожланди. Шохлик ва сарой мухитини куйловчи адабиёт, хамда зўровонликка қарши норозиликни ва қолоқликни тугатишга қаратилган тараққийпарвар халқ адабиёти. Умуман, Рус ва дунё маданияти таъсирида мехнаткаш халқ билан боғлиқ Туркистонда миллий маданиятнинг ривожланиш жараёни кучайиб борди. У мусулмонлар ва қолаверса туркийлар дунёсининг жахон тараққиётидан узилиб қолганлиги, бу ғоят хавфли холга бархам бериш кераклигини хамда умумтуркий қавмлардаги жахолатни йўқ қилиб, маърифат орқали тараққий топган мамлакатларга танглашиш зарурлигини биринчи бўлиб туркий қрим-татар халқининг улуғ фарзанди Исмоил ¢аспарали (1851- 1914) тушуниб етди. У жадидчилик харакатининг бутун турк дунёсидаги «ғоявий отаси»дир. Мусулмон туркий оламини жахон маърифати, илми даражасига кўтариш ғоясини амалга ошириш мақсадида Россияга мустамлака бўлган барча мусулмон худудлар маорифини мутлақо ислох қилиш уларда дунёвий фанларни ўқитиш масаласини кўтарди. Исмоил ¢аспаралининг ғояларини ёйишда «Таржимон» газетасининг хизмати жуда катта бўлди. 1888 йилда унинг «Рахбари муаллимин» ёки «муаллимларга йўлдош» китобининг нашрдан чиқиши мухим воқеа бўлди. У Бухоро, Туркистонга келиб жадид мактабларини очишга уринади. Унинг шогирдлари Бухоролик Маржоний, Домла Фозил, Мўминхўжа Вобкандий, Мулла Худойберди Бойсуний Бухорода жадид мактабларини кўпайтиришга уринадилар. 1904 йилда «Мазаффария» жадид мактаби очилади. Шунга қарамай 1898 йилда Қўқонда Салохиддин домла иккинчи жадид мактабига асос солди. Шу йили Тўқмоқда хам шу типдаги мактаб очилди. 1899 йили Андижонда Шамсиддин домла ва Тошкентда Маннон қори жадид мактабига асос солдилар. 1903 йилда Туркистон ўлкасида 102 та бошланғич ва 2 та ўрта жадид мактаблари бор эди. Аср бошида жадидлар зиёлиларнинг бутун бир ватанпарвар авлодини тарбиялаб беришдек оғир ишга фидоийлик билан киришдилар. Уларнинг

бошида М. Бехбудий, А. Авлоний, С. Айний, А. Фитрат, Мунаввар қори, Бобоохун Салимов ва бошқа кўплаб тараққиёпарвар инсонлар турар эдилар. Улар доимо қувғин, қамоқ, сургун каби хавф-хатарлар бошида чарх уриб турган холда иш олиб боришга мажбур бўлдилар. Шулардан Тошкент жадидларининг отаси сифатида зиёлийлар орасида катта обрў-эътибор қозонган Мунаввар Қори Абдурашидхоновнинг хизматлари жуда катта бўлди. ХХ аср бошларида Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Фарғона водийси шахарларида ўнлаб «усули жадид» мактаблари очилди. Уни битирганлар орасида Туркистон маънавий-маърифий дунёсини миллий уйғонишига кучли ижобий таъсир қиладиган забардаст намоёндалар ажралиб чиқди. Унинг биринчи қалдирғочлари Махмудхўжа Бехбудий, Абдуқодир Шакурий, Сиддиқий Ажзий, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний, Ашурали Зохирий, Лутфулла Олимий, Мухаммадшариф Сўфизада, Абдурауф Фитрат, Садриддин Айний, Х.Х. Ниёзий каби ўнлаб улуғ зотлар. Жадидлар мактаб ва маърифатдан бошланган фаолиятини сиёсий қиёфа касб этгунча қадар давом қилдириб, Туркистонда миллий мустақил давлат барпо этишга уриниш билан энг юқори поғонага кўтарилдилар. Туркистонда маърифатпарварлик харакати икки босқичда кечди. Биринчи даврда феодал тузум ва тартибларини танқид қилиш, маданий янгиликларни эгаллаш, Овропанинг турли тилларини ўрганишни тарғиб қилиш, янгича илм-фаннинг ахамиятини кўтариш каби масалалар олға сурилди. Ахмад Дониш, Аваз ўтар, Фурқат, Муқимий, Завқий сингари маърифатпарварлар етишиб чиқдилар. Иккинчи босқичда маърифатчиликдан жадидизм ўсиб чиқдики, у эндиликда янгича таълим-тарбия, янги усул мактабларини йўлга қўйиш, дунёвий илмларни хар томонлама эгаллаш маориф-маданиятда янги тартибларни ўрнатиш, янги ижтимоий-сиёсий масалаларни қўйиш даражасига кўтарилди. Жадидчилик харакати туркий миллатларнинг маънавий-маданий кўтарилишига туртки бўлди. Туркистонда янги усул

мактаблари очилиб, маърифатпарвар, илғор педагоглар бу мактаблар учун турли дарсликлар, ўқиш китоблари, қўлланмалар ярата бошладилар. Бехбудий, Мунаввар қори, Фитрат, Абдулла Авлоний, Ибрат, Хамза кабилар бу сохада жонбозлик кўрсатдилар ва бу ишда фаол иштирок этдилар. Жадидлар бошқа ўлкадаги маърифатпарварлик харакатлари билан хам алоқа ўрната бошладилар. Бу даврда Туркистонда маърифатпарварлик ва жадидчиликнинг турли, янги таълим-тарбия, ўқув-ўқитув масалаларини ўзида акс эттирувчи жуда кўп журналлар нашр этилди. «Тараққиёт», «Ойна», «Тужжор», «Садойи Туркистон», «Самарқанд» каби журналлар шулар жумласидандир. Маърифатчилик харакати айниқса ўзининг ривож топган босқичида Туркистонда ўзга юртлардаги ижобий ютуқлардан фойдаланган холда мустақил маънавий тараққиёт йўлини қидириш ва тарғиб этиш масалаларини олға сурди. Бу харакат рус подшо хокимиятининг мустамлакачилик сиёсатига зарар келтиришдан чўчиган чоризм амалдорлари уни чегаралаш ва буғиб қўйиш чора тадбирларини кўра бошладилар. XIX аср охири ХХ аср бошларида Туркистонда жуда мураккаб ижтимоий-сиёсий ходисалар билан бирга унинг маданий хаётида хам тез ва шиддатли ўзгаришлар рўй берди. Маданият, адабиёт, таълим-тарбия, дин, мафкура сохасида турли оқимлар пайдо бўлди, улар орасидаги муносабатлар мураккаб тус олди. Ёш бухороликлар, ёш хиваликлар харакати вужудга келди. 1917 йилдаги бутун россияда юз берган феврал ва октябр инқилоблари унинг мустамлакаси бўлмиш Туркистонда хам тўнтаришларга олиб келди. Совет даврида жуда хам мураккаб ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий- иқтисодий жараёнлар республиканинг миллий маданиятига хар хил тарзда таъсир ўтказди, барча сохадаги ўргартиришларни қарама-қарши тусга киритди ва республика тараққиётининг асосий тенденциялари хамда йўналишларини узоқ йилларга белгилаб берди. 30-йилларда маданий-оқартув масалалари тармоғи кенгайишда давом этиб борди. Йирик саноат корхоналарида маданият саройлари бунёд этилди,

қишлоқ хўжалик артеллари қошида колхоз клублари очилди, район маданият уйлари барпо этилди, кутубхоналар тармоғи кенгайиб, уларнинг китоб фондлари бойиб борди, кинотеатрлар, клуб ва маданият уйлари қошидаги кино қурилмаларининг сони кўпайди, стадион ва спорт майдончалари жихозланди. Кўп миқдорда китоб, газета ва журналлар нашр этилди. Радио эшиттиришлари ахолининг кундалик турмушида расм бўлиб қолди. Бироқ, 30-йилларда қарор топиб борган маъмурий-буйруқбозлик тизими ва шахсга сиғиниш мафкураси республиканинг ижодий ходимларини, унинг бутун маънавий хаётини қаттиқ исканжага олди. Ижодиётни партиявийлик тамоилларига, мафкуравий қоида-қонунларга бўйсундириш, дунёни бадиий тасвирлашни қўпол равишда социологиялаштириш учун кенг йўл очиб берди, дунёвий имкониятларни торайтириб қўйди. Партиянинг янги турмушни мадх этишга, халқ ўтмишига нигилистик муносабат пайдо бўлишига қаратилган сиёсати бадиий жараёндаги тарихий изчилликни унутиб юборишга олиб келди. Маданиятда мураккаб ижтимоий муаммоларни безатиб, енгил тусга киритиб кўрсатиш, хато ва камчиликлар тўғрисида сукут сақлаш тенденциялари пайдо бўла бошлади. Оқибатда хаётий хақиқат бузилиб, санъатнинг тарбиявий салохияти пасайтириб юборилди. 30-йиллардаги қатоғонлар миллий маданият учун дахшатли фожэага айланди. Қонунчиликни қўпол равишда бузилиши ва инсон қадр-қимматлари поймол этилиши туфайли миллий маданият ўрни тўлмайдиган даражада завол кўрди. Истеъдодли адабиёт ва санъат арбоблари Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Шокир Сулайман, Зиё Саид, Элбек, Аъзам Аюб, Усмон Носир, Қосим Сорокин, Мухаммад хасан, Абдусалом Ниёзий, Отажон Хошимов ва бошқалар миллий маданият қучоғидан узиб олиниб халқ душманлари деб эълон қилинди. Қатоғон қилинган ва таъқиб остига олинган шоир ва ёзувчиларнинг асарларидан фойдаланиш неча-неча йиллар мобайнида тақиқ бўлиб турди. Нохақ униттириб юборилган, кўпинча эса жисмонан хам йўқ қилинган жасур халқ фарзандларининг асарлари шахсга сиғиниш тугатилганидан кейин гарчи халққа қайтариб берилган бўлса-да,

ўлимидан кейинги хеч қандай шон-шухрат улар бошидан кечирган тахқир-у қийноқларнинг аламини боса олмайди. Дин ва диндорларни таъқиб қилиш халқнинг маънавий маданиятига нихоят даражада катта завол етказди. Маъмурий-буйруқбозлик тартиботи ўрнатилиши билан динга илмий нуқтаи-назардан ёндошиш инкор этила бошланди. Дин билан атеизмнинг дунёқараш жихатидан бир-бирига қарама қаршилиги сиёсий қарама-қаршилик билан алмаштирилди. «Социализмда динга ўрин йўқ, унга дин бегона» деган қоида устун бўлиб қолди. Шундай қилиб унга нисбатан салбий муносабат динга қарши зўрлик кўрсатишга айланиб кетди. На масжидлар, на черковлар, на диндорлар шу қадар миқёсдаги таъқибларни бошидан кечирмаган эдилар. Ўзбекистон рухонийларининг асосий қисми 30-йилларда қамоқ лагерларига жўнатилди. Масжид ва мадрасаларнинг деярли хаммаси ўтмишда гарчи диний маросимларни ўтказиш ўчоқлари бўлибгина қолмасдан, халқнинг буюк меросини сақлаб, бойитиб келган маданият, илм, тарбия, санъат марказлари хам бўлганига қарамай беркитиб қўйилди. Собиқ Совет даврида Республика маданий хаётида прогрессив ва регрессив тараққиётнинг бир-бирига қарама-қарши тенденциялари тобора кучайиб борди. 70-йиллар ва 80-йилларнинг биринчи ярмида, худди бошқа сохаларда бўлганидек, Ўзбекистоннинг маънавий хаётида хам инқирозга хос вазият вужудга келди. Шу билан бирга ушбу йиллар давомида республика маданияти умуман муайян муваффақиятларни қўлга киритди. Маданият, маориф муассасаларининг тармоғи сезиларли даражада кенгайди, буларни моддий-техника базаси мустахкамланди, ахолининг умумий билим даражаси ўсиб, ижодий зиёлийлар сафи кенгайиб борди. Талайгина ажойиб бадиий асарлар, театр, мусиқа асарлари яратилди. Маданият ва санъатнинг ривожига истеъдодли ёшларнинг бутун бир катта гурухи қўшилди, миллий ўз-ўзини англашнинг ўсиш жараёнлари белги бериб қолди. Маънавий, бадиий ходисаларни бахолашда синфийлик, партиявийлик сингари, мафкуранинг бадиият устидан хукмронлиги сингари

принципларидан фойдаланиш, адабиётда социалистик реализм усулининг устуворлиги маданият ва санъатнинг ривожланишига тўғаноқ бўладиган механизмни вужудга келтирди. Бу принциплар партиянинг чекланмаган тоталитар хукмронлиги тазиқи остида зўрлик билан амалга ошириб борилди. Зиддиятлар, қарама-қаршиликларнинг сабаби хам худди ана шунда. Маънавий сохада, бир томондан, чиндан хам сезиларли ўзгаришлар рўй бериб борган бўлса, иккинчи томондан, инқирозга хос вазият юзага келиб борди. Туб миллий манфаатларни унутиб қўйиш, зўр бериб байналминаллаштириш маданий қурилишда салбий ролни ўйнади. Партиянинг маданият сохасида байналминал маданиятни биринчи қўядиган сиёсати миллий маданиятни ривожлантириш режасини, миллий қадриятларни асраб-авайлаш ва улардан маънавий ривожланишда фойдаланишни орқа ўринга суриб қўйди. Маданиятни мафкуралаштириш ахлоқ-одоб, адабиёт, санъатнинг самарали миллий заминдан ажралиб қолишига сабаб бўлди, тарихий хотира, миллий анъаналар ва одатларни унутиб юборишга олиб борди. Байналминал маданиятнинг устивор тарзда ривожланиши Ўзбекистон туб халқлари тилларининг қўлланиш сохасини торайтириб қўйди. Маънавий сохани бошқаришнинг маъмурий-буйруқбозлик тизими мустахкамланиб бориши билан биргаликда фикр-мулохазалар ва бахоларнинг обрўйига кўр-кўрона итоат қилиш, ижодий фаолиятга қўпол равишда аралашиш, ижодиётни энг оддий эркинликлардан хам махрум қилиш расм бўлиб борди. Маънавий хаётга буйруқбозлик йўли билан рахбарлик қилиш, мафкуравий чеклашлар, тўғаноқ механизми, маданий сиёсатдаги зиддиятлар, маънавий соха эхтиёжларини инкор этиш жамиятнинг маънавий хаётида инқирозли холатларни юзага келишини белгилади. Узоқ ва яқин ўтмишни хаёлдан ўтказиб, мохиятини англашда 1991 йил 31 август куни – Ўзбекистон Республикасининг Мустақил деб эълон қилиниши

тарихий воқеа бўлди. У миллий ўзликни англаш, том маънодаги миллий юксалиш учун шароит яратди. Жамият ва миллат тарихи, тақдирида янги давр – Истиқлол даври бошланди. «Истиқлол биз учун тараққиётнинг бутунлай янги, кенг уфқларини очди, – деган эди И.А. Каримов, – Келажагимизни ўз қўлимиз билан яратадиган бўлдик. Хаётимиз ва яшаётган хонадонимизни миллий манфаат ва қадриятларимизга умумбашарият эътироф этган демократик мезонларга монан қилиб қуришдек ноёб тарихий имкониятга эга бўлдик».

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., 1998 й. 2. Бартольд В.В. Туркистон маданий хаёти тарихи. Л., 1967 й. 3. Бухоро тарихи. Т., 1976 й. 4. Самарқанд тарихи. Т., 1969-70 й. 2-жилд. 5. Хоразм тарихи. Т., 1976 й. 6. Ўзбекистон халқлари тарихи ва маданияти. Т., 1992 й. 7. Ўзбекистон тарихи. I-том. Ўзбекистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т., 2000.

Похожие

Марказий Осиё халкларининг кадимги маданияти

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги мусика маданияти

Марказий осиё ўйғониш даври санъати ва маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги ва илк урта асрлар маданияти