Маданий-маърифий фаолият назарияси - Культурология - Рефераты

Маданий-маърифий фаолият назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

182.5 KB

Маданий-маърифий фаолият назарияси Режа: 1. Маданий-маърифий фаолиятининг илмий-назарий асослари 2. Маданий-маърифий фаолиятнинг асосий тамойиллари, вазифалари ва ўзига хос хусусиятлари 3. Давлат, жамоат ва бошқа ташкилотларнинг маданий- маърифий фаолиятлари 1

МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Ҳар қандай фан, ỷқув предмети, умуман, билимнинг барча сохалари илмий асос ёки назариясиз ривожлана олмайди. НАЗАРИЯ – хаёт ходисалари, инсон тажрибаси, амалий фаолият хақидаги билимларни йиғади, умумлаштиради, мантиқий бир системага солади. Назария – маълум билимлар сохасидаги инсон тафаккурининг объектив қонунларини акс этиради, мантиқий фикрлаш йỷли билан ишлаб чиқарган билим - қоидалар асоси ва мажмуасини вужудга келтиради. Назариянинг асосий вазифаларидан бири кишилар билимини бойитиб ва чуқурлаштириб боришидир. Ҳ озирги даврда «Маданий – маърифий фаолият» асослари фанини шакллантирадиган асослар, яъни унинг мохияти, хаётда тутган ỷрни, вазифалари, ỷзига асос хусусиятлари ва уларни ташкил қилиш қонун - қоидалари хақидаги билимлар мавжуд. Ўзбекистон мустакилликни қỷлга киритган дастлабки кунлардаёқ ижтимоий хаётни қайта қуриш, бозор иқтисодиётига ỷтиш, ишлаб чиқаришни ривожлантириш масалалари билан бир қаторда ахолининг турмуш маданиятини тубдан яхшилаш, кишиларнинг бỷш вақтини мазмунли уюштириш, уларнинг ỷсиб бораётган маънавий эхтиёжларини тỷлароқ қондириш, халқнинг бадиий хаваскорлик ижоди ва қобилиятларини ривожлантириш каби долзарб муаммоларга жиддий эътибор берилди. «Маданий – маърифий фаолият», аввало, маданий-маърифий муассаса, маданият уйлари, маданият ва истирохат боғлари, музейлар, кутубхоналар фаолиятидир. Маданий-маърифий муассасалар бу ғоявий ва тарбиявий ишлар жараёнининг таркибий қисми хисобланиб, улар халқимизнинг ижтимоий- 2

маданий хаётида мухим роль ỷйнайди. Уларни хар томонлама ривожлантириш, хаваскорлик ижодига жалб қилиш ва мазмунли хордиқ чиқаришни уюштириш орқали олиб боради. Маданий-маърифий фаолият, асосан кишиларнинг ишдан бỷш вақтларида олиб борилади, кишиларга асосий ишдан ташқари хар хил мазмундаги ва шаклдаги «иккинчи» фаолият билан шуғулланишларига имконият яратади. Бу фаолият кишиларнинг хордиқ чиқаришга, билимини, дунёқарашини ỷстиришга, ижодкорлигини оширишга қаратилган бỷлиб, улар ỷз навбатида асосий иш фаолият билан яхшироқ шуғулланишга самарали ёрдам беради. Маданий – маърифий фаолият – ахолини маънавий камол топтириш, маданий савиясини ошириш, билимини ỷстириш, дунёқарашини кенгайтириш, ижодий қобилиятини ривожлантириш, бỷш вақтини самарали ỷтказишга кỷмак берувчи ижодий-ташкилий ишлар мажмуасидир. Маданий-маърифий фаолиятнинг ỷз объекти, предмети ва иш фаолияти мавжуд. Маданий – маърифий фаолият қуйидаги ишлардан иборат: 1. Ташвиқот ва тарғибот ишларини олиб бориш. 2. Халқ х аваскорлик ижодини ỷстириш. 3. Кишиларнинг дам олишини ташкил қилиш. Бу иш фаолиятлари маданий-марифий ишларнинг шаклларини вужудга келтиради. Маданий–маърифий фаолият турларига спектакль, оммавий томоша, халқ сайллари, байрамлар, карнавал, рақс кечалари, викторина, кỷргазма, конкурс, саёхат ва экскурсия кабилар киради. Кỷриниб турибдики, маданий-маърифий фаолиятининг иш шакллари хилма хил ва кỷпдир. Улар хақида тỷлиқ тушунчага эга бỷлиш учун махсус тасниф мавжуд. Улар ичида икки хил тасниф диққатга сазовордир. Биринчи тур 3

таснифлашга маданий – маърифий иш шаклларига қатнашадиган кишиларнинг сони асос қилиб олинади. Улар қуйдагиларга бỷлинади: якка, гурухли ва оммавий шакллар. 1. Якка шакллар-мутахассис ва тингловчи ỷртасидаги консультация, якка сухбат, оммавий машғулотлардан ташкил топади. 2. Гурухли шакллар – тахминан 15-30 киши қатнашадиган тадбирлар, яъни мунозара, семинар, сухбат, экскурсия, хаваскорлик жамоалари машғулотларини ỷз ичига олади. 3. Оммавий шакллар – сони чекланмаган, катта аудиторияга мỷлжалланган маъруза савол-жавоб кечалари, мавзули кечалар, оммавий томошалар, байрамлар ва бошқаларда вужудга келади. Оммавий шакллар Маданий-маърифий фаолиятнинг асосий қисмини ташкил қилади. 2-тур таснифлаш маданий фаолиятда қандай таъсирчан воситалардан ва усуллардан фойдаланиш асосида вужудга келади. Бу борада хам иш шакллари 3га бỷлинади: монологик, диологик ва кỷп тармоқли шакллар. 1. Монологик шакллар – бу нотиқнинг огзаки, «жонли» сỷзи хамда бошқа таъсирчан воситалар орқали аудиторияга ахборотлар берадиган тадбирлар. Масалан, маъруза, доклад, ахборот ва бошқалар. 2. Диологик шакллар булар асосан, мулоқот, сухбат, фикр алмашишлардан иборат бỷлиб, унга сухбат, мунозара, учрашув, савол-жавоб кечалари киради. 3. Кỷп тармоқли шакллар деганда монологик ва диологик шакллар билан бир қаторда бошқа таъсирчан воситалардан фойдаланиш мумкин бỷлган тадбирлар тушунилади. Масалан, огзаки журнал, мавзули кечалар. Маданий – маърифий фаолиятнинг уч асосий бỷгини мавжуд бỷлиб, булар: маданият, маънавият ва маърифатдан иборат. 4

Маданият арабча «мадина» (шахар кентлар) сỷзидан келиб чиққан. Араблар кишилар хаётини икки турга бỷлиб, бирини бадавий ёки сахройи турмуш, иккинчисини маданий турмуш деб атаганлар. Бадавийлик бу кỷчманчи холда чỷл сахроларда яшовчи халқларга, маданийлик эса шахарларда ỷтроқ яшаб, шахарга хос турмуш тарзида яшовчи халқларга нисбатан ишлатилган. Маданият атамаси кенг маънода кỷлланиб жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва маънавий хаётда кỷлга киритилган ютуқлар мажмуини бирор ижтимоий гурух ёки халқнинг маълум даврда қỷлга киритилган шундай ютуқлари даражасини, ỷқимишлилик, таълим-тарбия кỷрганлик, зиёлилик ва маърифатлиликни хамда турмушнинг маърифатли киши эхтиёжларига мос келадиган шароитлари мажмуини билдиради. Маданият икки турга бỷлинади: модий ва маънавий маданият. Моддий маданият моддий фаолиятнинг барча сохалари хамда унинг самаралари-мехнат қуроллари, турар-жой, кундалик турмуш буюмлари, кийим- кечак, транспорт, алоқа воситалари ва бошқаларни ỷз ичига олади. Маънавий маданиятга ақлан ва маънан яратувчанлик сохалари- билим, алоқа, таълим-тарбия, хуқуқ, фалсафа, нафосат, фан, санъат, адабиёт, фольклор, дин ва шу кабилар киради. Фақат бир халққа тегишли, фақат бир халқ маданиятининг асосини шу миллат яратган бỷлсада, унда жахон халқлари яратган умуминсоний маданиятнинг улуши ва таъсири бỷлади, албатта. Маданият – умуминсоний ходиса, лекин Шỷро мафкурачилари айтиб келганидек синфий ходиса эмас. Маданият барчага баобардир. Ҳ ар бир жамият ва давр ỷз маданият кỷринишига эга бỷлади. Жамият ỷзгариши билан унинг маданияти ỷзгаради-ю, лекин маданий тараққиёт узилиб қолмайди, илгариги маданият йỷқ бỷлиб кетмайди, маданий мерос ва анъаналари сақланади. 5

Ўтмиш даврлардан инсониятга қолган моддий ва маънавий маданият бойликлари мажмуига маданий мерос дейилади. Ҳ ар бир янги авлод моддий ва маънавий маданият негизини янгитдан яратмайди, балки аждодлар тамонидан яратилган маданий бойликларни қабул қилиб олади. Шỷролар даврида маданий меросга нотỷгри муносабатда бỷлинди: яъни улар «бою заминдорларга, хоким синф табақаларига хизмат қилган ỷтмиш маданиятининг бизга кераги йỷқ, янги-пролетар маданиятни яратамиз» деган шиор остида собиқ Совет Иттифоқи халқларининг, жумладан, ỷзбек халқининг моддий ва маънавий маданиятига қирон келтирилди, сарой, масжид ва мадрасалар бузиб ташланди, нодир асарлар ёқилди. Шу билан бирга ҳ ар бир жамият ỷтмиш маданий меросини қандай бỷлса, шундайлигича, кỷр-кỷрона қабул қилиб олмайди, албатта. Маданий мероснинг ỷз дунёқараши, тузуми, манфаатларга мос келадиган, бугун ва келажак учун хизмат қиладиган қисмини қабул қилади. Чунки ỷтмишдан қолган барча нарсалар бир хил қадриятга эга бỷлмайди. Масалан, шỷролар замонида яратилиб, унинг сиёсатини таргиб этган эндиликда ỷз умрини яшаб булган китобларнинг бугун учун хам, келажак учун хам қадрияти йỷқ. Тỷгри, улар мерос, лекин маданий мерос эмас, уларни тарихий факт сифатида сақлаб қỷйиш мумкин, холос. Демак, маданий мероснинг қадри абадул - абад тушумайдиган қисмига миллий қадриятлар дейилади. Моддий нарсалар одамга жисмоний озиқ ва қувват берса, маънавият унга ркухий озиқ ва қудрат багишлайди. Фақат моддий жихатдан таъминланиш билан кифояланиш онгсиз ва рухсиз махлуқларга хос. Маънавиятга интилиш эса рух ва онг эгаси бỷлмш инсонга хос фазилатдир. Маънавият – одамнинг рухий ва ақлий оламилигини мажмуидир. 6

Маънавият – жамиятнинг, миллатнинг ёки айрим бир кишининг ички хаёти, рухий кечинмалари, ақлий қобилиятига, идрокини мужжассамлаштирувчи тушунча. Маънавият инсон ва жамият маданиятининг негизи инсон ва жамият хаёти маълум йỷналишининг бош омилидир. Маънавият бойиб борса, жамият равнақ топади, ва ривожланади, маъавият қишлоқланса, жамият таназзулга юз тутади. Шунинг учун мустаққиллик йилларида маънавиятга кучли эътиборга борилаётганлигининг сабаби хам шунда. Бой маънавиятсиз буюк давлат кỷриб бỷлмайди. Маънавият кенг тушунча бỷлиб, маърифат, маданият тушунчаларини хам ỷзига камраб олади. Ҳ ар бир жамиятнинг маънавият даражаси унинг истеъдод эгаларини, умуман, ỷқувли шахсларини қадрлаш, уларга гамхỷрлик кỷрсатилиши, камол топтиришига учун етарли шарт – шароитини таъминлаб бериши билан хам белгиланади. Ривожланган, маънавиятли жамиятларда истеъдод эгалари миллатнинг юзи, ғурури ва келажаги деб қаралади. Бизнинг ỷзбек жамиятимиз хам шу йỷлдан бормоқда. Турон ва Туркистонда азалдан истеъдод эгаларини эътироф этиш ва муносиб қадрлашга хамиша эътибор бериб келинган. Бир тарихий мисол А.Навоий буюк асари «Хамса» ни ёзиб тугатгач, Султон Хусайн Бойқаро улуғ бобомизни саройга таклиф қилади, пешвоз чиқиб, карнай-сурнайлар садоси остида зỷр тантаналар билан кутиб олади, аркони давлат, амирлар, вазирлар, уламо ва фузало хозирлигида шоирга шохона саруполарни ỷз қỷли билан кийгизади,кумуш билан зийнатланган эгар-жабдуқли оқ аргумоққа мингазади А.Навоий минган от жиловини Хусайн Бойқаронинг ỷзи тутганича Хуросон мамлакатининг пойтахти бỷлмиш Хиротнинг бош кỷчаларини айлантириб чиқади. Халойиқ уларни баб-баробар олқишлайди. Бири буюк асар яратгани 7

учун, иккинчиси шу асар яратувчининг қадрига етгани учун шундай олқишларга сазовор бỷладилар. Бу буюк асарнинг шохона тақдирланиши эди. Бироқ мустамлакачилик, чоризм зулми ва совет империяси йилларида юртимизда истеъдод эгалари тỷла бỷй кỷрсатишларига эътибор берилмади. Чунки бундан коммунистик тузум манфаатдор эмасди, у йирик истеъдод эгалари пайдо бỷлиши халқнинг миллий рухи ва гурурини уйғотиб юборишидан чỷчир эди. Ўзбекистон Республикаси миллий мустақилликка эришгач хар сохада бỷлгани каби истеъдод эгаларига бỷлган муносабат хам ỷзгарди. Илм-фан, адабиёт, санъат ва меъморчилик сохаларида истеъдодли ёшларни излаб топиш, уларнинг ижодий салохиятини юртимиз мустақиллиги ва халқимиз маънавиятини бойитишга йỷналтириш, уларга ғамхỷрлик қилиш кун тартибига қỷйилди. Республика Президентининг бу борадаги қатор фармонлари, хукумат қарорлари фикрларимизни тасдиқлайди.Буни жамиятимизнинг маънавий даражасини кỷрсатувчи белгилардан бири дейиш мумкин. Маърифатнинг луғавий маъноси - билиш, таниш, билимдир. Бу сỷзнинг кỷплик шакли маорифдир. Маърифат - табиат, жамият ва инсон мохияти хақидаги турли-туман билимлар, маълумотлар мажмуасини билдиради. Маърифатли дегани-билимли, муайян сохада маълумоти бор , деганидир. Маърифатни хаётга сингдириш маориф тизими орқали амалга оширилади . Маориф асосан, умумий ва ỷрта махсус билим берувчи мактаб ва ỷқув юртлари тармоқларини қамраб олди. Маърифат тушунчаси эса кенгроқ бỷлиб, билим ва маданиятни ёйиш ва юксалтиришнинг хамма турлари ва сохаларини ỷзига қамрайди. Инсониятнинг бир жамиятдан иккинчи жамиятга ỷтиши, бир тарихий даврдан иккинчи бир тарихий даврга ỷтиши маърифатпарварликдан 8

бошланади. Замонанинг энг етук, онгли, деб яшовчи, узоқни кỷзловчи маънавиятли сиймолари маърифатпарварлик билан шугуланадилар. Ҳ ар бир даврнинг ỷз маърифатпарварлари бỷлади. А. Дониш, Муқимий, Фурқат, Комил Хоразмий, А.Ўтар, Завқий кабилар ỷз асарларида халқни қолоқликдан қутқариш йỷлини маърифатда кỷрдилар. Мунаввар қори, М.Бе ҳ будий, А.Авлоний, С.Айний, Абдурауф Фитрат ва бошқалар халқни миллий уйғонишга даъват этдилар. Маданий – маърифий муассасалар қ уйидаги турларга бỷлинади : Кутубхона, музей, маданият уйи, истирохат боги, маданий дам олиш масканлари. Кутубхоналар ỷзларининг вазифалари, фаолиятлари, китоб фондларининг таркибига қараб, оммавий, техникавий ва турли махсус кутубхоналар, ỷқув юртлари, кутубхоналари, илмий кутубхоналарга бỷлинади. Оммавий кутубхоналар ахолининг турли сохага доир китобларга бỷлган талабларини қондиришга қаратилган. Ўзбекистон Республикаси Маданият Вазирлиги тизимида куйидаги кутубхоналар бỷлади: 1. Республика кутубхонаси. 2. Вилоят кутубхонаси. Улар республикадаги, вилоятдаги, шахар, туман , қишлоқ кутубхоналарига услубий ёрдам берадилар. 3. Шахар, туман кутубхоналари куйидаги турларга бỷлинади. 4. Қишлоқ кутубхоналари. 5. Болалар кутубхоналари. 6. Маданият уйи бюджетида турувчи клуб-кутубхоналари. Ўқув юртлари кутубхоналари . Улар ỷзларининг фондларига қараб умумтаълим мактаблари, касб-хунар коллежлари, олий ỷқув юртлари, малака ошириш курслари ва институтларнинг кутубхонасига бỷлинади. 9

Илмий-техника ва турли махсус кутубхоналар . Бу кутубхоналарнинг китоб фондлари ишлаб чиқариш малакаларини оширишда, халқ хỷжалиги йỷналишидаги маданиятнинг конкрет вазифаларини хал қилишда турли сохадаги ходимларга ёрдам берувчи адабиётлардан ташкил топади. Буларга корхона, илмий муассасалар, нашриётлар, конструкторлик ташкилотлари, театр, музика, спорт ташкилотларининг кутубхоналари киради. Илмий кутубхоналар . Улар ỷз ишларини фан, маданият, ишлаб чиқариш талабаларга мувофиқ ташкил қилади, мутахассисларга илмий малакаларини оширишда кỷмаклашади. Музейлар - Улар вазифаси тарихий хужжатларни, моддий ва маънавий маданият ёдгориликларини, санъат асарларини, табиат бойликларининг намуналарини тỷплаш, сақлаш, уларни илмий ишлаб чиқариш ва кỷргазмага кỷйишдан иборатдир. Шулар билан биргаликда музейлар илмий - текшириш ишларини хам олиб борадилар. Музейлар қуйидаги тармоқларга бỷлинади : 1. Тарих музейлари. 1. Хотира ёдгорлик музейлари. 2. Ўлкашунослик музейлари. 3. Санъатшунослик музейлари. 4. Табиий-илмий музейлар. 1. Тарих музейларида Ватанимиз тарихини акс эттирувчивчи хужжатлар, ёдгорликлар, моддий ва маънавий маданият эсдаликлари тỷпланган бỷлади. 2. Хотира-ёдгорлик музейлари Республикамизнинг машхур арбоблари; шухрат қозонган ёзувчи ва рассомлар, композитор, олимлари, санъаткорлар хотирасига бағишланган бỷлади. Буларга Ғ . Ғ улом, А.Қа ҳҳ ор, Ойбек уй- 10

музейлари, Ўрол Тансиқбоев, М.Ашрафий уй - музейлари, Тамарахоним, М.Турғунбоева ва бошқаларни кỷрсатиш мумкин 3. Ўлкашунослик музейлари . Вилоят, туманнинг табиий шароити тарихи, хỷжалиги маданияти ва турмушини характерлувчи хужжатлар ва ёдгорликларни тỷплайди. 4. Табиий-илмий музейларга табиатшунослик, биология, география музейлари киради. 5 . Санъатшунослик музейлари . Уларга тасвирий санъат, амалий санъат, архитектура, мусиқа, театр санъати ютуқларини кỷрсатувчи музейлар киради. Маданият уйлари, саройлари икки турга бỷлинади : I . Маданият Вазирлиги тармоғидаги маданият уйлари. Буларга қуйидагилар киради: 1. Шахар маданият уйлари - булар давлат тармоғидаги маданият уйлари бỷлиб, шахар ахолисига хизмат кỷрсатади. 2. Туман маданият уйлари. 3. Қишлоқ маданият уйлари - ỷзлари яшайдиган қишлоқ ахолисига маданий хизмат кỷрсатади. II . Касаба қỷмитаси тармоғидаги маданият муассасалари . Уларга корхона қошидаги, шунингдек, санаторийлар, дам олиш уйларининг клублари хам киради. Улар ỷз ташкилотларининг ихтиёрида бỷлади. Маданият ва истирохат боғлари - уларда оммавий сайиллар, карнаваллар, спорт ва бошқа байрамлар, турли оммавий томошалар ỷтказилади, спектакллар, кинофильмлар қỷйилади, сиёсий ва илмий маъруза ва докладлар тиингланади. Маданий дам олиш учун кенг имкониятлар яратилган бỷлади. Бундан ташқари маданият ва истирохат боғларининг безаги, улардаги табиий манзарали жойлар кишиларнинг эстетик дидларини ỷстиришга ёрдам беради 11

Театрлар – сахна асарларининг жанрларига мувофиқ, қуйидагиларга бỷлинади: А) опера ва балет театрлари; Б) драма; В) музикали комедия театрлари; Г) ёш томашабинлар театрлари; Д) қỷғирчоқ театри Е) миниатюра театрлари Ж) эстрада театрлари Концерт ташкилотларига қуйидагилар киради: А) давлат филармониялари; Б) давлат эстрада жамоалари В) мустақил мусиқа жамоалари. Кинотеатрлар – кинофильм намойиш қилиш учун махсус жихозланган маскан. Шунингдек, маънавий – маърифий ишлар билан оммавий ахборот воситалари (радио, тв, матбуот); Таълим тарбия муасасалари ; Ижодий уюшмалар (ёзувчилар, рассом, композиторлар, театр арбоблари) хам шуғуланадилар. МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ, ВАЗИФАЛАРИ ВА ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Маданий-маърифий фаолият назариясини узлаштиришда уларнинг мохияти ва ижтимоий-маданий хаётда тутган урнини билиш мухим булганидек, 12

уларнинг тамойиллари, узига хос хусусиятлари ва вазифаларини илмий асосда урганиш хам катта ахамиятга эгадир. Мустакиллик республикамиз маданий-маърифий муассасалари зиммасига буш вакт шароитида ижтимоий-маданий фаолиятнинг мохиятини ифодалайдиган ва унинг йуналиши, мазмуни хамда шаклларини белгилайдиган энг умумий коидаларни – маданий-маърифий фаолият тамойилларини шакллантириш имконини хам берди. Маданий-маърифий фаолиятнинг узига хос тамойиллари уларни ташкил килишда йул-йуриклар курсатадиган асосий манба хисобланиб, улар куйидагилардан иборатдир: - ҳ аётийлик; - оммавийлик; - ихтиёрийлик; - илмийлик. Ҳ аёт билан, муста қ ил давлатимизни ривожлантириш амалиёти билан ҳ амо ҳ англик, бунинг учун кишилар олдида турган вазифаларнинг мо ҳ иятини тушунтириш, уларни муста қ илликни муста ҳ камлаш ва келажаги буюк давлат яратишдаги тарихий ролини англаш рухида тарбиялаш маданий-маърифий фаолиятнинг ҳ аётийлигидан дарак беради. Маданий-маърифий фаолиятнинг ҳ аётийлик тамойили ани қ лик ва ма қ садга йўналтирилганлик хусусиятларини ҳ ам ўз ичига қ амраб олади. Бу шуни англатадики, маданият муассасасидаги ҳ ар бир тадбир муайян хусусиятга эга бўлиши ва муста қ иллик даври талаблари билан бо ғ лик ҳ олда ани қ ифодаланган ма қ садга эга бўлиш керак. Шунингдек, у ўзининг бутун табиати ва мазмуни билан ҳ ар томонлама ривожланган шахсни шакллантиришни рагбатлантиради, инсонга ўз қ обилияти ва талантини намоён қ илиш, 13

ривожлантириш учун кенг имконият беради, инсон ҳ аётига ранг-баранглик киритади. Табиат билан муло қ отда бўлишига ёрдамлашади. Маданий-маърифий фаолиятнинг оммавийлик тамойили бир қ атор ижтимоий жи ҳ атдан а ҳ амиятли вазифаларни бажаради, яъни омманинг ижтимоий-маданий ижодиётини ҳ амда ижтимоий фаоллигини ривожлантиради, оммавий муло қ отда бўлишни ташкил этади ва шулар асосида жамоатчилик фикрини шакллантиради. Шахсга таъсир этиш нуктаи назаридан оммавийлик тамойилининг ўзига хос тамойили шундан иборатки, ҳ ар бир киши маданий- маърифий тадбирларда фа қ ат томошабин ёки кузатувчи сифатида эмас, балки руй бераётган ходисаларнинг фаол қ атнашчиси, ўз қ арашларини исбот қ илувчи шахс сифатида иштирок этиши мумкин. Шу билан бирга оммавийлик тамойили инсонга ижтимоий жихатдан ўз-ўзини намоён қ илиш имконини ҳ ам яратади. Маданий-маърифий муассасаси инсонни ихтиёрий асосларда, унга доимий ҳ урмат ва ишонч рухида ижтимоий-ижодий фаолиятга тортади. Маданий-маърифий фаолият хамма вакт тула ихтиёрийлик тамойиллари асосида курилади. Агар мехнат жамоаларида инсоннинг фаолияти баъзан соф моддий сабабларга кура белгиланса, маданий-маърифий фаолиятда, биринчи навбатда, фаолиятнинг мазмунига кизикиш асосида намоён булади. Бошкача айтганда, маданий-маърифий муассаса жамоаси шахснинг маънавий-ижодий кобилиятини намоён килиш ва ривожлантириш учун эркинлик беради. Бу тамойилнинг ахамияти маданий-маърифий муассасасига катнашишнинг ихтиёрийлиги, у ёки бу маданий-маърифий уюшмаларида иштирок этишни тан олиш билан чекланиб колмайди. Ихтиёрийлик маданий-маърифий муассасалари томонидан таклиф килинадиган куплаб фаолият турларидан бирини эркин танлаб олиш имкониятини акс эттиради ва шахснинг буш вакт шароитида уз ижтимоий-маданий фаолиятининг мазмунини узи томонидан белгилаб олишини ифодалайди. 14

Ҳ озирги замон маданий-маърифий ишлари куламининг муттасил ошиб бориши ва мураккаблашуви ундан турли сохаларнинг узаро алокасини, илмий асосда марказлашган, режали бошкарувни талаб этади. Илмийлик тамойили маданий-маърифий фаолиятнинг кузга куринган тамойилларидан бири хисобланади. У маданий-маърифий фаолиятда тарбия жараёнининг максади, мазмуни, шакли ва услубларини куллашни, бир-бирига якин фанлар – педагогика, психология, санъатшунослик, эстетика, иктисодиёт ва бошкарув назариясининг ютукларидан фойдаланишни талаб этади. Илмийлик тамойили бир катор белгиларда намоён булади. Улар орасида объективлик белгисига биринчи уринни ажратиш мумкин. Маданий-маърифий ишлари тарбиявий таъсир курсатиш керак булган объектнинг хакикий холати ва бундай таъсир курсатишнинг реал имкониятларини хисобга олган холда, умуман жамият ва алохида шахс ривожланишининг объектив конуниятларини билиб олиш ва улардан окилона фойдаланиш асосида курилиши лозим ва шундай булиши керак. Илмийлик вокеалар, фактлар ва уларнинг мохиятини очишни, ижтимоий хаётнинг реал манзарасини ва унинг ривожланиш жараёнларини, ижтимоий тараккиётнинг боришини белгилаб берадиган кучларни аниклаш имконини беради. Вокеликни кабул килишнинг тасодифий таъсирларининг олдини олиш ва бизни ураб турган дунё хакида чинакам илмий тасаввурни пайдо килиш маданий-маърифий фаолиятнинг мухим вазифаси хисобланиб, илмийлик тамойили шахс дунёкарашини шаклланишини кучайтиришга катта хисса кушади. Маданий-маърифий фаолиятнинг тамойиллари бир-биридан алохида холда мавжуд булмайди, улар яхлит тизимни ташкил этади ва уларнинг хар бири буш вакт шароитида омманинг ижтимоий-маданий фаолиятида ягона жараённинг ажралмас кисмини ифодалайди. Маданий-маърифий фаолиятнинг 15

тамойиллари ижтимоий-маданий фаолиятнинг мавжуд конуниятларини акс эттиради ва барчаси биргаликда маданий-маърифий ишларнинг характери, мазмуни ва шаклларини белгилайди. Бу тамойиллардан бирининг булмаслиги умумий бир бутунликнинг бузулишига олиб келади. Маданий-маърифий фаолият а ҳ олининг дам олишини ташкил килиш, оммага ахборот ва билим бериш, оммани хаваскорлик ижодиётига жалб килиш каби вазифаларни хам бажаради. Демак, маданий-оммавий тадбирларни тайёрлашда маданий-маърифий фаолиятнинг ўзига хос ташкилий хусусиятларига мурожаат этиш мухим урин тутади. Чунки хар хил маданий-маърифий фаолият шаклини ташкил килишда бу вазифалардан бирдек фойдаланила бермайди. Баъзи шаклларда кўпрок ахборот берилади, баъзилари, асосан, дам олиш учун хизмат қ илади, бош қ алари кўпрок маданий-ижодий жараёнга қ атнаштиришга ёрдам беради. Маданий-маърифий фаолиятни ташкил қ илишнинг ўзига хос хусусиятини билиш шу сохага оид билимларни конкретлаштиради, уларни эгаллашга аниклик киритади тадбирлар мохияти ва хусусиятини тўларок ёритиб беришга ёрдам беради. Маданий-маърифий фаолиятдаги тадбирларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири у бир марта ташкил килиниб, асосан, бир марта намойиш килинади. Агар спектакллар, кинофильмлар тайёрланганидан сунг юзлаб марта намойиш килинса, маданий-маърифий муассасалардаги тадбирлар, асосан, такроран куйилмайди. Маданий-маърифий фаолият тадбирларининг деярли хаммаси худди шу хусусиятга эга. Факат бадиий таргибот-ташвикот жамоалари, баъзи мавзули концерт дастурлари бир марта тайёрланиб, хар хил жойларда бир неча марта намойиш этилиши мумкин. Улар маълум вакт мобайнида (масалан, маълум мавсумда, иш жараёнида, яъни пахта, галла йигим- 16

теримида...) бир неча марта намойиш килиниши мумкин. Лекин маълум муддатдан сунг, албатта бошка янги дастур тузишга тайёргарлик курилади. Агар театрда қў йилган пьесани яна бир неча йилдан кейин қ айтадан сахналаштириш мумкин бўлса, маданий-маърифий муассаса тадбирларида бу холат такрорланмайди. Бирор тадбир сценарийси схемасини иккинчисига қў ллаш мумкин эмас. Ҳ ар кандай янги сценарий янги тузилишни, янги мехнатни талаб килади. Маданий-маърифий фаолиятнинг яна бир хусусияти улар, асосан, махаллий ахоли учун, уларнинг реал ҳ аётидан олинган материаллар асосида тузилади. Тадбирларнинг бош ка ҳ рамони сифатида муайян жойда мехнат килиб, махаллий ахоли орасида намуна булаётган кишилар намоён булади. Масалан, «Хотира ва кадрлаш куни»га багишланган байрамни олайлик. Бунда махаллий жойда яшайдиган уруш катнашчилари, мехнат фахрийларининг курсатган жасоратларига асосий ургу берилиши керак. Уруш кахрамонларининг уз сузларини эшитиш тадбирни жонлантиради ва таъсирчанлигини оширади. Маданий-маърифий фаолиятнинг навбатдаги хусусияти шундан иборатки, уларда жуда кенг куламда таъсирчан воситалар бирлаштирилади. Тадбирлар реал хаётнинг узини ташкил килиши билан бирга, ундаги мухим вокеаларни уз мазмунига сингдиради. Уларнинг мохиятини очиш ва ахамиятини ёритиш учун таъсирчан воситаларга мурожаат килинади. Тадбирда мазмун маълум бир компазицион тузилиш холатига келиши учун ундаги барча баён килиш ва таъсирчан воситалар хам бир- бирлари билан бирлаштирилади, уйгунлаштирилади. Акс холда тадбирнинг мазмуни пуч, шакли эса самарасиз булиб колиши мумкин. Маданий-маърифий фаолиятнинг навбатдаги, яъни туртинчи хусусияти бу оммани тадбир катнашчисига айлантиришдир. 17

Маданий-маърифий муасассаларида уюштириладиган тадбирларни оммавий деб аташнинг боиси шундаки, у омма учун уюштирилади ва омманинг иштирокида утади. Агар театр, кино хамда телевизорда асар катнашчилари ва томошабинлар уртасида куринмас «девор» мавжуд булиб, омма факат томошабин ролини бажарадиган булса, маданий-маърифий муассаса тадбирларда эса омманинг актив иштироки кузда тутилади. Албатта, тадбирларда хаммани бирдай фаол катнаштириш кийин. Унинг асосий катнашчилари олдиндан белгилаб куйилган бадиий хаваскорлик жамоаларининг аъзолари хамда сузга чикадиган кишилардир. Лекин тадбир ташкилотчиси бу асосий куатнашчилар билан кифояланиб колмасдан, балки оммани хам фаоллаштириш, тадбир иштирокчисига айлантириш йулларидан фойдаланмоги лозим. Бунинг учун тадбир иштирокчилари ўртасида оммавий ўйинлар, қў ши қ лар, савол-жавоблар каби махсус тадбирлар уюштириш ма қ садга мувофи қ . Чунки санъат-одамни томошабин ёки тингловчи бўлиб қ олганда эмас, балки у оммавий тадбирларда фаол иштирок этганда ўзига хаммадан кўпрок қ амраб олади. ДАВЛАТ, ЖАМОАТ ВА БОШҚА ТАШКИЛОТЛАРНИНГ МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТЛАРИ Бозор иқтисодиёти муносабатларига ỷтиш босқичида давлат ва жамоат ташкилотларининг маданий-маърифий фаолиятини янада такаомиллаштириш ғоят мухим амалий ахамиятга молик бỷлиб, уни мустақил ỷзбекистон Республикасида амалга оширилаётган улуғвор ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ỷзгаришлар асосида амалга оширилиши лозим. Зеро, «Миллий давлатчилигимизни қайта тиклашда кỷп асрлик беқиёс маънавий меросимиз, тариху маданиятимиз, дину тилимиз, муқаддас урф-одатларимизнинг яна қад 18

ростлашида сезиларли қадамлар қỷйилди. Миллий ғуруримиз, ориятимиз тикланмоқда, қалбимизда асл ватанпарварлик туйғулари уйғонмоқда» 1 . Мамлакатимизда амлага оширилаётган маънавий тикланиш жараёни, халқнинг маданий хаётида кечаётган ислохот режаларини амалга оширишда, жамоат ташкилотларининг фаол иштироки зарурлигини талаб этмоқда. «Биз, - деб таъкидлаган эдилар Президентимиз И.А.Каримов, - фуқаролик жамиятини қуришга интилмоқдамиз. Бунинг маъноси шуки, давлатимиз ривожлана борган сари бошқарувнинг турли хил вазифаларини бевосита халққа топшириш, яъни ỷзини ỷзи бошқариш органларини янада ривожлантириш демакдир» 2 . Миллий мустақиллигимиз дадил одимлаётган хозирги даврда давлат, иқтисодиёт, маданият ва ижтимоий онгнинг барча бỷғинлари орасидаги ỷзаро алоқадорлик ва узвий боғлиқликнинг амалий ахамиятини эътиборга олиб, маданий-маърифий фаолиятни кỷтаришга катта эътибор берилмоқда. Зеро, мамлакатимиз олдида турган долзарб ижтимоий муаммоларни хал қилишда жамоат ташкилотлари, фуқароларнинг ỷзини-ỷзи бошқариш органларининг роли каттадир. Айниқса, махалла мухим ижтимоий бỷғин хисобланади. Шу боис махаллалар фаолиятини хар жихатдан қỷллаб - қувватлаш, уларнинг моддий таъминотини мустахкамлашга давлатимиз алохида эътибор бермоқда. Мамлакатимизда кечаётган ислохотларнинг таянчи саналган махалланинг ижтимоий хаётдаги ỷрни хақида Президентимиз И.А.Каримов шундай ёзадилар: «Жамоатчилик ғоялари, жамоа манфаатларининг бирлиги, кỷпчилик фикрининг устунлигига асосланиш – жамиятимизнинг мухим хусусиятидир. Шу боис жамиятни демократиялаш тизимида, унинг аоссий қоидаларини, энг аввало ижтимоий адолатни рỷёбга чиқаришда махалланинг роли ғоят каттадир. Хозирги вақтда оилаларнинг хақиқий моддий ахволини, 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қ олсин. Тошкент: Ў збекистон, 1996. 265-бет. 2 Каримов И.А. Ўз бекистон сиёсий-ижтимоий ва и қ тисодий исти қ олининг асосий тамойиллари. Тошкент: Ўз бекистон, 1996. 11-бет. 19

уларнинг маънавий ва маданий қизиқишлари доирасини махалладан кỷра яхшироқ биладиган бошқа тизим йỷқ. Махалла хозир халқ ишончини қозонган адолат маскани хамда ахолини ижтимоий қỷллаб - қувватлаш механизми бỷлиб қолди. У жамиятимизда ислохтларни амалга оширишнинг ишончли таянчи ва таъсирчан воситасига айланиши даркор» 3 . Жамоат ташкилотларининг миллий мустақиллик шароитида маданий- маърифий фаолиятни ривожлантиришга йỷналтирилган фаолиятларининг асосий мақсади ва вазифалари Президентимиз асарларида 4 мукаммал баён этилган бỷлиб, бу фикрлар давлат ва миллат келажагини белгиловчи илғор ғояларни ỷзида мужассамлаштирган. Маданий-маърифий фаолиятнинг ривожланишида жамоат ташкилотларининг роли масаласи кỷпгина ỷзбек олилмари томонидан фалсафа, социология, педагогика ва маданиятшунослик нуқтаи назаридан ỷрганилган. Давлат ва жамоат ташкилотларининг маданий-маърифий фаолиятлари бевосита ахоли маънавий эхтиёжларини қондириш билан боғлиқ бỷлиб, турли- туман шаклда воқе бỷлиши билан характерланади. Маданий-маърифий фаолият қуйидаги умумий жихатлари билан ажралиб туради: а) у фақатгина устун ривожланган маданий фаолиятга бориб тақалиши мумкин эмас; б) фаолят мазмуни ва натижалари маданий фаолиятнинг етакчи тамойили хисобланади; в) маданий қадриятлар яратиш ва оммалаштириш ижодий жараён бỷлиб, унда сустгарчиликка йỷл қỷйилмайди. Маданий-маърифий фаолият ỷз табиатига кỷра коммуникатив фаолият хисобланади. 3 Каримов И.А. Ўз бекистон буюк келажак сари. Тошкент: Ўз бекистон, 1998. 400-бет. 4 Каримов И.А. Ўз бекистон: миллий исти қ л ол, и қ т исодиёт, сиёсат, мафкура. Тошкент: Ўз бекистон, 1996; Каримов И.А, Ўз бекистон и қ т исодий сиёсатининг устивор й ўн алишлари. Тошкент: Ўз бекистон, 1996; Каримов И.А, Ў збекистон – бозор муносабатларига ўти шнинг ўзи га хос й ў и и Тошкент: Ў збекистон, 1996; Каримов И.А, Щалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони б ў лсин. Тошкент: Ў збекистон, 1996 ва щ.к. 20

Маданий-маърифий фаолият – бу жамоа миқёсидаги ижодий жараён сифатида намоён бỷлади. Қишлоқлардаги жамоат ташкилотлари эса шахсни маданий фаолиятга жалб этишга йỷналтирувчи маданий-маърифий фаолиятга нисбатан бундай ёндашувнинг асосий хусусияти шундаки, маданий фаолиятда субъект сифатида жамоат фаолиятининг намоёндаси хисобланувчи алохида шахс эмас, балки жамоа, бирлашма, маданий уюшма ёки кнег халқ оммаси ỷртасида маънавий фаолият олиб борувчи жамоат ташкилотлари белгиланади. Айни пайтда жамоат ташкилотлари фаолиятининг самарадорлиги улар билан индивидуал ижодий фаолият бирлигига боғлиқлигини хам хисобга олиш зарур. Қишлоқ маданияти турли шакл ва кỷринишларга эга бỷлади. Айрим тадқиқотчилар субъект-объект муносабатларини фаолият турларини гурухлаш учун қабул қилсалар, баъзи олимлар маданий қадриятларни яратиш, тақсимлаш ва оммалаштиришни таснифлайди. Улар белгилар миқдорига кỷра фаолиятнинг махсулдор ва номахсул турларини ажратадилар. Гурухлаштириш мезони сифатида эса маданий қадриятларни тарғиб этиш воситалари нашриёт, радио, телевидение ёки маданий фаолиятни ташкил этувчи институтлар белгилаб олинади 5 . Маданий-маърифий фаолиятни ташкил этилишини шаклга кỷра хам таснифлаш мумкин: жамоа ва индивидуал маданий фаолият. Маданий фаолият субъект хусусиятларига кỷра индивид, гурух, уюшма, жамоа ташкилотлари фаолияти каби турларга бỷлинади. Маданий фаолиятни амалга оширадиган гурухлар табиатига кỷра у оилавий, хизматдошлар ва бошқа турларга бỷлинади. Маданий-маърифий фаолият турлари хамда уларни ташкил этиш шакллари таснифи хусусида тỷхтлаганда таъкидлаш жоизки, маданий фаолиятнинг шахсий ва институт шаклларида ижодий салохият бир хил даражада амалга ошиши мумкин эмас. Ижодий режа мазмунига мувофиқ 5 Коган М.С. Человеческая деятельность. М., 1974. С. 51. 21

фаолиятнинг у ёки бу шакли белгилаб олинади. Жамиятда демократиялаш жараёни кечаётган хозирги босқичда маданий фаолиятни ривожлантиришнинг ташкилий (институтлар даражасида) хада шахсий шакллари кенг оммалашиб бормоқда. Маданий-маърифий фаолият иштирок этувчи субъектлар табиатига кỷра индивидуал, гурухли ва оммавий каби шаклларга ажратилади. Маданий- маърифий фаолиятнинг хар бир турига муайян шакл мос келади. ỷқиш, амалий санъат асарлари билан танишиш санъат асарларини умумлаштиришнинг индивидуал шакли хисобланади. Бадиий ижрочиилк, туризм ва хаваскорлик ижодий бирлашмалари бадиий қадриятларни оммалаштиришнинг гурухли шакли хисобланса, спектакллар, фильмлар, концертлар томоша қилиш ва байрамларда иштирок этиш маданий фаолиятнинг юқорида баён қилиб ỷтилган индивидуал, гурухли ва оммавий шакллари муайян маданий анъаналарнинг уйғунлигини назарда тутади. Давлат ва жамоат ташкилотларининг ижодий қобилиятини ривожлантириш, тарбиявий ишларни олиб бориш ва дам олишни ташкил этиш каби вазифаларни алохида ажратиб кỷрсатиш зарур. Чунки маданий фаолиятнинг мазкур йỷналишлари қишлоқ маънавий хаётида мухим ахамият касб этади. Қишлоқ жамоат ташкилотлари педагогик тизим сифатида халққа энг яқин турувчи бỷғин хисобланади. Улар фаолияти орқали ахолининг маданий ва маънавий савияси ỷсиб боради. Натижада ахоли ỷзинининг ижодий салохиятини ривожлантириш имкониятига эга бỷлади. Давлат ва жамоат ташкилотларининг хар бири ỷзига хос хусусиятларга эга бỷлсаларда, улар ỷзаро алоқадорликда иш олиб борадилар. Уларнинг фаолиятидаги муштараклик мақсаднинг умумийлигида (хуқуқий демократик давлат қуришда иштирок этиш, қишлоқ маданиятини давлат қуришда иштирок этиш, қишлоқ маданиятини ривожлантириш), вазифа ва мазмуннинг 22

муштараклигида намоён бỷлади. Хар бир ташкилотнинг ỷзига хос хусусияти эса тарбиянинг муайян шакли, услуб ва воситасини қỷллашда кỷзга ташланади. Қишлоқда ахоли эстетик эхтиёжини қондирувчи маданий-маърифий фаолиятнинг турли-туман шаклларидан, хусусан, ридиоэшиттириш, телекỷрсатув, кино, фан ва маданият арбоблари билан учрашув, сухбат, маслахат ва бошқалардан фойдаланиш имкониятлари мавжуд. Ахборот манбалари тизимида рỷзнома, радио ва телевидение асосий ỷринни эгаллайди. Жамоат ташкилотлари томонидан ỷтказиладиган тадбирлар ахборот манбалари орасида олтинчи ỷринни эгаллайди. Таъкидлаш лозимки, мазкур тадқиқотнинг дастлабки босқичи ỷзбекистон Республикаси мустақиллиги эълон қилиниши арафасида олиб борилди. Табиийки, кỷп йиллик мафкуравий қулликда яшаган халқимиз маданий хаёти хам ỷша даврда шỷролар сиёсати исканжасида эди. Бундай инқирозли вазият қишлоқ ахолиси маданий фаолиятининг турлари ва манбаларига нисбатан бỷлган муносабатларида хам ỷз ифодасини топган. Давлат ва жамоат ташкилотларининг диққат марказида, асосан моддий ишлаб чиқариш масалалари устивор ахамият касб этгани холда қишлоқ маданиятини рифожлантириш муаммоларига (гарчи қишлоқ ахолиси учун уларнинг зарурлиги таъкидлаб турилсада) кам ахамият бериб келинганлигини кỷрсатди. Қишлоқ мехнаткашларининг эътироф этишларича, маданий фаолиятнинг, асосан халқ ижодиёти, профессионал хамда хаваскор жамоаларнинг чиқишини ташкил этиш каби турларига катта эътибор берилиб, шундан сỷнггина ишлаб чиқариш ва техника тарғиботига ахамият бериб келинган. Лекин қишлоқ ахолиси маданий фаолиятнинг бошқа шакл ва услубларига нисбатан бефарқ эмас. Маданий фаолиятнинг мавзули кечалар, савол-жавоб кечалари, мутахассислар куни байрам, маросим каби шакллари хам самаралидир. 23

Жамоат ташкилотларининг маданий-маърифий фаолиятлари муаммосига бағишланган назарий манбалар хамда Узбекистон Республикаси хукуматининг маънавият ва маданиятни ривожлантириш борасидаги хужжатларини ỷрганиш асосида олиб борилган тадқиқотлар давлат ва жамоат ташкилотларининг маданий-маърифий фаолиятни ривожлантириш борасида фаолиятларнинг услубий тизимини ишлаб чиқишда мухим назарий ахамият касб этди. Қишлоқ маданиятини ривожлантириш мақсадида иш олиб борувчи жамоат ташкилотлари фаолиятининг услубий тизими маданий фаолият субъекти; маданй фаолиятнинг шакл ва турлари; маданий фаолият ижтимоий ташкилотларининг ỷзаро алоқаси; маданий фаолиятни режалаштириш хамда дастурлаштириш предмети каби узвлардан таркиб топади. Давлат ва жамоат ташкилотларининг ахоли маданиятини ривожлантириш билан боғлиқ фаолиятлари тизими – бу қишлоқда маданиятнинг шаклланиши, сақланиши ва мустахкамланишига қаратилган тадбирлар мажмуасидир. Давлат ва жамоат ташкилотлари, шунингдек, ахолининг маданиятини ривожлантиришдаги юқори ижтимоий фаоллигига эришиш мазкур тизимнинг асосий вазифаси хисобланади. Ушбу вазифа ташкилий, ижтимоий ваа иқтисодий тадбирлар мажмуасидан иборат жараён бỷлиб, давлат, хỷжалик ва жамоат ташкилотларининг ỷзаро хамкорликдаги фаолиятлари орқали амалга оширилади. Тизим таркибига қуйидаги компонентлар киради: 1. Давлат ва жамоат ташкилотларининг қишлоқ маънавий маданиятини ривожлантириш борасидаги фаолиятлари. 2. Давлат ва жамоат ташкилотларининг моддий ỷзгартирувчанлик ва ярнатувчанлик борасидаги маданий фаолиятлари. А ҳ оли маданиятини ривожлантиришнинг режалаштирилаётган даражасига эришиш бутун ахоли ва хар бир шахс маданий савиясининг ỷсиши 24

билан бевосита боғлиқдир. Тизимни ишлаб чиқишда жамоат ташкилотларининг қишлоқда олиб бораётган маданий фаолиятларининг хозирги холатини тахлил этиш, қишлоқдаги моддий-маданий ва спорт-соғломлаштириш муассасалари миқдорини аниқлаш хамда социологик тадқиқотлар олиб бориш назарий асос бỷлиб хизмат қилади. Ҳ озирги пайтда қишлоқ турмуш тарзини ривожлантиришга йỷналтирилган маданий фаолият тизимини ишлаб чиқиш мухим амалий ахамият касб этади. Жамият аъзоларининг маданий ривожланишга бỷлган талаблари ва шахснинг маънавий комилликка бỷлган эхтиёжларини қондириш мазкур тизимнинг асосий вазифаси хисобланади. Бу орқали маданий фаолият тизимида жамоат ташкилотлари фаолиятларининг самарадорлигини ошириш, моддий маданият ёдгорликлари захирасини бойитиш, маданият ходимлари ва муассасаларини ташкил этиш мумкин бỷлади. Тизимнинг мақсади жамоат ташкилотлари, алохида шахс ва бутун қишлоқ ахолисининг маданий фаолиятини оширишдан иборатдир. Жамоат ташкилотлари маданий фаолиятларининг мазкур тизимдаги предмети маданий қадриятлар, яъни маънавий бойликларни бунёд этиш ва ỷзлаштириш, сақлаш ва тарғиб этишни ỷз ичига олади. Бозор муносабатларига ỷтиш босқичи ахоли маданиятининг ривожланишини режалаштиришда, дастурлаш хамда янгича ёндошувни жорий қилишни талаб этади. Чунки бусиз ижтимоий ва маданий жараёнларни бошқариш мумкин эмас. Жамоат ташкилотларининг қишлоқ маданиятини ривожлантиришдаги иштироки тизимини ишлаб чиқиш тажрибаси қуйидагиларга асосланади: а) Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги эълон қилиниши арафасида қишлоқда маданий фаолиятнинг мавжуд холати; 25

б) Мустақил Ўзбекистоннинг янги шароитда юзага келган маданий фаолият имкониятлари; в) Қишлоқ ахолисининг маданий-маънавий эхтиёжларини қондиришнинг янги усул ва захиралари мавжудлиги. Давлат ва жамоат ташкилотлари маданий-маърифий фаолиятларини ташкил этиш учун унинг тизимий меъёрлари аниқланди: 1) қишлоқ ахолисининг у ёки бу маданий тадбирларга жалб этилганлиги; 2) у ёки бу турга мансуб маданий фаолиятнинг изчиллиги; 3) бỷш вақтни кỷнгиллиỷтказишнинг миқдорий ва сифат кỷрсаткичлар. Давлат ва жамоат ташкилотларининг мданий фаолиятлари мазмуни хар бир киши ỷзининг бỷш вақтида тадбир ва машғулотларнинг муайян бир турини танлаши учун кенг имкониятлар яратади. У шахс ривожида бир хиллик ва меъёрийликни назарда тутмайди. Фақатгина муайян тадбирни танлаш эркинлиги шахс маънавиятининг изчил ривожланишини белгилаб беради. Давлат ва жамоат ташкилотларининг маданий фаолиятлари ỷз мазмунига кỷра ахолининг умумий маданий эхтиёжларини қондиришга қаратилган бỷлиб, қуйидагиларни хисобга олади: а) умумий маданий эхтиёжларниг ривожланиш истиқболлари; б) ахолининг маданият сохасидаги ижодий фаолиятлари учун етарли шароит яратиш. Давлат ва жамоат ташкилотлари маданий-маърифий фаолиятларининг турларини яхлитлаштирган холда икки гурухга ажратиш мумкин: 1. Фаолият вақти ва шаклини шахснинг ỷзи танлайдиган маданий фаолиятнинг уй тури. 2. Клуб, кутубхона, музей, кỷргазма ва бошқа маданий-маърифий муассасаларда амалга ошириладиган уйдан ташқаридаги фаолият тури. 26

Давлат ва жамоат ташкилотларининг мазкур тадбирларни амалга оширишга йỷналтирилган фаолиятлари унинг самарадорлигини мунтазам равишда ошииршни назарда тутиб, хаморликда ишлашга қаратилган. Бугунги кунда Республикамизда давлат ва жамоат ташкилотлари таркиби шаклланиб, фаолият кỷрсатмоқда. Унинг асосий турлари: - жамоат ташкилотлари (касаба уюшмалари, партиялар, ижодий уюшмалар, жамғармалар ва бошқалар); - халқ хаваскорлик жамоалари, махалла қỷмиталари ва б. давлат ва жамоат ташкилотларининг маданий-маърифий ишларини ривожлантириш борасидаги маданий фаолиятлари тизими мазмунини ишлаб чиқишда қуйидаги омиллар асос қилиб олинади: а) Республикамизда ахоли барча қатламларини маънавият ва маданиятни ривожлантиришга кенг жалб этиш; демократия жараёнларини жадаллаштириш, турғунлик даври қолдиқларини бартараф этиш; миллий маданиятни, маънавий қадриятларни тиклаш ва ривожлантириш ишлари олиб борилаётганлиги, Ватанга содиқлик, эл-юртга мухаббат, юксак маънавийлик сифатларини шакллантирган ỷз харакати ва қарорларига жавоб бера оладиган фаол фуқаро позициясида турувчи кишини сиёсий маданиятли шахс деб хисоблаш мумкин. Давлат ва жамоат ташкилотларининг фаолиятлари хам шахсда худди шу сифатларни тарбиялашга қаратилган. Бундай фаолият самарадорилиги нафақат амалга оширилган тадбирлар миқдори ва сифатига кỷра, балки уларни ким ташкил этганлиги хамда амалга оширганлиги, шунингдек, уларда ахолининг иштирок этши даражасига уларда ахолининг иштирок этши даражасига кỷра хам бахоланади. б) умумахамиятга молик вазифаларни хал этшига қаратилган халқ ижодиётини ривожлантириш мақсадга мувофиқлиги; давлат ва жамоат ташкилотларининг ижтимоий-маданий фаолиятга тỷғри педагогик рахбарлик 27

қила олиши бунинг асосий замини хисобланади. Педагогик ра ҳ барлик вазиятни, билим ва кỷникмаларни оқилона уйғунлаштиришни назарда тутади. Давлат ва жамоат ташкилотлари алқ ỷртасида амалга ошириладиган маънавий-маърифий мулоқотлар асосида шахснинг сиёсий ва ижтимоий фаоллигини оширувчи воситага айланади, шунингдек, жамият тафаккурининг шаклланишида хам фаол иштирок этади. в) ҳ озирги даврда қахвахоналар, видеосалонлар, студиялар, ỷйин хоналари мусиқа ва спорт анжомларини ижарага бериш. Оилавий тантаналарни ỷтказиш бỷлимларини ташкил этиш орқали ахолининг пуллик хизматга бỷлган талабини қондириш мумкинлиги. г) бозор иқтисодиёти шароити ва муносабатлари маданияти моддий- техника сало ҳ иятини ривожлантириш ҳ амда муста ҳ камлашда махаллий корхоналар ёрдамида ва хомийлар кỷмагидан кенгроқ фойдаланишни талаб қилаётганлиги. Давлат ва жамоат ташкилотлари ỷз маданий-ижодий фаолиятларини дам олиш вақтида амалга оширадилар. Дам олиш фаолияти ỷз навбатида шахсниг мустақил ижодий салохиятининг амалга ошишига кỷмак беради, шунинг учун ҳа м у қизиқарли, ақлий ва ру ҳ ий жи ҳ атдан бой бỷлиши лозим. Шу жи ҳ ати билан у хаваскорлик ижодиётидан фарқланади ва кенг халқ оммасини ỷзига жалб қилади. Маданий-маърифий муассасалар қошида ва улардан ташқарида бадиий уюшмалар, коллекционер ва техник ижодкорлар жамиятлари, оилавий хамда ỷсмирлар спорт клублари ва бирлашмалари ташкил этилиб, фаолият кỷрсатади. Ушбу ижодий бирлашмалар фаолияти халқнинг қизиқарли тадбир хамда мулоқотга бỷлган эхтиёжлари асосида юзага келган. Давлат ва жамоат ташкилотларининг тарбиявий салохиятлари халқ оммаси хаётини демократиялаш вазифаларини ỷз зиммаларига олишларида намоён бỷлади. Бу эса сиёсий, ахлоқий , иқтисодий, ҳ уқуқий маданиятни 28

ỷзлаштириш, ижтимоий фаоллик самарадорлигини ошириш, а ҳ олига билим ҳ амда кỷникмаларни чуқур эгаллаш имкониятини беради. Жамият ҳ аётини демократиялаш жараёнида ижтимоий адолат тамойилларининг тадбиқ этилиши ва мустахкамланишига ало ҳ ида эътибор берилмоқда. Адолат – бу а ҳ лоқ ва ҳ уқуқ тушунчасидир. Ижтимоий онг ва ахлоқий тафаккур ижтимоий адолат ёрдаида кишилар хулқининг ижтимоий ахамиятга молик жихатларини, ижтимоий сиёсат мохияти хамда жараёнларини ỷзида акс эттиради. Давлат ва жамоат ташкилотлари маданий фаолиятлар тизимини тавсифлашда социологик тадқиқот натижаларига таяниш му ҳ им а ҳ амиятга эга. Тадқиқот қишлоқ ҳ аётида ма ҳ алла қỷмиталари мавқеининг ошиб бораётганлигини кỷрсатди. Бу эса 36,2 фоиз сỷралувчиларнинг жавобларида ỷз аксини топди. Тадқиқот натижаларига кỷра ма ҳ алла қỷмиталарининг ва ỷз-ỷзини бошқариш идораларининг етакчи мавқега эгалиги аниқланди. Ма ҳ алла қỷмиталари а ҳ оли бỷш вақтининг кỷнгилли ỷтишига мухим таъсир кỷрсатадилар (24,3 фоиз); кишилар ỷртасидаги дỷстлик ва ҳ амкорликни муста ҳ камлашга катта хисса қỷшадилар (25,8 фоиз)% хашарлар, шанбаликлар, ёрдам кỷрсатишларни амалга оширишда кỷмаклашадилар (39,6 фоиз). Кишилар ỷртасидаги дỷстлик ва ҳ амкорликни муста ҳ камлашда ма ҳ алла қỷмиталаридан сỷнг касаба уюшмалари, жамоа хỷжаликлари бошқаруви ра ҳ барлари, қишлоқ кенгашлари катта ҳ исса қỷшадилар. Давлат ва жамоат ташкилотлари қишлоқдаги барча маданий-оммавий тадбирларни маданият уйлари ва саройлари орқали амалга оширади. Клуб жамоат ташкилотлари билан ỷзаро ҳ амкорликда иш олиб бориб, улар фаолиятини мувофиқлаштирувчи манбага айланади, улар билан 29

биргаликда маданий-маърифий муассасалар ỷз фаолиятини қуйидаги шаклларда ташкил этиш имкониятига эга бỷлади: - қишлоқ маданиятини ривожлантириш, соғлом турмуш тарзи, экологик тарбия, ҳ уқуқий маданият ва бошқа долзарб масалалар юзасидан жамоат фикри минбари вазифасини бажариш. Урф-одат ва анъаналар ҳ еч кимни бефарқ қолдирмайди.халқ удумларининг тикланиши, муста ҳ камланиши ва ривожланиши жамоат ташкилотлари фаолиятидаги катта ижтимоий масала ҳ исобланади. Удум ва анъаналар мухим эстетик тарбия воситаси бỷлиб, халқимизнинг миллий қадриятларни улуғлаш ғоясини муста ҳ камлайди, а ҳ лоқий сифатларни шакллантиради. Хулоса қилиб айтсак, маданият кишиларнинг ижтимоий яратувчанлик жараёнидаги иштирокининг меъёри ҳ амда шахс ижодий сало ҳ иятини фаоллаштириш воситаси ҳ исобланади. Маданият ижодий фаолият сифатида кỷпгина билим ва тажрибаларни эгаллашни, улардан фаолиятнинг турли шаклларидан самарали фойдаланишни назарда тутади. Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг янги шароитида сиёсий маданият ижодий фаолият сифатида тушунилади ва бу фаолият натижаси минтақавий барқарорлик ва халқаро ҳ амкорликни, республикамизнинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллигини муста ҳ камлаш, ҳ уқуқий-демократик давлатни барпо этишдан иборат. Маданият таркибини тахлил этиш давлат ва жамоат ташкилотларининг маданиятини ривожлантириш борасидаги фаолиятларининг асосий йỷналишлари хамда мазмунини аниқлаш имкониятини беради: 1. Маданият инсон ижодий фаолиятининг ỷзига хос кỷриниши сифатида ижтимоий уюшмалар, жамият, жамоа, шахс томонидан амалга оширилади. 30

2. Маданият ỷз таркибига кишилар моддий хамда маъанвий фаолиятлари ва унинг натижаларини қамраб олади. Бундан ташқари, унинг сиёсий, хуқуқий, экологик, мехнат, маиший ва турмуш, жисмоний тарбия маданиятлари каби таркибий узвлари ажратилади. Маданиятнинг мазкур турлари тушунчаларининг бирлиги. Уларнинг жамият ва шахс умумий маданиятини ташкил этишларида, шу билан бирга хар бири алохида тарзда ижодий фаолиятни ва унинг натижаларини ифодалашларида намоён бỷлади. 3. Кỷриб ỷтилган хар бир маданиятдаги ижодий фаолиятда қуйидагилар фарқ қилади: маълум ижтимоий ва сиёсий ходиса юзасидан билимларни эгаллаш, уларни мушохада ва қайта ишлаш жараёни ва нихоят, мазкур маданиятни ривожлантиришда фаол иштирок этиш. Маданиятнинг мохияти, таркиби хамда турларини тадқиқ этишга бундай ёндошув жамоат ташкилотларининг қишлоқ маданиятини ривожлантиришдаги иштирокининг ỷзига хос услуби ва меъёрларини очиб бериш имкониятини берди. Ўзбекистон Республикасида жамоат ташкилотлари хамда фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий жараёнларда «сиёсий партиялар, бирлашмалар, касаба уюшмалари, ёшлар ташкилотлари, турли хил хаёрия ва ижодий жамғармалар хамда уюшмаларда» 6 иштирокини янада кучайтириш, уларнинг давлат олдидаги мавқеини мустахкамлаш вазифаси қỷйилмоқда. Жамоат ташкилотларининг маданий -маърифий фаолиятларининг хусусиятлари қуйидагилардан иборат: а) ушбу фаолиятнинг мақсади шахсда муайян ҳ усусият ҳ амда сифатларни тарбиялашдан иборатдир; 6 Каримов И.А. Ў збекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва и қ тисодий исти қ болининг асосий тамойиллари. Тошкент: Ў збекистон, 1996. 14-бет. 31

б) кишилар ỷртасидаги мулоқот жараёнида ғоялар, малака ва билимлар алмашинуви мазкур фаолият воситаси ҳ исобланади; в) жамоат ташкилотлари фаолияти ёки индивидуал фаолият маданий фаолиятни амалга ошириш усулидир. Давлат ва жамоат ташкилотларининг ахоли маънавий эхтиёжларини қондириш билан боғлиқ маданий фаолиятлари хилма-хил бỷлиши билан ир қаторда унга қуйидаги умумий жихатлар хам хосдир: а) у фақатгина бир устувор маданиятга таяниши мумкин эмас; б) фаолият мазмуни ва натижалари маданий фаолият мезонлари ҳ исобланади; в) маданий фаолият мезонларини ишлаб чиқиш ва фойдаланиш сустгарчиликка йỷл қỷйилмайдиган ижодий жараёндир. Қишлоқда маданий фаолият ỷзининг турлари ва шаклларига кỷра фарқланади. Маданий фаолият шаклларини уларнинг ташкил этилиш тавсифига кỷра жамоавий ва индивидуал; маданий фаолият субъекти тавсифига кỷра индивид, гурух, уюшма, жамоат ташкилотлари; маданий фаолият олиб борилаётган гурух турига кỷра эса оилавий, хизматдаги дỷстлар ва бошқа турларга бỷлиб таснифлаш мумкин. Жамиятни демократиялашнинг ҳ озирги босқичида маданий фаолият тараққиёти уюшган (ташкилотлар даражасига) хамда шахсий шаклларда амалга оширилади. А ҳ оли маданиятини ривожлантиришда юқори кỷрсаткичларга эришиш жамоат ташкилотлари, маданий-маърифий муассасалар ва бошқа ташкилотларнинг энг олий вазифаси ҳ исобланади. Бу вазифани хал этишнинг йỷлларидан бири жамоат ташкилотларининг маданиятни ривожлантириш борасидаги фаолиятларини бошқаришни такомиллаштириш ва илмий ёндошишдан иборат бỷлиши мумкин. 32

Давлат ва жамоат ташкилотларининг қишлоқ маданиятини ривожлантириш йỷналишидаги фаолиятлари тизими ỷзининг мақсади, вазифалари ва мазмунини амалга оширишнинг энг самарали воситаларидан бири-мулоқотдир. Мулоқот бизнинг нуқтаи назаримизда услубий тизимнинг мухим белгиси, миллий маданиятни ривожлантиришнинг қадимий воситаси, ỷзбек халқ педагогикасининг етакси унсурларидан бири сифатида олиб кỷрилди. Мулоқот тавсифи оммавий ахборот воситалари (телекỷрсатувлар, радиоэшиттиришлар), ҳ аваскорлик ижодиёти, байрамлар. Сайллар бевосита таъсир кỷрсатади. Давлат ва жамоат ташкилотлари мулоқотнинг маш ҳ ур кишилар билан учрашув, оила кунлари, қизиқувчилар бирлашмалари каби шаклларидан фойдаланиладилар. 33

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 1. Каримов И.А.Озод ва обод Ватан,эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т., “Ўзбекистон”,1994. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид,барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.Т., “Ўзбекистон”,1997. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. Т., “Ўзбекистон”,1998. 4. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида.Т., “Ўзбекистон”,1998. 5. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият.Т., “Ўзбекистон”,1998. 6. Каримов И.А. Миллий мафкура ҳақида. Т., “ Ўзбекистон ”,2000. 7. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т., “Ўзбекистон”,2001. 8. Каримов И.А. “Бизни танлаган йўлимиздан ҳеч ким қайтара олмайди”.“Ўзбекистон овози”,2005 йил 24 май. 34

Похожие

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни

Маданий ва маърифий мерос

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари