Антик Европа маданияти - Культурология - Рефераты

Антик Европа маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125 KB

Антик Европа маданияти Режа: 1. Антик Юнонистон маданияти. 2. Антик Рим маданияти.

Антик давр маданияти – жаҳон цивилизациясининг бешиги бўлиб, у даврда философия, маданият фан сифатида шаклланди. Ўша давр юнонларнинг турмуш тарзи, фикрлаши, маънавияти ҳозиргача ҳам инсонларни ҳаяжонга солиб келмоқда. Антик Европа маданиятининг шаклланишига Месопотамия ва Миср маданиятининг, айниқса, арифметика, астрономия, мифология, ва теология соҳаларида эришган дастлабки муҳим ютуқларнинг аҳамияти катта бўлди, Қ адимги Юнон маданияти эрамиздан авв. XXVIII асрдан эр. авв. II асргача давом этди. Юнонлар ў зларининг ватанини Эллада деб атаганлар. Қ адимги Юнон маданиятининг энг ю қ ори даражага к ў тарилган даври эр. авв. V - IV асрларга т ўғ ри келади. Қадимги Юнон маданияти жаҳон маданияти тарихида фавқулодда ҳодиса сифатида ўзини намоён этди. Эллада ҳ озирги замон давлатларининг бош қ арув шакли – Республика ва демократиянинг ватанига айланди. Унинг намунавий шакли Перикл (443-429) ҳ исобланади. Юнонистонда жисмоний ва а қ лий ме ҳ нат иккига ажралади. Жисмоний ме ҳ нат бу қ улларга, а қ лий ме ҳ нат қ илиш эса озод кишиларга тааллу қ ли эди. Юнонлар давла ва шахсий мулк, жамоа ва шахсий манфаатларни ў заро жуда мо ҳ ирона бо ғ лай олганлар. Аристократия одоби – мусоба қ а тамойиллари асосида биринчилардан б ў лишга интилиш қ адрияти кенг қ улоч ёйди. Бундай ў йинлар са ҳ наси: Олимпия ў йинлари мунозара, жанг майдони, театр са ҳ налари эди. Юнонлар учун эркинлик энг ю қ ори қ адрият ў исобланиб, унинг учун ҳ атто ў лимга ҳ ам тик борганлар. Леонид жасорати ёки Прометей ҳ а қ идаги бунга мисолдир. Юнонларнинг турмуш тарзи ҳ а қ и қ ат, г ў заллик, ме ҳ рибонлик каби котегориялар уй ғ унлиги билан белгиланган. Улар учун меъёр тушунчаси му ҳ им а ҳ амиятга эга эди. Шунинг учун юнонларда мулк эркин кишилар учун ажралмас атрибут б ў лса, иккинчи томондан очк ў злик, молпарастликни қ оралаганлар.

Инсонни тарбиялаш учун икки й ў налиш б ў йича таълим тизими вужудга келтирилган: а) «Гимнастика»; ва б) а қ лий й ў налишдаги барча турлари, чунончи, табиий фанлар, фалсафа, ноти қ ликни ў рганиш. Озод юнонларни болаларни етти ёшдан бошлаб бошлангич мактабга борганлар. Бадавлат кишиларнинг болалари эса 18 ёшгача гимназияларда ўқ ишни давом эттирганлар. Болалар мактабларда чиройли ёзишга, ани қ ва равон с ў злашга ў ргатилган. Улар Гомер, Гессиод ва бош қ а шоирларнинг шеърларини ва достонларини ёд олганлар. Юнонлар ашула айтиш, ра қ сга тушиш, лира созини чалишни билмайдиганларни ўқ имишли деб ҳ исобламаганлар. Болалар ул ғ ая борган сари югуриш, курашга тушиш, сакраш, диск, найза отиш ва қ илич чопиш билан шу ғ улланганлар. Шу тари қ а улар ватан ҳ имоячилари сифатида тайёрланган. Айни қ са, бу со ҳ ада Спарта мактаби ажралиб турган. Ҳар қ андай эркин юнон полис (ша ҳ ар) давлатнинг энг олий э ҳ сон деб қ абул қ илинган ва унинг ватанпарвари б ў лган. Биринчидан юнон файласуфи Фалес б ў либ, у сувни оламдаги барча борли қ нинг асоси деб ҳ исоблаган. Юнон файласуфларининг энг юксак намоёндалари сифатида Су қ рот, Платон ва Аристотель ҳ исоблаганлар. Юнонистонда оламни фалсафий мушо ҳ ада қ илиш-манти қ ва тасди қ лашга таянган илмий ва рационал фикрлаш методи ор қ али билиш мумкинлигига асос солинган. Пифагор, Евклид ва Архмедлар математика ва математик фанлар- геометрия, оптика, гидростатика фанларининг асосчилари ҳ исобланади. Астраномия со ҳ асида Аристарх биринчи б ў либ геоцентризм ғ оясини илгари сурди. Гиппократ- медицина фанига асос солди. Геродот тарих фанинг отаси ҳ исобланади. Аристотель асарлари маданият назарияси б ў йича биринчи фундаментал илмий ишлар қ аторида ў рин олган эди. Деярли ҳ озирги замон маданиятининг жанрлари қ адимги Юнонистонда пайдо б ў лди. Баъзилари ў ша даврнинг ў зида жуда ю қ ори

даражага к ў тарилди. Фидий бошчилигида бадиий тасвирий санъат асарлари, Зевснинг катта ҳ айкали бунга мисол б ў ла олади. Юнонлар биргина яратувчилик билан шу ғ улланибгина қ олмай, шу билан бирга г ў заллик қ онунлари билан яшашни ҳ ам хо ҳ лар эдилар. Шунингдек, юнонларда ибтидоий дин шакллари-тотемизм, анимизм ва фетишизм тасаввурлари кучли б ў лган. Ибтидоий жамоа тузимидан синфий жамиятга ў тиш давомида юнонларнинг диний тасаввурлари ҳ ам ў згариб борган. Уларда ҳ ар бир йирик ҳ одиса, касби – корининг ў з худолари-хомийлари б ў лган. Зевс-юнонларнинг энг му қ аддас бош худоси ҳ исобланган. У осмон, мома қ алдиро қ , ча қ мо қ ва ём ғ ир худоси б ў лган. Уни одамлар жингалак сочли, серсо қ ол, қ удратли, қў лида ча қ мо қ ушлаган, басавлвт киши сифатида тасаввур қ илганлар. Зевснинг укаси Пасейдонни «ерни тебратувчи» да ҳ шатли денгиз худоларидан бири деб билганлар. Гелиос қ уёш худоси б ў либ, оппо қ отлар қў шилган аравасида осмонига чи ққ анда кундуз бошланади деб фикр юритганлар. Апполон эса ёр уғ лик ва санъат худоси саналган. Деметрий ҳ ам ило ҳ ий тимсол сифатида ў симликларнинг униб чи қ иши, ў сиши, Сар ғ айиши г ў ёки унга бо ғ ли қ б ў лган. Ер ости ҳ укумдори - ҳ омийси Аид б ў лган. Дионис виночилик, Афродита аввал ҳ осилдорлик, кейинчалик севги ва г ў заллик ҳ амда денгиз сайё ҳ лари ҳ омийси б ў лган. Зевснинг қ изи Афина, юнон афсоналарига к ў ра уруш, ғ алаба, санъат, билим ва донолик маъбудаси б ў лган. У Афина ша ҳ рининг ҳ омийси б ў либ, ҳ акалтарош Фидий томониданша ҳ ардаги Парфенон ибодатхонаси олдида унинг ажойиб ҳ акали ишланган. Юнон худоларидан бири, Зевс ва Геранинг ўғ ли Гефест темирчилик ҳ омийси ҳ исобланган, Вул қ он лав ҳ аларининг отилиши ҳ ам унинг ер остидаги темирчилик устахонасининг ма ҳ сули деб ҳ исоблашган. Гермес савдо-соти қ худоси сифатида эътироф этилган. Юнонларнинг фикрича, уларнинг Зевс бошли қ худолари баланд Олимп то ғ ларида яшаганлар ва бадавлат кишилардай ҳ аёт кечирганлар. Улар ҳ ам одамлар каби шу ҳ ратпарас, ҳ окимиятпарас, шаф қ атсиз ва қ асоскор

б ў лганлар. Юнон хуодларининг одамларидан фар қ лари шундаки, биринчидан улар умрбо қ ий, иккинчидан , улар Гефесдан таш қ ари г ў зал ва қ адди қ омати келишган б ў лишган. Юнон худолари ҳ ам севишган, хурсанд ёки ғ амгин, ғ азабли ҳ олатларида номоён б ў лганлар. Ердаги аёллар билан худолар қ овушувидан қ а ҳ рамонлар дунёга келганлар. Юнонлар ў з худоларига ишонишган, си ғ инишган, уларга атаб ибодатхоналар қ уришган ва қ урбонликлар қ илишган. Лекин юнонларда худоларга к ў р-к ў рона сажда қ илиш, мутаассиблик даражасида б ў лмаган. Масалан, Прометей худолар иродасига қ арши одамларга осмондан лоловни ўғ ирлаб олиб тушиб берган (Прометей афсонасидан). Юнонлар мифологиясида биргина худоларни эмас, ердаги инсонларни ҳ ам улу ғ лаганлар. Бунга Софоклнинг «Дунёда буюклар к ў п. Лекин, инсондан бош қ а табиатда кучлиси й ўқ », ёки Арихмеднинг «Менга таянч ну қ тасини топиб беринглар, мен дуёни отин-устун қ илиб ташлайман» деган ибораларини мисол тари қ асида келтириш мумкин. Қ адимги Юнон маданияти 5 та даврга б ў линади: Эгей маданияти (эр. авв. 2800-1100йиллар). Гомер даври (эр. авв. XI - IX аср); Архаик маданият даври (эр. авв. VIII - VI асрлар); Классик (ю қ ори даражадаги) даври (эр. авв. V - IV асрлар); Эллинизм даври (эр. авв. 323-146 йиллар). Эгей маланияти к ў пинча Крит-Микен маданияти деб ҳ ам аташади. Бунинг сабаби Крит ороли ва Микен Юнон маданиятининг асосий марказлари саналган. Шунингдек бу даврни афсонавий подшо Миноснинг номи билан Миной маданияти деб ҳ ам аташади. Эрамиздан аввалги уч мингинчи йилларнинг охири, икки мингичи йилларнинг бошларида Крит оролларида Кносс, Феста, Мали ва Като-Закро ша ҳ ар давлатлари вужудга келди. Ша ҳ арларнинг тутган ў рнини ҳ исобга олиниб, баъзида уларни «Сарой маданияти» деб ҳ ам аташади. Бу даврда асосий Маш ғ улот қ ишло қ х ў жалиги б ў либ, бунда дон, узум, зайтун

етиштирилган. Х ў жаликда чорвачилик, ҳ унармандчилик ва савдо ҳ ам му ҳ им ў рин тутган. Крит маданиятига тауллу қ ли Кнос саройи «Лабиринт» номи билан тарихга кирган б ў либ,унинг биринчи қ аватигина са қ ланиб қ олган. У к ў п қ аватли иншоот б ў либ, 300 хонадан иборат бир гектардан к ў про қ ерни эгаллаган. Саройда сув ў тказувчи мослама (водопровод), канализациява ванналар, ҳ унармандчилик устахоналари б ў лган. Саройнинг махфий хонасидан аёл худонинг қў лида илонни ушлаб турган ҳ айкалчаси топилган. Саройнинг деворларида ҳ озирча «Гуллар терувчи», « Қ ушнитутишга шайлана-ётган мушук», « ҳў киз билан ў йин» каби расм манзаралари са қ ланиб қ олиган. Крит ў зининг чизи қ ли ҳ арфларидан иборат ў з ёзувига эга б ў лган. Лекин бу ёзувни ҳ озиргача ҳ еч бир олим ўқ иб чи қ ишга эга б ў лмаган. XI - IX асрларнинг Гомер асри деб аталишининг сабаби шуки, бу даврни ёритб берувчи асосий манба Гомернинг «Одиссея», «Иллиада» достонлари б ў лган. Бу даврда давлатчилик, ша ҳ ар – сарой турмуш маданияти ва ёзуви й ўқ б ў либ боради, Ме ҳ нат қ уролларини темирдан ясашга ў тилиши натижасида ме ҳ нат унумдорлиги анча ошади, де ҳқ ончилик ва чорвачилик ривож топади. Савдо – сотиқда эса айирбошлаш воситаси қ орамоллар ҳ исобланган. Архаик даврга хос хусусияти шундаки, Юнонистонда уч аср давомида қ ишло қ дан ша ҳ арга, Уру ғ - қ абилачилик, патриахрат муносабатларидан классик қ улчилик бос қ ичига ў тиш учун замин етилади. Ша ҳ ар – давлат ижтимоий ҳ аётининг асосий шакли б ў либ қ олади. Давлат тузумининг шакллари – монархия, олигархия, аристократик ва демократик республика б ў лган. Юнонлар финикияликларнинг ёзуви асосида 24 та ҳ арфдан иборат ў з алифболарини яратганлар.Бу алифбода ҳ ам ундош, ҳ ам унли товушларни ифодаловчи 24 ҳ арф б ў лган, Юнонистонда таълим тизимининг юту ғ и туфайли полиснинг эркин кишилари орасида саводсизлар й ўқ эди. Жамият қ адриятлари ва а ҳ ло қ ий нормалар шакллана

боради. Бунда ватанпарварлик ва фу қ аролик му ҳ им ў рин тутган. Ў з ша ҳ рини ҳ имоя қ илиш ҳ ар бир фу қ аронинг шарафли бурчи ҳ исобланган. Худди шу даврда инсон танаси билан ру ҳ ў ртасида уй ғ унликни ифодаловчи идеал инсон т ўғ рисида ғ оя шаклланади. Фалсафа ва бош қ а фанлар вужудга келади. Фалсафа фанига Фалес, Пифагор эса математикага асос солади. Аввал ё ғ очдан, кейинчалик тошдан фойдаланиб ясаладиган монументаль ҳ айкалтарошликка асос солинади. Шулардан к ў про қ тар қ алгани: 1) ялон ғ оч ҳ олдаги эркакларнинг ҳ айкаллари – «курос»; 2) тикка турган аёллар ҳ айкаллари- «кора». Поэзия со ҳ асида Гомернинг «Иллиада» ва «Одиссея» достонлари яратилади. Кейинро қ шоир Гессиод томонидан «Теогония» ва «Аёллар катологи» поэмаларида антик мифология ў зининг классик даражасига к ў тарилади. Антик шоирлар орасида Архилох (лирик поэзия асосчиси), ҳ амда шоира С.О. Лесбос ижодлари ало ҳ ида ў рин тутади. Гўзаллик, севги, ҳ узур- ҳ аловатни куйлаган Анакреонта ижоди А.С. Пушкин ижодига ҳ ам катта таъсир к ў рсатган. «Греция м ў ъзижаси» номи билан тарихга кирган классик даврда (эр. авв. V - IV а.) қ адимги юнон цивилизацияси ва маданияти яшнаб ю қ ори ч ўққ ига чиқди. Бу даврда юнонлар эронликлар устидан ғ алабага эришгач, и қ тисодиёт, савдо кенг ривожланади. Афина Ў рта Ер денгизида энг катта савдо марказига айланади. Афина, Миср, Карфаген, Крит, Сурия, Финикияликлар билан савдо ало қ аларини олиб боради. Юнон фалсафаси ю қ ори даражага к ў тарилади. Шу даврда антик давр а қ ллилик да ҳ олари Су қ рот, Платон, Аристотель каби буюк файласуфлар яшаб ижод қ илганлар. Су қ рот биринчи б ў либ инсон ҳ аёти, яхшилик, ёмонлик, адолат каби муаммоларни мушо ҳ ада қ илишга асосий ў рин берди. Су қ ротнинг шогирди Платон Афина аристократиясининг вакили эди. У эр. авв. 385 йили Академия номи билан файласуфлар мактабини ташкил қ илган. Платон ў зининг идеал ша ҳ ар давлатни оиласи, хусусмй мулки б ў лмаган

файласуфлар бош қ ариши зарур эди. Идеал ша ҳ арнинг а ҳ олиси жангчилар ва оддий хал қ ( ҳ унармандлар ва де ҳқ онлар)га б ў линар эди. Келиб чи қ иши чет эллик б ў лган қ уллар ҳ ам бор эди. Платон тизимини Аристотель ( эр. авв. 384- 322 йй.) тан қ ид остига олган эди. Унинг «Сиёсат» номли маш ҳ ур асарида ў ша даврда маълум б ў лган билимларни ало ҳ ида со ҳ аларга- ботаника, физика, сиёсат, тарих каби номларга биринчи бор б ў линган эди. У «Метафизика» асарида фалсафа фанининг метафизик й ў налишига асос солган. У Македония подшоси Александр Македонскийнинг устози б ў либ, «Биринчи муаллим» номи билан маш ҳ ур б ў лган. Худди шу даврларда «Тарих фанининг отаси» Геродот (эр. авв. 490-430 йй.), атом назариясининг асосчиси Демокрит ( эр. авв. 460-370 йй.), маш ҳ ур табиб, 72 та китоб муаллифи Гиппократ (эр. авв. 460-375 йй.) каби маш ҳ ур олимлар яшаб ижод қ илганлар. Архитектура ва ша ҳ ар қ урилиши б ў йича Милетлик Гипподам томонидан ша ҳ арларнинг режалаштириш концепцияси ишлаб чи қ илган б ў либ, унга к ў ра ша ҳ ар жамоа маркази, яшаш учун уй-жой ҳ амда ишлаб чи қ ариш ва порт зоналаридан иборат б ў лиши керак эди. Монументал қ урилишнинг асосий тури ибодатхоналар б ў лган. Архитекторлар – Гектин ва Каликратлар томонидан қ урилган Афина Акрополи жа ҳ он архитектурасининг ноёб намуналаридан бири ҳи собланиб, унда 46 та устун ва ҳ айкаллар мавжуд б ў лган. Тани қ ли архитектура иншоотлари ичида дунёнинг етти м ў ъжизасидан бири Эфесдаги Артемида ибодатхонаси б ў либ, унга ёвузлик тимсоли б ў лмиш Герострат томонидан ў т қў йилган эди. Қайта тикланган ибодатхона қ урилишида ҳ айкалтарошлар Праксител ва Скопаслар томонидан ишланган 127 та устун ажойиб ҳ айкаллар ва расмлар акс эттирилган эди. Клласик даврда юнон ҳ а й калтарошлик санъати «Эллада» етакчи ў ринни эгаллаган эди. ҳ а й калтарошлар ичида энг тани қ лиси Фидий б ў либ, унинг олимпияда яратган Зевс ҳ айкали (б ў йи 14 м) оламнинг етти м ў ъжизасидан бири ҳ исобланган.

Унинг Афина ҳ айкали (б ў йи 12 м) Афина Акраполининг марказига қў йилган. Промахос (Афина жангчиси) ҳ айкали (б ў йи 9 м) жангчи кийимини кийган, найза ушлаб турган аёл худо қ иёфасида тасвирланган б ў либ, у Афинанинг ғ арбий ҳ удратини ифодалаган. Фидий Афина Акраполи қ урилишида ҳ ам иштирок этган. Пифагор Регийский «Оё ғ идан тикан чи қ араётган бола», Мирон «Дискабол» ва «Афина ва Марсий», Пликлет «Дорифора» ва «Яраланган Амазонка» каби ҳ айкалларни яратган. Поликлет инсон танасининг муносиблиги ҳ а қ ида « Қ анон» асарини ёзган. Пракситель, Скопас, Лиссил қ уйи классика давр намояндаларидир. Пракситеь юнон ҳайкалтарошлигида биринчи б ў либ ялан ғ оч аёл образи – «Афродита Книдская» ҳ айкалини яратган. Пракситель ижоди учун дид, нозик г ў заллик хос б ў либ, улар «Мусаллас қ уяётган сатир», «Эрот» ҳ айкалларида айни қ са ёр қ ин намоён б ў лган. Скопас Пракситель билан биргаликда Эфесдаги ибодатхона ва Галикарнасдаги Артемида ма қ барасини бунёд этишда иштирок этганлар. Сарой рассоми Лиссип Александр Македонскийнинг ҳ айкалини яратган. У инсоннинг ички дунёси, кечинмаларини ў з асари ор қ али намоён қ илган. Бунга «Ором олаётган Гермес», «Шиппагини бо ғ лаётган Гермес», «Эрот» асарлари мисол б ў ла олади. Поэзия со ҳ асида Афина демократиясини қ абул қ ила олмай аристократия таба қ асини ў з асарида улу ғ лаб куйлаган шоир Пиндар Олимпия ў йинлари ғ олибларига атаб қ асидалар, қў ши қ лар ёзган. Қ адимги Юнон маданиятидаги театр со ҳ асида трагедия, комедия жанрлари пайдо б ў лиши му ҳ им во қ еа ҳ исобланади. Юнон театри қ ишлоқ х ў жалиги хомийси б ў лган Дионис шарафига ў тказиладиган байрамлар ва қ тида ижро этиладиган хал қ қў ши қ лари ва ў йинлари асосида вужудга келган. Дионис байрамлари токлар, дарахтлар барг чи қ арган ба ҳ орда ва кузда ў тказилган. «Трагедиялар отаси» Эсхил (525-458 й.) 90 дан орти қ трагедия ёзган. Эсхил ў з трагедияларида афсонавий во қ еалардан фойдаланган б қ лса,

уларда ў з даврининг му ҳ им масалалари кенг ў рин тутган. Масалан, ҳ алок б ў либ бораётган матриархат билан патриархат ў ртасидаги зиддиятлар масаласига ба ғ ишланган «Орестея» трилогияси: «Агамемнон», «Хоэфорлар» ва «Авменида» асарларидан иборат. Унинг энг маш ҳ ур трагедиялари б ў лса «Занжирбанд Прометей» ва «Форслар» дир. «Занжирбанд Прометей» асари инсоннинг куч- қ удрати, иродаси буюклиги тимсолидир. Яна бир буюк трагедия шоирларидан бири Софокл (469-406) б ў либ, у 120 дан орти қ трагедиялар ёзган. Улардан бизгача еттитаси етиб келган, халос. Афина театрида дастлаб қў йилган «Антигона», «Шо ҳ Эдип» асарлари унга шон-шу ҳ рат келтирган. Трагедия жанри билан биргаликда комедия жанри ҳ ам вужудга келиб, ривожланади. Комедия жанрининг отаси Аристофан (450-388) б ў либ, унинг асарларида содда, тушунарли, хал қ тилида ёзилган ва ҳ аётнинг му ҳ им масалалари, жумладан, тинчлик муаммоси акс эттирилган. Жумладан, унинг «Тинчлик», «Аёллар хал қ йи ғ инида», «Суворийлар» асарлари ў з даврида маш ҳ ур б ў лган. Қ адимги юнон маданиятининг с ў нгги даври – бу Эллинизм (323- 146 й.) дир. Бу даврда маданиятнинг баъзи со ҳ аларида, жумладан, фалсафада эришилган юту қ лар даражасидан пасайиш ҳ олатлари юз беради. Бу даврда юнон маданиятининг бош қ а мамлакатларга , жумладан, Ў рта Осиёга таъсири кучаяди. ҳ атто бу жараён Юнонистоннинг Римга қ арам б ў лганидан кейин ҳ ам давом этади. Рим Юнонистонни сиёсий жи ҳ атдан тобе этади. Фан со ҳ асида бу даврда етакчи ў ринни математика эгаллайди. Унинг асосчилари Евклид ва Архимед каби олимларнинг ижоди туфайли математикадан механика, оптика, қ урилиш со ҳ аларида фойдаланиладиган б ў линди. Астрономия, тиббиёт ва география со ҳ аларида му ҳ им ют уқ лар қў лга киритилди. Бу даврда архитектура со ҳ асида к ў плаб ҳ ашаматли саройлар, кутубхоналар, гимназиялар, уй-жойлар қ урилди. Жумладан, Александрияда 799 минг ў рамли китоблар турадиган кутубхоналар қ урилган. Архитектор

Состратнинг лойи ҳ аси асосида дунёнинг етти м ў ъжизасидан бири, 120 м. баландликдаги Александр маё қ и барпо этилган. Қ адимги Юнонистон маданияти жа ҳ он маданиятига катта таъсирини ў тказди ва ҳ озиргача ў з а ҳ амиятини й ўқ отмай келмоқда. Юнон маданиятисиз ҳ озирги Европа маданиятини тасаввур қ илиб б ў лмайди. Шунингдек Шар қ дунёси ҳ ам эллинизм маданиятисиз бош қ ачароқ к ў ринишга эга б ў лган б ў ларди. 2. Антик Рим маданияти Антик Рим маданияти эр.авв. VIII асрдан эрамизнинг 476 йилигача давом этган. Қ адимги Рим маданиятининг ў рни ва роли т ўғ рисида матаниятшунос олимлар т ўғ рисида икки хил қ араш мавжуд: 1. Тани қ ли маданиятшунослар О.Шпенглер ва А.Тойнбиларнинг фик- рича, қ адимги Римликлар муста қ ил маданият ва цивилизацияни ярата олмаганлар, улар давлат, ҳ у қ у қ ва техника со ҳ аларида юту қ ларни қў лга киритганлар холос, бош қ а со ҳ аларда Римликлар эллинизм даражасига ета олмаганлар. 2. Бош қ а олимлар, жумладан, Д.А. Силичев бунга қ арама- қ арши ў ларо қ бош қ ача фикрни илгари суриб, Рим маданияти ва цивилизацияси ҳ ам ў зига хослиги, бетакрорлиги билан ажралиб туришини ва жа ҳ он маданиятида ў з ў рни бор эканлиги қ айд қ илади. Римликлар к ў п со ҳ аларда эллинларга ў хшар эди. Бу шуб ҳ асиз, биро қ , шу билан бирга улар ў зларининг қ адриятлари ва идеал тизимини яратганлар. Булар сирасига айни қ са ватанпарварлик, фу қ аролик бурчига соди қ лик, худоларга эъти қ од, Римда олий қ адрият сифатига к ў тарилган эди. Римликлар қ онунни ало ҳ ида қ адрлар, унга б ў йсунишни шараф деб билишар эди. Улар учун ижтимоий манфаат шахсий манфаатдан устун турар эди. Кишининг қ уйидаги муруватлилик сифатлари улу ғ ланган:

1. Соди қ лик. Эр. авв. V асрда ибодатхона қ урилган б ў либ унда (фу қ аролар ў ртасидаги муносабат, аскарларнинг ў з бошли қ ларига соди қ лиги – ёр қ ин акс эттирилган эди); 2. Жасорат - ў з ишини бажаришда ботирлик, ҳ ар-хил алдов ва ваъдаларга берилмаслик, сотилмаслик; 3. Шон-шафкат- жасорат учун та қ дирланиш ва улу ғ ланиш; 4. Эркинлик – 238 йили унга атаб ибодатхона қ урилган. Буларга мисоллар: 1) Юний Брут ҳ айдаб юборилган подшо Тарквиния томонидан уюштирилган сую қ асдда қ атнашгани учун ў з ўғ илларини ў лимга ҳ укм қ илиб қи лдиртирган. 2) Муций Сцевола – Этрусск подшоси Парценанинг ҳ арбий лагерига жосуслик ма қ садида борганида қў лга тушиб, ў з иродасининг қ атъийлигининг к ў рсатиш учун ў з қў лини оловда куйдирган эди. Римликлар эркин фу қ аро билан қ ул ў ртасидаги зиддиятларни кучайтирдилар. Эркин киши учун сиёсат, уруш, ҳ у қ у қ қ онунларини ишлаб чи қ иш, тарихшунослик ва де ҳқ ончилик билан шу ғ улланиш фахрли ҳ исобланган. ҳ унармандчилик, ҳ айкалтарошлик, рассомчилик, актёрлик ва драматурглик фахрли касб саналган. Барча қў л ме ҳ нати қ улларга тегишли б ў лган. Жумладан, ёл ғ ончилик, лаганбардорлик каби иллатлар ҳ ам қ улларга тааллу қ ли ҳ исобланган. Рим классик қ улчилик тузумининг энг ю қ ори ч ўққ исига к ў тарилган эди. Қ адимги Римда биринчи б ў либ Нибур томонидан қ айд қ илинган уру ғ дошлик асосидаги а ҳ олининг таркибий тузилиши му ҳ им рол ў йнаган. Римнинг а ҳ олиси 300 та уру ғ дан иборат б ў либ, уларнинг ҳ ар бир ў нтаси курияга бирлашар, ў нта курия- трибуни ташкил қ иларди. Учта трибу – бу учта қ абила лотин, сабин, этруссклардан иборат эди. Шу трибуларнинг аъзолари тенг ҳ у қ у қ ли фу қ аролар – патрицийлар эди. Италиянинг бош қ а жойларидан Римга к ў чиб келган одамлар ва уларнинг аждодларини плебейлар деб атаган. Плебейлар орасида ҳ ам бой-бадавлат кишилар б ў лган,

лекин уларнинг орасида камба ғ аллар к ў пчиликни ташкил қ илган. Рим а ҳ олиси ичида қ уллар ҳ у қ у қ сиз «гапирувчи ҳ айвон» эдилар. Римликлар нисбатан жанговар б ў лганлар ва ҳ арбий жасорат улар учун олий қ адрият ҳ исобланган. Жангчиларнинг бош қ инчилик юришлари туфайли Рим империянинг пойтахтига айланди. Рим ҳ у қ у қ и, ажойиб й и ллар, турар жойлар, жамоат у йлари Римнинг улкан юту қ лари ҳ исобланган. Давлат қ урилиши со ҳ асида республика ва империя бош қ аруви шакллари яратилиб, булар такомиллаштириб борилган. Маънавий маданият со ҳ асида римликлар юнон маданиятининг ворис-лари ҳ исобланардилар. К ў плаб юнон худолари номлари ў згартирилган. Чунончи, Зевс-Юпитерга, Кронос-Сатурнга, Посейдон-Нептунга, Афродита- Венера, Артемида-Дианага, Афина-Минервага айланган. Римликларнинг дам олиши ҳ ам асосан бир ҳ ил б ў лган: ҳ аммомларга бориш ва у ердаги маш қ лар майдончаларида б ў лиш, фалсафий со ҳ ада су ҳ батлар ў ткзиш, кутубхоналарида шу ғ улланиш ёки боссейнларда ҳ орди қ чи қ ариш улар учун одатий ҳ ол бў лган. Милоднинг I асрида гладиаторлик жанглари учун қ урилган Коллизей амфитеатри ў зининг улканлиги билан ажралиб турган. Амфитеатрга бир ва қ тнинг ў зида 50 минг томошабин жойлаша олган. Амфитеатр ареналарига 11 минг йирт қ ич чи қ арилган, 10 минг гладиатор бир-бири билан жанг қ илган ва йирт қ ич ҳ айвонлар билан олишган. Омма яраланган гладиаторнинг тирик қ олиши ёки ў лдирилиши манзарасини томоша қ илган. Римликлар орасида цирк ў йинлари, айни қ са т ў ртта ёки олтита от қў шилган икки ғ илдиракли аравалар пойгаси маш ҳ ур б ў лган. Римликларда қ уйидаги оммавий йирик байрамлар б ў лган: Сатурналия - ҳ ар йили декабрь ойида Сатурн худосига аталиб ў тказиладиган байрам б ў либ, у карнавал билан бошланган, байрам ва қ тида таба қ авий фар қ ларга риоя қ илинган. Камба ғ алларга сада қ а берилг а н, бир- бирларига ў заро ту ҳ фалар улашганлар.

Луперкалия - худо Фавкага аталиб (чорва ҳ омийси), қ адимги ҳ осилдорлик се ҳ ргарлиги билан бо ғ ли қ байр а м б ў лган. Бу байрамни ҳ ар йили февраль ойида ў тказишган. Шу куни ҳ аммани қ амчи билан уриб чи ққ анлар ( қ амчи фебрица дейилган, шундан февраль ойининг номи келиб чи ққ ан). Мифология со ҳ асида Рим билан бо ғ ли қ мифлар, чунончи, «Рим дунё маркази», «Рим- доимий ша ҳ ар» сингари дунё устидан Римнинг ҳ укмронлик қ илиши ғ ояси ало ҳ ида ў рин тутган. Философия ва бош қ а фан со ҳ аларида ҳ ам римликлар юнонлар изидан борганлар. Рим тасвирий санъат намоёндалари деярлик юнонларнинг асарлари нус ҳ аларини ва ички дунёсини тасвирлаганлар. Рим ёзувчилари романтик жанрига асос солганлар. Афсонага к ў ра Римга эр.авв. 753 йили Ҳ асан- Ҳ усан Ромул ва Ремиллар асос солганлар. Шу ва қ тдан Римнинг монархия бош қ аруви тарихи бошланади. У даврда жамиятнинг му ҳ им масалаларини хал қ мажлиси ҳ ал қ илган. Патрицийларнинг (туб а ҳ оли) нуфузли о қ со қ олларидан «Кексалар кенгаши» тузилиб, уни лотинчадан Сенат деб аташган. Дастлаб Сенат ва подшо хал қ мажлисга таяниб давлатни идора қ илишган. Эр. авв. 510 йили Сенат билан подшонинг қ арама- қ аршилиги натижасида подшо Таквиний а ғ дарилиб, Римда аристократик Республика бош қ арув тизими ў рнатилди. Пуни урушларидан кейин (264-146 йй.) Карфаген ма ғ лубиятга учрагач Рим импириясининг ҳ удуди анча кенгайди ва Римнинг обр ў си ку ч аяди. Баъзи олимлар Римга к ў чиб келиб ижод қ иладилар. Маслан, тарихчи Полибий к ў п томлик Рим тарихига доир ў зининг «Тарих» асарини Римда ёзади. Август (эр.авв. 30-14 й.) даври тарихчиси Тит Ливий 142 жилддан иборат (Римнинг таъсис қилинганидан кейинги тарихи)ни ёзган. Эр.авв. I асрда яшаган Галикарнасс Дионисий « Қ адимги Рим ёдгорликлари» деган китоб ёзган. У маданиятшуносликнинг тарихи учун му ҳ им манба

ҳ исобланади. Корнелий Тацитнинг «Тарих» китобида 68-69 йиллардаги фу қ аролар уруши ва Флавий даври тарихи баён қ илинган. Унинг «Йилномалар» номли асарида Август ў лими билан Нерон ў лими орасидаги во қ еалар ёзилган. Юлий Цезар ҳ ам «Галл урушлари ҳ а қ ида ёзмалар» ва «Фуаролар уруши ҳ а қ ида ёзмалар» номли китобларни ёздириб қ олдирган. Бу асарлар Рим тарихини, жумладан, унинг маданиятини ў рганишда му ҳ им манбалардир. Юнон адабиёти таъсирида бир қ атор шоирлар ва драматурглар пайдо б ў лади. Улар ичида Плавт ва Теренцийларнинг комедиялари ҳ озирга қ адар етиб келган. Ливий Андроник Гомернинг «Одиссея»сини лотин тилига таржима қ илган. Бу давр шоирларидан Луцилий турмуш мавзулари б ў йича шеърлар ёзиб, ў та бойлик ор қ асидан қ увувчи хасислар устидан кулган. Эр.авв. 27 йили Рим республика номи билан аталсада амалда авторитор бош қ арувидаги империяга айланди. Биринчи император, принципиат (шу сабабли империяни принципиат деб аталган) б ў лган Октавианга Сенат Август унвонини – «Му қ аддас киши» деган фахрий ном берган. Октавиан давридан бошлаб бутун Апенин ярим ороли Италия деб атала бошланган. Беш аср давом этган империясида Август даври (эр.авв. 20-14 й) рим маданиятининг олтин даври ҳ исобланади. Цицерон Рим маданиятининг ривожланишига катта ҳ исса қў шган. У буюк философ, ноти қ лик назариётчиси ва сиёсатчи эди. У ў з асарларида юнон фалсафа мактабининг барча о қ имларини оммалаштиришга интилади. Рим стоицизмининг вакиллари Сенека, Эпиктет ва император Марк Аврелийлар б ў либ, уларнинг учаласи ҳ ам фалсафани инсоннинг дуёвий лаззатлардан воз кечиб, ахло қ ий етукликка етишиши т ўғ рисидаги таълимот деб тушунишар эдилар. Стоицзмлик христианлик таълимотининг шаклланишига кучли таъсир қ илган. Империя даврида фанлар ривожланиши кузатилади. Катта Плиний, Птоломей ва Гален тани қ ли олимлар эди. Катта Плиний томонидан 37

томлик «Табиий фанлар тарихи» асари яратилди. Бу асар ў ша даврда табиий фанлар энциклопедияси ролини ў йнаган. Птоломей дунёнинг геоцентрик тузилиши т ўғ рисидаги таълимотга асос солди. Унинг «Алмагест» асари астраномик билимлар б ў йича қ омус эди. У оптика, математика ва география со ҳ аларига доир асарлар ҳ ам ёзган. Қ адимги дунёнинг маш ҳ ур табибларидан бири Асклепиад, Корнелий Цельс, Клавдий Гален б ў либ, уларнинг ичида Клавдий Гален (131-201 й.) маш ҳ ур эди. Дастлаб у гладиаторлик мактабида ишлаб, с ў нг Рим императори саройида табиблик қ илган. Клавдий Гален 400 дан орти қ асарлар ёзган. «Унинг табиблик санъати», «Даво усуллари», «Дориларнинг тартиби ҳ а қ ида» асарлари ало ҳ ида а ҳ амиятга эгадир. Унинг асарларидан, жумладан, бобокалонимиз Ибн Сино ҳ ам фойдаланган. Яратилган ёдгорликлар ичида Колизий ёки Флавий амфитеатри ало ҳ ида ажралиб туради. У гладиаторлик жанги ва бош қ а оммавий томошалар учун қ урилган б ў либ, 50 мингдан орти қ кишини си ғ дирар эди. Император даврида Вергилий Ч ў понлар ашулаларининг т ў плами «Буколикалар» асарини ва «Георгики» номли поэмасини ёзиб, унда де ҳқ онларга масла ҳ ат беради ва табиат г ў заллигини куйлайди. Унинг тугалланмаган поэмаси «Энейда» б ў либ, унда Римнинг афсонавий бош фу қ ароси Энеянинг саргузаштлари куйланади. Овидий ў зининг «Иш қ санъати», «Дард-аламлар» ва «Понтдан мактублар» номли асарларида Август давридаги аслзодалар турмушини тан қ ид остига олиб, Август ғ азабига учраган. Бош қ а асарларида эса ў з қ ай ғ у- аламини ва ме ҳ наткашларнинг о ғ ир турмушини акс эттирган. Шу боис Қ ора денгиз б ў йидаги Тома ша ҳ рига сургун қ илинган. Эрамизнинг I асридан бошлаб Римликлар айни қ са уларнинг ю қ ори таба қ алари, зодогонлари ҳ аётида маънавий қ ашшо қ лик жараёни кучайиб борди. Рим императорлари Калигуала ва Нерон қ а ҳ ри қ атти қ лик ва маънавий

бузу қ лик рамзларига айланадилар. Маънавий б ў шлик ва ин қ ироз Рим жамияти ҳ алокатининг бош сабабларининг бирига айланди. 395 йили Рим империяси икки қ исмга, Шар қ ий ва ғ арбий қ исмга ажралиб кетади. 476 йили эса римликларнинг герман қ абилаларининг қў шинидан навбатдаги ма ғ лубияти натижасида охирги император Ромул Августинни тахтдан туширилади. Натижада ғ арбий Рим империяси бар ҳ ам топади. Лекин Рим маданияти ў зининг Рим ҳ у қ у қ и, архитектура, адабиёт фанлари б ў йича эришган юту қ лари жа ҳ он маданиятида ўз ў рнини эгаллади ва ҳ озирча яшаб келмо қ да, инсонларни ҳ айратга солмоқда. Таянч сўз ва иборалар Иконаграфия – Ўрта асрларда авлиёларни ёғоч тахталарда тасвирлаш. Ренессанс – Уйғониш даври. Иоганн Гуттенберг – 1445 йилда Германияда китоб босиш дастгоҳини ихтиро қилган. Готика – меъморчилик услуби. Исо Масиҳ – Христианлик динининг пайғамбари. (1-33 йиллар). Апостоллар – Ҳавороийлар. Исо пайғамбарнинг шогирдлари. Робер де Сарбон – Франциядаги Сарбонна университетининг асосчиси.(1257 й.) Литургия – Черков куйи. Роман – меъморчилик услуби. Назорат учун саволлар 1. Юнон маданияти ў зининг ноёблигини ниаларда намоён қ илди? 2. Юнонларнинг турмуш тарзи қ андай б ў лган? 3. Қ ачонлардан бошлаб Олимпия ў йинлари бошланган ва унда спортнинг қ айси турлари б ў йича мусобақалар ў тказилган? 4. Қ адимги Юнонистон фани ва унинг асосчиларидан кимларни биласиз? 5. Қ адимги Юнонистон маданиятининг энг ю қ ори даражага чи ққ ан даври қ айси даври қ айси ва нима учун? 6. Антик Юнон маданияти қ адимги Рим маданиятининг мантиқий давоми эканлиги ни м аларда намоён б ў лди? 7. Қ адимги Рим маданиятининг ў зига хос ҳ усусиятлари нималарда эди? 8. Қ адимги Римликларда ватапарварлик туй ғ уси қ андай б ў лган? 9. Қ адимги Римда архитектура қ урилиши қандай б ў лган? 10. Христиан дини қ ачон пайдо б ў лган?

Асосий адабиётлар 1. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни медернизация ва ислоҳ этишдир. -Т.: Ўзбекистон , 2005 . 2. Всемирная история. Эллинистический и римский периода . Москва. 1999. 3. Древние цивилизации. М.: 1999 г. 21-44 стр. 4. Романов В.Н. Историческое развитие культур и . М.: 1991. 9-21 стр. 5. Винничук Л. «Люди, нрав и обичаи древней Греции и Рима». М.: 1999. 10- 42 стр. 6. Гулметов Э., Қ обулжонова Т., Эрназаров Ш., Маврулов А. Маданиятшу-нослик маърузалар матни. Т.: 2000. 74-80 бетлар. Қў шимча адабиётлар 1. Интернет: www . library . htm . 2. Шапиро Ю. «По эрмитажу без экскурсовода». Л.: 1980 г. 6-25 стр. 3. Акрополь – 200 лет спустя... Республика Греция Министерство Печати и СМИ Московский Отдел Печати. М.: 2003 г. Стр.15-48. 4. Афлотун « Қ онунлар». Т.: 2002. 7- 400 бетлар. 5. Аъзам А. “Навоий ва юнон донишмандлари”. Журнал “Тафаккур”. №2. 2005. 56-66 бетлар.

Похожие

Европа уйгониш даври маданияти

Урта асрларда европа халклари маданияти

Маданият типологияси. Антик давр – кадимги дунё маданияти, уларнинг ривожланиш хусусиятлари ва асосий марказлари

Сўғдиёнанинг антик даври археологияси

Хоразмнинг антик даври археологияси