Маданий ва маърифий мерос - Культурология - Рефераты

Маданий ва маърифий мерос

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Маданий ва маърифий мерос Режа: 1. «Маданий мерос» тушунчасининг мазмуни. 2. Маданий мероснинг меҳанизми. 3. Ўзбекистон жамиятни маънавий янгилаши жараёнида маданий мерос.

Маърузанинг мақсад ва вазифалари: айрим халқ,этнос ва бутун инсониятга мансуб маданий мероснинг аҳамиятини очиш, маданий изчилликнинг қонунийхаракат меҳанизмини кўрсатиш, маданий мероснинг жамиятни маънавий янигилаш ва миллий мафкурани шакллаантириш жараёнидаги аҳамияти ва моҳиятини алоҳида такидлаш. Ўзбекистон ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш жараёнида ва жоҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллаш мақсадидасиёсий,ижтимоий,ииқтисодий сооҳаларни янгилашга харакат қилмоқда. Кишилар тафаккурида қайта ўзгариш янги миллий мафкура- мустақиллик мафкурасини яратиш жараёнлари кечмоқда. Бу жараёнлар ХХ I асрга ўтиш палласида амалга оширилмоқда. Бухақда Ўзбекистон президенти И. А. Каримов Олий мажлиснинг Х IV сессиясидаги нутқида айтган гаплари ўта ибратлидир: «Бу фикр маданий ва маънавий меросимиздаги муаммоларни хал қилишни бу масала бўйича тасаввургат эга бўлишимиз зарурлигини англатади. Маданий мерос-бу ўтмишдан қолган қадриятлар, ғоялар.тажриба билимлар уларни ўзлаштириш йўллари, яъни кишиларинг ижодий фаолият усуллари вауни ташкил қилиш ҳамда унинг натижалардир. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб жамият ўз мақсадларини амалга оширишни қисқа йўлларини танлайди. Бундан ташқари маданий мерос кишиларнинг савиясини бехад кенгайтиради,улар ҳаётини ақлий ва хиссий жихатдан бойитади ва билимнинг туганмас манбаи бўлиб хизмат қилади. Ўтмиш билан батамон узилиш мумкин эмас. Инсоният тарихида мутлоқо янги маданият яратишга уринишлар бўлган, бироқ бундай уринишлар хунук натижаларга олиб келган. Бунга 1920-йилларда совет Россияда «Пролетар маданияти» ни яратишга уринишни ёки «маданий инқилоб» мисол тариқасида келтириш мумкин. Бу инқилоблар жараёнида янги маданиятлар яралмади, аксинча бори ҳам йўқ қилинди: Қ ўлёзмалар,китоблар,суръатлар ёқилди; меъморий ёдгорликлар бузилди,энг

ачинарлиси маданий қадрият эгалари халок қилинди. Оқибатда ўтмиш билан боғлиқ узвийлик бузилиб жамият орқага кетди. Маданиятнинг меъёрий ривожланиши уни асраб келгуси авлодларга мерос қилиб қолдиришини билдиради. Бироқ бужараён оддий ва бир хилда содир бўлмайди. Маънавий қадриятлдарнинг мундарижаси,уларни қайта кўриб чиқиш, қайта бахолаш, уларнинг ўзаро боғликлик усуллари, муносабат типлари билимларни асраш ва узатиш ҳаёт меъёрлари, дил мазаси,воқеаликни эстетик идрок қилиш хусусяти ўзгармасдан қолмайди,улар узлуксиз харакатда бўлади. Мерос серқирра ва кўп қиёфалидир. Унинг аниқ намаён бўлиш типларнинг кўплиги,тенденциялар хилма-хиллиги фарқланади. Хар бир янги авлоднинг ворислик механизми ўтмишдошларнинг тажрибасидан маданиятнинг турли соохаларида фарқланади: Санъатдаги ўлчам фандагидан бошқача, табиий фанлар гуманитар фанлардан фарқлиМеро ҳар қандай соҳада инсоннинг хақиқий ўзлаштиришида намаён бўлади ва маҳаллий ёки дунё миқиёсидаги жараёнлар шаклида ҳам ифодаланиши мумкин. Бу фаолият маданий босқичларда бир меъёрда текис йўналиш шаклларида бўлмай,унинг бир босқичдан иккинчи босқичга сакраб ўтиши нотеки бўронлар хусусиятига эга.Инониятнинг маънавий ютуқларини мерос қилиб қолдиришга ворислик шаклда жарёнлар муффасал йўналишида амалга ошади. Масалан қадимги миср заковати «инжил», «бибилия», «1001 кеча эркаклар» каби маданият ёдгорликларига ижодий таъсир қилади. Яна ер юзидаги барча халқларнинг замонавий билим соҳаларига замин бўлган Бобил астраномияси, хинд математикаси, антик фалсафа, Рим хуғуғи хағида ҳам шундай гапириш мумкин. Агар маданият ва маънавият соҳалари таркибида тил, удумлар,анъаналар вабошқалар бўлса маълум халқнинг маданият тарихи доирасида мерос қолдириш жараёни яхшироқ кечади. Бошқа сохаларда эса- техника,фан, санъат каби соҳалардаги бир халққа тегишли мерос бошқа халқларга ҳам тегишли мулкга айланади.

Кейинги авлодларга мрос қолдириш учун маданиятда белгиланган усул ва механизим мавжуд. Улардан баъзилари қадимдан мавжуд бу намойиш қилиш оғзаки узатиш фольклар санат бошқа усуллар кейинроқ пайдо бўлди. Бу кино манавий меросни фойдаланиш имкониятларини ўзгартириш шароити бир хилда эмас. Улар ижтимоий иқтисодий сиёсий ғояявий омиллар билан белгиланади. Бу омиллар мероснинг хажми танлаш хусусияти интенсивлигига боғлиқ. Бизга маълумки совет жамиятида коминистик ғоя хукумронлиги даврида халқлар хусусан Ўзбекистонда хам ўзининг хақиқий тарихий миллий ва манавий меросидан махрум этилган эди. Умуман маданий меросдан мут лақо махрум бўлган ёки фойдаланмаган жамият ёки халқлар тарихда бўлиши мумкин эмас. Маданий мероснинг механизми қуйидаги хусусиятларга эга. 1. Маънавий мероснинг узвийлиги. Аждодлар яратган жаъмики бойликка янги авлод меросхўр бўлади, тарихий аҳамиятини йўқотган маданият ўрнида яна вужудга келади, булардан кўп нарсалар ўзлаштирилади. Ўтмиш тажрибаси бугун ва келажак учун ҳар доим асқотиши мумкин, шунингдек, бугун ўтилган нарсалар бутунлай йўқолиб кетмайди. Масалан, В. Шекспир юз йилгача унутилиб кейинги авлодлар учун жаҳон адабиёти ва драматургиясининг классиги сифатида танилди. 2. Ўтмишдан келажакка ўтиш жараёнида мероснинг ўзгариши. Маданий мерос бугунги ўтмиш даврида хусусияти ўзгариши мумкин. Яъни, бугун хукумрон бўлган нуқтаи назар ва билимлар талабига мос келувчи янги талқиндги мазмун касб этади. Мана шундай кўринишда келажакка мерос бўлиб ўтади. Бизнинг кунимизгача Суқрот ва демократ асарларни асил нусхаси сақланиб қолмаган, бироқ хар бир авлод уларнинг ғоясини ўзи учун янгитдан кашф қилади ва уларнинг фалсафасини талқин қилувчи минглаб китоблар яратилади. 3. Ўтмишдан қолган барча нарсалар бутунлай ўтмайди, балки янги давр талабига рухига жавоб берувчи, мохиятга зарур нарсаларгина олинади.

Ҳозирда эскирган ва керакмас деб хисообланган нарсалар, келажакда балки янги мохият ва муҳим аҳамият касб этади. Алла қайси даврда қолиб кетган кийиниш усули кутилмаганда одатга айланиши мумкин. Янги ҳаёт қадим донишмандчилигидан ғоя олади. Ҳар бир этнос, халқ ўзининг мустақил, бетакрор, бехат ноёб маданиятига эга. Халқлар ҳаётининг минтақий тарихий ўзига хослиги ҳар бир халқ маданиятининг ривожланиши учун шароит яратиб беради, у ёки бу этнос ҳаётининг сақланиб қолиши ва барҳаётлигига имкон туғдиради. Шу тарзда миллатлар олами-умумий коинот шаклланди, унда инсон ва уни тарихан ўраб турувчи табиат уйғунлашиб этносларнинг ижтимоий руҳиятига таъсир кўрсатади, миллий хусусият шаклланди ва унинг амалий фаолият йўналишини аниқлайди. Мана шу бошланғич маданият оламида инсон туради, у ерда унинг ўрни мақсади шаклланади, унинг диди, ҳаётий орзуси пайдо бўлади. Инсон маданиятларга меросхўр сифатида миллий мулкини ўзлаштиради. Намунавий хулқ қадриятларини асрашда ва келажакка қолдиришда жамиятда одамлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи, аниқ барқарорлик бўлиши зарур. Маданиятнинг мавжудлиги ва ривожланиш анъанасида, маданиятларни асраш усулида бу барқарорлик бор. Анъана, маданиятда янги одатлар билан уйғунлашиб кетади. Инсонга нафақат билим, фаолиятида анъанавий ибратлар ва яхши ўзлаштирилган маҳорат ва кўникма ҳам зарур. Бироқ ижодкорларнинг бошланиши фикрлаш жихатидан дастлабки эслаб тасвирлашда кўра сермахсулликни вужудга келтиради. Маданиятнинг ривожланиш жараёни ижодкорликнинг субъекти саналган шахснинг шаклланиши жараён билан бирга кечадиган ходисадир, яъни, инсон нафақат жамитяда мавжуд бўлган маданий меъёрлар, анъана ва иборалар балки маданий жараёнларнинг ривожланиб бориши ҳам қўллайди. Юқорида таъкидланганидек миллий маънавий мерос муамммоси мамалакатимизда жамият учун ўта муҳимлик касб этмоқда. Чоризм мустамлакачилиги даврида Туркистон халқларининг маданиятига улар

қалоқ маданият деб паст назар билан қаралган. Кейин советлар даврида Ўзбекистон халқининг маданий меросига бир ёқлама муносабат хукмронлик қилди. Тарихий хақиқат, адабиёт ва санъат асарлари «синфий кураш», «халқчилик» каби ғариб назарий билан баҳо берилди. Фақат коммунистик ғояга мос келувчи нарсаларга ютуқ сифатида қаралди, қолган барчасига хато деб ёки мутлоқо кишилар хотирасиддан ўчириб ташлашга уринди. И. А. Каримов «Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида» китобида такидланганидек идиалогиянинг ўта қатъий исканжасига қарамасдан Ўзбекистон халқи ўзиниг тарихий ва маданий қадриятларини сақлаб қолишга муваффоқ бўлди. «Мустақиллигимизнинг дастлабки кунларидан, давлат сиёсати даражасига кўтарилган муҳим вазифа аждодларимизнинг кўп асрлик буюк, бебаҳо маънавий маданиятини тиклаш бўлди. Жамитятимиз жадал тус ўззгаришлар холатини бошдан кечирмооқда. Бундай даврда хар кишига мустаҳкам таянч зарур. Фақат миллий ғоя шунда таянч бўлиши мумкин. Фақат миллий ғоя ислохатлар йўлида мувафоқиятли бориш миллатни бирлаштириши ва жинслаштириши мумкин. Ўзбекистоннинг келажаги тўғрисида И. А. Каримов ўзининг мулохазаларида биринчи даражали қилиб миллий ғояни шакллантиришни қўяди. Унинг асосида халқнинг хақиқий тарихини қайтариш, миллий анъаналани тиклаш, маданий ва маънавий меросни уйғотиш ётади. Худди шу ғоя ХХI асрда Ўзбекистоннинг озод фуқароларининг маънавияти шаклланишида катта аҳамият касб этиб, ўз ватанини гуллаб яшаши учун бор кучини аямасдан ўзхалқининг ўтмишидан фахрланувчи миллат вакиллари учун хизмат қилади. Ўзбекистон халқининг маданий мероси минг йиллар давомида яратилган. Унда турли даврларда Ўзбекистон худудида эътиқод қилинган зардўштийлик, ислом ва бошқа динлар яратган маънавий аҳлоқий қадриятлар мужассамлашган; Унда бутун дунёни машҳур ал-Бухорий, ат-Термизий, Б. Нақшбандий, А. Яссавий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, А. Навоий каби кўплаб буюк мутафаккурларнинг билими ва ғоялари мужассам, бу

меросда Амир Темур ва Бобурнинг давлатчилик ва сиёсий қурилиш тажрибалари, буюк меъморчилик ёдгорликлари, тасвирий санъат, Мусиқа, амалий санъат асослари: халқ урф-одатлари ва анъаналари, миллий спорт турлари уйғунлашди. Мустоқиллик йилларида халққа унинг маънавий маданий бойликларини кўрастиш борасида кўплаб ишлар қилинмоқда. Дастлабки энг муҳим қадам «Ўзбек тили ҳақидаги» қонуннинг қабул қилиши бўлади. Бу билан ўзбек тилидаги халқнинг бебаҳо маданий ва миллий бойлиги мақоми тикланди. Бухоро ва Хива шахарларида меъморчилик ёдгорликларини таъминлаш борасида фаол ишлар олиб борилиб, ёдгорликлар шу даврда жаҳон аҳамиятидаги мақомга эга бўлди. Бу шахарларни 2500 йиллиги Тошкентнинг 2000 йиллиги каби катта тантана билан нишонланди. Иқтисодий қийинчиликларга қарамасдан миллий маданиятни асровчи янги музейлар қурилмоқда. Темуурийлар даври тарихий музейи. Олимпиа шон- шарафи музейи, Ўзбекистон тарихий музейи янги мазмунда бойтилди, мақомчилик музейи ва бошқалар дунёга машҳур бўлди. Халққа ўз тарихи ва хотираси қайтарилмоқда. Миллий ва жаҳон маданияти ривожига улкан хисса қўшган ватандошларимизни хизматлари ҳақида юбилей тантаналари ўтказиилди. Ўтган йилларда Новоий, Бобур, Қодирий, Беҳзод, А. Фарғоний юбилейлари нишонланди. Алохида тантаналар билан халқаро миқиёсда Улуғбекнинг 660 йиллиги, А. Темурнинг 660-йиллиги, Имом Бухорийнинг 1225 йиллиги ўтказилди. Яқинда Жалолиддин Мангубердининг 800 йиллик таваллуди ва «Алпомиш» эпосининг 1000 йиллиги кенг нишонланди, Айниқса қатағон қурбонларини бегунох хотирасини тиклаш катта аҳамиятга эга бўлди. Улар орасидаги кўплаб маданият арбобларинг номлари бор: Жадидичилик харакатининг йўлбошчилари, шоир ва ёзувчилар-Мунавварқори Абдурашидхонов, А. Фитрат, А. Чўлпон, Размий Боту ва бошқалар. Миллий анъаналарни тиклаш бўйича ҳам кўплаб ишлар қилинди. Наврўз, хайит каби қадимги халқ ва диний байрамлар расман ҳаётга қайтарилди. Хайр мурувват удумларини

давом эттириш ва ёш авлодни баркамол ўстириш мақсадида Ўзбекистон республикаси соғлом авлод учун жамғармасини ташкил қилиб, дастлабки орденини ҳам атади. Ногирон болалар учун «меҳрибонлик» каби саҳоват фестивали мунтазам шундай ўтказиб келинмоқда. Ўзбекистонда халқаро кино-театр ва шарқ тароналари каби мусиқа фестваллари ўтказиш анъанага айланиб қолди. Халқ бахшичилик санъатига эътибор кучайиб Республика конкрислари ўтказилди . Шунингдек миллий куришимиз халқаро мақомга эга бўлиб, биринчи жаҳон чимпианати ўтказилди. Халқ ичида яна бир хурматга эга бўлган касб эгалари ўқитувчилар бўлиб, улар ёш авлодни тарбиялашда мухим аҳамитяга эга. Давлатимиз улар меҳнатини қадрлаб, ўқитувчилар кунини байрам қилиб белгилади. Юқорида таъкидланганидек маданий қадриятдаридаги ворислик жараёни нафақат миллий маданиятлар ривожидаги ворислик бўлмай, балки бошқа халқлар маданиятидаги ютуқлар умумлаштиришдан ҳам иборатдир. Марказий осиё минтақасида яшовчи халқлалрнинг маданияти қадим замонлардан Ғарб ва Шарқ мамлакатлари билан яқин маданий алоқалар асосида ривожланган. Маданий ҳамкорликнинг кенг кўлами, этник ва диний мазмундаги чекланганлик ватанимиз маданиятининг асосий хусусиятидир. Ҳозирги даврда ҳам милий маданиятни тиклашга асосий эътиборни қаратган ҳолда Ўзбекистон халқи жаҳон маданияти ва цивилизасиясини замонави ютуқларини эгаллашга харакат қилиб, жаҳон маданияти ривожига хисса қўшмоқда. Бу борада жадал амалий ишлар қилинмоқда: халқаро конкрис ва фестиваллар ўтказилди, Чет мамлакатлар маданият куйлари, санъат асарлари кўргазмаси намоиш қилинди, хинд маланияти маркази, француз маданият уйи сингари доимий фаолият кўрсатувчи маданият марказлари очилди, ўз ўрнида Ўзбекстон маданиятнинг ўзига хос хусусиятлари назарий асослаш ваунинг жаҳон маданиятидаги ўрнини муносиб баҳолаш иштиёқи ҳам кучли. Бунинг далили сифатида «Мирзо Улуғбек ва унинг жаҳон цивилизациясига қўшган хиссаси» (1995). «Ўрта осиё ва жаҳон цивилизацияси» (1998). Каби

мавзуларда ўтказилган мавзуларда халқаро конфренция ва семинарларни кўрсатиш мумкин. Ўзбекистон ўзининг бой маданий анъаналари ва жаҳон маданияти жараёнларидаги фаол иштироки унинг халқаро миқиёсдаги мавқеи тобора ошмоқда. Бунинг яққол мисли 1997 йилда ЮНЕСКО ижроя кенгаши аъзоларига Ўзбекистоннинг сайланиши ва 1998 йил и15-ноябрда Тошкентда ЮНЕСКО ижроя кенгашининг 155 сессиясининг ўтказилишидир. Нда ўзбекистоннинг таклифи билан «Жаҳон маданият ва ЮНЕСКО нинг аъзо давлатларидаги фаолияти» деган хужжат қабул қилинди. Жаҳон маданиятининг адралмас қисми ҳисобланган миллий ва маданий меросни асраш ва ўрганиш режаси бўйича Ўзбекистон ЮНЕСКО билн ўзаро муносатларини кенгайтириш ва Республикада замонавий таълим тизимини такомиллаштириш мўлжалланилган.

Адабиётлар: 1. И. А. Каримов Истиқлол ва маънавият. Тошкент. 1994. 2. Абдухалиқов С. Маданият тарихи ва унинг асосий масаласи, Тошкент. 1998. 3. Аҳмедова э., Габидулин Р., Културология, миравоя культура. Тошкент. 2001 й. 4. Гуревич П. С. Культурология. М. «Знание», 1996. 1. Гриненко. Хрестоматия по истории культурў. 2. Умаров Э., Абдуллаев М., Хакимов Э. Культурология. Тошкент. «Янги аср авлоди».

Похожие

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Маданий-маърифий фаолият назарияси

Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни