Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари - Культурология - Рефераты

Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Маданий тараққиётнинг асосий қонуниятлари Режа 1. Моддий ва маънавий маданият – маданиятнинг икки сохаси. Уларнинг ўзаро боғлиқлиги. 2. Жамият ҳаётида маданиятнинг асосий функцияси. Маданиятнинг асосий тизимлари. 3. Маданият ривожланишида қадриятларнинг ўрни. 4. Ворисийлик, тадрижийлик – маданий тараққиётнинг асосий қонунияти.

Маданият ҳодисасини осонроқ таҳлил этиш учун уни маълум тур ва соҳаларга бўлиб ўрганилади. Бу йўлдаги биринчи босқич – маданиятни моддий ва маданий турларга бўлишдир. Моддий маданият ва маънавий маданият – маданиятнинг асосий икки соҳаси бўлиб, бир-бири билан ўзаро алоқада, ўзаро таъсирда ва бир-бирини тақазо қилган ҳолда амал қилади ва ривожланади. Моддий маданият ҳамиша маълум бир маънавий маданиятнинг тимсоли ҳисобланади. Ўз навбатда, маънавий маданият ҳам қайсидир нарса, белги, тасвир, рамзларда, моддий уйғунликда мужассам бўлади. Инсоният тараққиётининг бошланғич даврларида моддий ҳаёт билан маънавий ҳаёт яхлит бирликда намоён бўлган. Ибтидоий тузум шароитида ҳар икки турдаги маданият унчалик ривожланмаган, бир-биридан ажралмаган эди. Даврлар ўтиб маънавий фаолият махсус соҳага айланди. Аҳлоқий мезонлар, дин, санъат, хуқуқ, сиёсат, фан шаклланиб, маълум доирадаги кишилар бу соҳа билан шуғуллана бошлади. Қадимги фанда маданият деганда фақат маънавий мада ният назарда тутилган. Борлиқни хақиқат, яхшилик, гўзаллик белгилайди, деб ҳисобланган. Шунинг учун, биринчи ўринда илмий тадқиқотларнинг асоси - фан аҳлок, нафосат бўлиб келган. Натижада, жамиятнинг моддий ҳаётини, унинг иқтисодиётини ўрганишга етарли эътибор берилмаган. Моддий маданият тадқиқот учун қизиқарсиз соҳа бўлиб ҳисобланган. Индустриал жамиятининг вужудга келиши, унинг техникавий тараққиёти ва технологияларнинг тез фурсатда алмашиши инсониятнинг барча моддий маданиятини ўрганишга туртки бўлди. Кишиларнинг амалий қайта ўзгартирувчилик фаолияти, уларни ижтимоий ишлаб чиқариш ва такрорий ишлаб чиқариш билан борлиқдаги моддий маданиятнинг ўзига хос соҳаларга бўлиниши маданиятншуносликда муайян тадқиқотларга зарурият туғдирди. Моддий маданиятнинг биринчи катта соҳаси - бу меҳнат қуроллари ишлаб чиқаришнинг барча воситалари, турар жойлар, алоқа, техника қурилмаларидир. Хуллас, сунъий шароитда яратилган нарсаларнинг барчаси

шунингдек моддий маданиятнинг бу қисми ишлаб чиқариш техника маданияти ёки жамият ҳаётининг моддий техника асоси деб аталади. Ишлаб чиқарувчи техника маданиятининг махсус қисмини ишлаб чикариш технологиялари, меҳнат фаолиятида иштирок этувчиларнинг ижодий кўлами, уларнинг техник билими, ишлаб чиқариш маданияти, жисмоний ва руҳий имкониятлари ташкил қилади. Моддий маданиятнинг иккинчи соҳаси - ижтимоий ҳаёт ва унинг барча тармоқларининг меъёрий ҳаракатини таъминловчи кўплаб ижтимоий институтлар, ташкилот ва муассасалар фаолияти билан боғлиқ. Бу турли ҳокимият тузилмалари ва унга муносиб бошқарув шакллари, ижтимоий ташкилотлар, таълим, ёш авлодни тарбиялаш ва таълим бериш, соғлиқни сақлаш ва дам олиш, бўш вақт ва кўнгил очиш муассасалари тизими каби барча ижтимоий институтлар амалда жамият маданиятини сақлайди, ўзгартиради ва қайта шакллантиради. Моддий маданиятининг учинчи соҳаси (ишлаб чикарувчи ва қайта ишлаб чиқарувчи) инсоннинг ўзи ҳисобланади. Моддий маданиятнинг бу соҳаси инсоннинг табиий, яъни биологик ҳамда ижтимоий, социал мавжудотлик муаммоларини ўз ичига олади. Шу билан бирга турли авлодлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, бундаги мукаммолар ҳам шу соҳага таалуқли бўлиб ҳисобланади. Инсон улғайиши ва вояга етиш мобайнида турли хил ижтимоий- демографик гуруҳларга мансуб бўлади. Одамнинг маълум ёшида ва муайян ижтимоий мавқеида (социал статусида) бирон-бир маданиятга мансублик уствор, ҳал қилувчи бўлади. Айни пайтда жамиятдаги, ҳатто ундан ташқаридаги маданиятларнинг таъсири ҳам сезиларли бўлади. Бунинг натижасида инсон икки хил, баъзан ундан ҳам кўпроқ маданиятга мансуб бўлиб қолади. Масалан, кечаги талаба бугун мутахассис бўлиб, катта бир корхонага инженер бўлиб хизматга ўтади. Бошқа бир одам хорижга ўқиш ё

ишга кетади. Бир оила қизи ўзга уйга келин бўлиб тушади ва х.к. Энди улар янги маданият, бошқа қадрият ва меъёрлар асосида яшаши лозим. Турли маданий оламларга бирин - кетин кириб бориш инсон ички олами ва ташқи ҳатти-ҳаракатларини мазмунини бойитади. Аммо кўп томонлама, турли маданий оламга мансубликнинг маълум бир хатарли томони ҳам бор. Яъни, энди улғайиб келаётган авлод жамиятга аралашуви жараёнида четдан келаётган бегона маданиятларнинг таъсирига тушиб қолиши ҳам мумкин. Ўз миллий маданиятидан батамом маҳрум бўлиш - манқуртга айланади ва ҳар қандай маданиятга ҳам бефарқ муносабатда бўлади. Шунинг учун мерос, маданиятнинг узлуксиз анъанавий янгиланиш жараёнини таъминлаш ўта муҳимдир. Моддий маданиятнинг учинчи соҳаси доирасига инсон ҳаёт фаолиятининг генетик (ирсий), жисмоний (соматик), тиббий-биологик ҳусусиятлари ҳақидаги, жамиятда юзага келадиган ва тарихий тараққиётнинг ўзига ҳос ҳусусиятларини акс этувчи ма даний анъаналар ва соғлом одатларга тўғри келадиган инсон нинг тартибли овқатланиш ва турмуш тарзи ҳақидаги билимлар мажмуи бўлган инсон экологияси муаммолари ҳам мансубдир. Умуман, моддий маданиятга меҳнат маданияти, ишлаб чиқариш маданияти, турмуш маданияти, экологик маданиятлар киради. Ишлаб чиқариш воситалари моддий маданиятнинг муҳим қисмидир. Замонавий техника ютуқлари жамият моддий маданияти асосини белгиловчи жиҳатдир. Маиший турмушдаги истеъмол буюмлари ҳам ҳар бир халқнинг моддий ҳаёт даражасини белгилайди. Моддий маданият ишлаб чиқариш ва истеъмол буюмларининг оддий мажмуидангина иборат бўлмай, уларни ижодий ўзлаштириш, янгидан яратиш, улардан мукаммал фойдаланиш усуллари ҳамдир. Бунда ижодий салоҳият, малака ва ғоя янгидан моддийлашиб, шахс, жамият, миллат, халқ давлат умуминсоний мазмун ҳам касб этади.

Моддий маданият муайян тарихий даврда жамиятда мавжуд бўлган буюмларни, моддий ишлаб чиқариш фаолиятининг барча соҳаларини ва натижаларини ўз ичига олади. Тарихий даврларда маданиятнинг кенг кўламли ривожи циви лизация тушунчасида ҳам ифодаланади. Цивилизация ижтимоий ва моддий маданият тараққиёти босқичини билдириб, маданиятнинг турдош номидир. Ҳ озирги даврда цивилизация инсониятга бегона бўлган объектларни қайта ўзгартиришни билдиради, маданият эса инсоннинг фазилати ва ҳолати, ташқи дунёга боғлиқлиги ёки эркинлигининг мезонидир. Немис олими О.Шпенглер, цивилизация тафаккурни бир қолипга солиб қўяди, умум қабул қилган хақиқатларни мутлоқатлаштиради, деб ҳисоблайди. Баъзи олимлар цивилизацияни урбанизацияга, яъни қишлоқларни барбод қилиб шаҳарларнинг катталашувига олиб келади, оламнинг инсонийлик қиёфасини йўқотади , деб хаф билдирадилар. Яна цивилизация ва фан ўзлигича маънавий тараққиётни таъминлай олмайди, бу ерда ақлий, ахлоқий ва эстетик ютуқларни мужассам қилган маънавий тузилма зарур, деган фикрлар ҳам мавжуд. Маънавий маданият анча илгаритдан ўрганила бошланган. Инсоният тарихининг бошларидан кишилар маънавий маданиятни белгилашга, унинг шаклланиш сабабларини аниқланишга, маънавий бойлик ижодкори ва яратувчилари қандай сифатларга эга бўлишлари кераклиги ва маънавий ижодкорлик жараёнини тушунтиришга уринганлар. Илгари мавжуд бўлмаган маданият ҳодисасини вужудга келтиришга ҳизмат қилувчи ижодий кучлар фаолиятида ҳаёлот, фантазияга берилиш муҳим ўрин тутади. Инсондаги барча қобилият табиатан мавжуд бўлиб, унинг шаклла ниши инсоннинг пайдо бўлиш давридан бошланади. Жамият, ундаги маданият ривожланган сари аждодлардан қолган ёввойилик хусусиятлари табиат билан доимий ўзаро ҳамкорликда, уни ўзлаштириши давомида йўқолиб, инсоннинг билим ва кўникмалари, ижтимоий қиёфаси ривожланган. Ундаги жисмоний ва руҳий жиҳатлар такомиллашиб, интелектуал ва хиссий имкониятлар

кучайиб борди. Инсон жисмоний, фикрий ва хис қилувчи мавжудод сифатидаги дастлабки давриданоқ ўзига хос дунёсини ярата бошлаган.. Моддий ва идеал дунёси тараққиётининг ҳар бир даврида фикрлаш ва хис қилиш тарзининг махсус ақлий тасаввур тизими тўпланди. Бунда барча умуминсоний маданият сингари турли халқлар томонидан яратилган мустақил маданиятлар манбаи ҳам мавжуд. Инсоннинг идеал дунёси - бу узлуксиз ҳаракат шаклининг бенихоя ранг-баранглиги, мураккаб меъёр, муносабатлар даражасига эга бўлган образлар ривожи ва вазифаси, типларнинг воқелик билан алоқасидир. Маънавий фаолиятнинг турли шакллари мавжуд бўлиб , улар бир қарашда ўзига мустақил кўринади. Бироқ уларнинг барчаси бир бутун маънавиятнинг таркибий қисмлари, элементларидир. Фан, дин, фалсафа, санъат, ахлок, ҳуқуқ, сиёсат, мафкура, миллий ўзлик маънавий маданиятнинг муайян шакллари ҳисобланади. Маънавиятиинг ҳар бир шакли, таркибий қисми ўз тузилиши ва маълум бир вазифаларига эга. Маънавий маданиятнинг айрим шакллари маълум чегараларда, бошқалари барча соҳаларда амал қилади. Масалан, ахлоқнинг яратилиши бутун жамият хизмати бўлса, санъатни ноёб қобилият эгалари яратади; кундалик билим ҳаммага озми - кўпми хос бўлса, фақат буюк мутафаккирларгина илм даҳолари даражасига кўтарила оладилар. Маданиятга хос энг ажойиб хислатлардан бири - унда ҳеч бир ортиқча, шунчаки нарса йўқ, барча маданияг ҳодисалари ким ва нима учундир зарур, фойдали, пайдо бўлиши ва сақланиб келишида маъно ва мазмун бор. Маданиятнинг асосий функциялари қуйидагилардир: 1) Оламни ўзлаштириш ва қайта ўзгартириш функцияси . ; инсоннинг дунёни билиш, мақсад-манфаатига мос ўрганиш эҳтиёжи; ижоддаги ҳаётий талабларини қондириш зарурати билан боғлиқ. 2) Ҳимоя-мослашув вазифаси; жамият ва атроф-мухит ўртасидаги мувофиқликни сақлаш. Ушбу функция узоқ вақт қийин табиий шароитларда

барча янги ҳимоя воситаларини ишлаб чиқишда ва кўниктиришда (олов, турар жой, кийим, дехқончилик ва ҳок.) одамнинг омон қолишини таъминлайди. Кейинги вақтларда ўта жиддий бўлиб турган муаммо табиатни ҳимоя қилувчи воситаларини яратиш, бунда экологик мезон - экологик тафаккурнинг кенг кўламда ёйилишини амалга ошириш демак. 3) Сигнификатив функция (белгилаш, рўйхатга олиш мазмунида):- мазмун, маъно, ном, белгилар кўламини ишлаб чиқиш воситасида дунёнинг қиёфаси, воқеликнинг белги тизимини яратади. Сезгилар ҳам, ташқи идрок ҳам, на шуурнинг бевосита кечинмалар ҳолидаги йиғиндиси ҳам йўналишни аниқлаш тизимини инсонга таъминлаб бермайди. Бу вазифани маълумотларни ўзида сақламасдан, назарий моделлар ва ахборотлар билимини тўплашни вужудга келтириш учун фақат материал бўлиб хизмат қилувчи мазмун бажаради. 4) Ахборотларни ўзлаштириш ва йиғиш функцияси хабарларни йиғиш ва сақлаш воситаси табиий хотира ёки хабарларни нарсаларга ёзиш (қўлёзмалар, картиналар, пластинкалар, китоблар, кинотасмалар, магнит тасмалари ёки рақамли ёзувлар) бўлиши мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ахборотларни ташкил қилиш, унинг қадри ва мазмуни бўйича тартибга солишнинг маълум усули ва белги лар тизими зарур. Ҳозирги даврда тил белгилар тизимининг кенг кўлламли ва ўта аҳамиятлиси бўлиб қолмоқда. 5) Коммуникатив функция (алоқа алмашув) - моҳиятни аниқлашда билимлар, фикрлар, маънавий кучларни алмашлаш. Ижтимоий ҳаёт доимий равишда энергия, ахборот, ўзаро амалий ҳамкорликни тақазо қилади, негаки, фақат турли типларнинг муносабати (анъанавий, функционал-аҳамиятли, шахслараро, ишлаб чикарувчи, маданий - маърифий) жамиятнинг тузум сифатида мавжудлигини ва унинг кейинги тараққиётини таъминлашга қодир. 6) Нормативийлик функция (мезон-меъёрий) - кишилар ҳулқини тартибга солиш, уларнинг кучини бир меъёрда ва жамиятни бир бутунликда

сақлаш мақсадида мувофиқлаштириш. Меъёр - қоида қандайдир ҳаракат ёки қандайдир предметлар, нарсаларни яратиш соҳасида аниқ кўрсатмадир. Онгли равишда ўрнатилган ёки кўп асрлик анъаналарга таянувчи мажбурий, тақиқловчи меъёрлар мавжуд (ҳуқуқий, ахлоқий меъёрлар), бироқ уларнинг маз муни бор жамиятни барбод қилмаслик учун кишилар фаолиятини тартибга солиш, аниқ чегаралар билан белгилашдан иборат. 7) Руҳий ёки «лойиҳвий» мўътадиллик яратиш функцияси - байрамлар, диний маросимлар, ўйин, томоша жараёнларида руҳий зўриқишларни бартараф қилиш. Қониқарсиз истаклар, рўёбга чиқмайдиган ниятлар, амалда тақиқланувчи можаролар мавжудлиги руҳий зўриқишлар пайдо бўлишига олиб келиб, нафақат маълум бир шахс саломатлигига зарар етказади, балки, оммавийлик касб этиб, жамият ҳаракатини издан чиқариши мумкин. Шунинг учун маданиятда кераксиз хиссиётдан халос бўлиш механизми ишлаб чиқилган. Хуллас, кишилар яратган моддий ва маънавий қадриятлар, бойликлар уларнинг кобилиятлари, муносабатлари ва моҳиятли кучлари намоён бўлишидан иборат. Инсон маданият соҳасида бу маънавий қадриятларга ўз муносабатини билдирар экан, айни вақтда, ўзи ривожланадиган, ўзи ўзгариб турадиган мохият сифатида ҳам намоён бўлади. Демак, маданият нарсалар шаклида, инсон фаолиятининг тайёр махсулотлари шаклида ва инсоннинг жонли қобилиятлари, билимлари шаклида амал қилади. Кишилар ижтимоий тажриба жараёнида зарурий моддий шарт-шароит ва ҳаёт воситаларини яратиш билангина кифояланмай, айни чоғда ўз онгини ҳам такомиллаштиради. Ижтимо ий онг шаклларини (дунёқараш, ахлоқ, ҳуқуқ, эстетик онг) вужудга келтирадилар ёки маънавий ишлаб чиқариш фаолиятни амалга оширадилар. Буларнинг мажмуи маънавий маданият соҳасини ташкил этади.

Маънавий маданият кишилар маънавий ижодкорлиги фаолиятлари натижалари-тасаввурлар, ғоялар, илмий билимлар, диний қарашлар, санъат соҳалари, ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрларни ишлаб чиқаришдан ҳосил бўлади. Бундай маънавий қадриятлар ўзича пайдо булмайди, балки муайян тараққиёт босқичида ўзаро муносабатга кирадиган кишилар томонидан яратилади. Маънавий маданият — маънавий ижоднинг шунчаки маҳсулоти бўлмай, балки ижодий фаолиятни амалга оширадиган кишилар ўртасидаги муносабатни ҳам билдиради. Шунингдек, маънавий маданият таълим ва фан соҳаси билан боғланган илмий фаолият ва билим олиш жараёни билан узвий бўлган билиш маданиятини, ахлоқий ва эстетик маданиятни ўз ичига олади. Натижада, маънавий маданият ўзаро узвий боғлиқда ин сон маънавий фазилати ва фаолиятининг нарсаларда моддийлашган шаклида, инсон томонидан яратилган маънавий қадриятлар шаклида (илм, санъат, ҳуқуқ, ахлоқ қоидалари) мавжуд бўлади. Маданиятнинг қуйидаги функциялари бевосита шахс би лан боғлиқ: — «Гоминизация» — уруғдошлик хусусиятларини ўрганиш. Мада - ният Homo sapins, яъни ҳозирги «ақлли одам» учун хос бўлган - нутқ, нарсаларни рамзий ифодалаш (ёки мавҳум тафаккур) хусусиятларини ҳар бир одам ўрганиши учун имкон яратади. — Социализация — (умумлаштириш) - жамият ҳаёти учун унинг ҳақиқий аъзоси сифатида зарур ҳисобланган маълум миқдордаги талабларни ўзлаштириш. Бу функция идрок, тафаккур, нутқ, сўзларни қўлланилиши, оҳанги, имо-ишора ва шама, типик ҳодисаларга муносабат тарзи, шунингдек, талаб ва қадрият йўналишлари тизимини шакллантириш каби андозавий усулларнинг мустаҳкамланиши билан боғлиқ. — Инкультурация — аввало ўз халқининг, кейин эса умуминсоний маданий мероснинг ўзлаштирилиши, буларни эгаллаш, яъни маданийлашиш жарёни.

— Индивидуализация - маданият маълум шахслар қобилияти, иқтидори, хусусиятини ўта ривожлантиришга мўлжалланган. Шахс маданияти қолган барча маданиятлар доирасида - (жамият, инсоният) энг асосий элемент бўлиб, бу ҳар бир аниқ шахс маданиятининг баркамоллик даражасига, жамият ёки бутун инсоният маданияти билан боғлиқ бўлишини билдиради. Ҳар қандай жамият маънавий маданиятнинг таркибий қисми, бой билим олами бўлиб, у инсонни қаерда яшаши ва ҳаракат қилишини, умуман, дунёдаги ва жамиятдаги ўрнини белгилашга ёрдам беради. Маданий қадриятлар инсон учун ўта шахсий мохият ва мазмун касб этиб, инсон у орқали бошқа кишилар билан, бутун жамият билан муносабат ўрнатади. Қадриятлар жамиятга манзур бўлувчи ахлоқ шаклларини яратишда ва англашда инсонга ёрдам беради. Таҳсинга лойиқ жойи шундаки, инсонда бошкаларга нисбатан мунозарали эмас, бал ки мулойим муносабат шаклланади. Мунозаралар тугилган ҳолларда уларни бартараф қилишнинг жамиятни мустаҳкамлашга ёрдам берадиган қулай усуллари топилади. Жамият, аввало тарихнинг муайян бир тараққиёти босқичида табиатдан ажралиб чиққан моддий дунёнинг таркибий қисми бўлиб, ривожланувчи кишилар ҳаётий фаолиятларининг мажмуидир. Шунингдек, жамият кишилик тарихининг му айян босқичи ёки ижтимоий тизимнинг аниқ типи. Ишлаб чиқариш муносабатларининг мажмуи ижтимоий муносабатлар дейилувчи жамиятни, яъни тарихий тараққиётнинг муайян босқичидаги жамиятни вужудга келтиради. Шахс билан жамиятнинг ўзаро муносабатлари турли тарихий даврларда турлича бўлиб, шахс маданияти жамият маданиятини белгилайди ва шахс маданияти ҳам ўз навбатида муайян бир жамият маданиятида шаклланади. Ҳар бир жамият шахс мада ниятини камол топтиришда ўзининг меъёрий қадриятларини белгилайди ва шахснинг маънавий эхтиёжларини таъминлайди.

Жамият билан шахс нинг ўзаро муносабати, шахснинг эркинлиги, унинг хуқуқ ва бурчлари, инсоний қадриятлар ҳақидаги муаммо барча тарихий даврлардаги мухим масала ҳисобланган. Инсон табиатнинг олий махсули бўлиб, унинг моҳияти барча ижтимоий муносабатлар йиғиндиси билан белгиланади. Ин сон айни пайтда ҳам тарихий тараққиётнинг махсули, ҳам унинг субъектидир. Ижтимоий муносабатлар инсонни ижтимоий вужудга айлантиради, дунёқарашини шакллантиради. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида фақат нарсалар яратиб қолмай, ўзини, ўз шахсиятини ҳам қайта яратади. Бу жараёнда инсон ўзини такрор ижод қилади ва шу жихатдан у ижтимоий мавжудотдир. Одамларнинг ижтимоий моҳияти шахсда мужассамлашган ҳолда ўз ифодасини топади. Шахс одамнинг ижтимоий моҳияти ва ижтимоий фаолиятининг ифодаланишидир. Одам ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш натижасида шахсга айланади. Инсон ижтимоий муносабатлар йиғинидиси сифатида муайян ҳуқуқ ва бурчларга эгадир. Бу унинг шахс эканлигини ифодалайди. Индивид шахсга айланиши учун бир қанча ҳуқуқ ва эркииликларга эга бўлиши лозим. Шахс дейилганда, умуман инсонни эмас, балки типик ва эркинликларга эга булган одам тушунилади. У ижтимоий шарт-шароитларга боғлиқ бўлган одамдир. Индивид алоҳида бир киши бўлиб, бошқалардан фарқланувчи хусусиятларга эга. Индивид ҳам ижтимоий мавжудотдир. У ижтимоий тараққиёт жараёнида ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш асосида шахс сифатида шаклланади. Индивиднинг шахс тариқасида вояга ета бориши у мансуб бўлган тарихий шароитлардан, яшаб, таълим-тарбия олиб турган жамиятдан ажралмасдир. Шахсни жамиятдан, ижтимоий муносабатлардан ажратиб бўлмаганидек, жамият тараққиёти ҳам инсоннинг амалий фаолияти билан узвий боғлқдир. Жамият билан шахс ўртасидаги муносабат бир-бирига боғлиқ, бир-бирини тақозо қиладиган муносабатлардир. Ижтимоий муносабатлар таъсирида шахс

турмушининг турли-туман кўринишлари, ҳусусиятлари шаклланади. Шахснинг шаклланишида жамиятдаги ижтимоий муносабатлар ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ҳ ар бир шахсда у мансуб бўлган жамоага, миллатга, элатга, жамиятга хос жами хусусиятлар ва белгилар бўлади. Шахс ўз ҳаётининг бутун мазмунини жамиятдан, кишилар жамоасидан олади. Ҳ ар қандай шахс объектив шарт-шароитлар ва субъектив омилларнинг узвий бирлиги таъсири остида шаклланади. Шахс камолатида объектив шарт-шароитлар ҳал қилувчи рол ўйнайди. Оила, ўқув даргоҳлар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар, матбуот, маҳалла, кўча сингари омиллар ҳам шахсни тарбиялашда муҳимдир. Объектив шарт-шароитларнинг шахсга таъсири субъекгив омиллар орқали ўтади. Шахс эркинлиги . Шахс ижтимоий мавжудот сифатида муайян эркинликка ҳам эгадир. Унинг эркинлик даражаси жамиятнинг ижтимоий тузилишига, мулкий муносабатларга ҳам боғлик. Эркинлик ҳар бир шахснинг табиий ҳуқуқидир. Шахсларнинг инсоний ҳуқуқлари ва эркинликларни чегаралаб қўйиш, паймол қилиш, миллий, диний камситишлар, ирқчилик, халқларнинг тили, урф-одатлари, тарихи, маданий мерослари, миллий қадриятларига беписанд қараш, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини камситишдир. Шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларидан ташқари унинг жамият ва умуминсоният олдидаги бурчи ва маъсулияти ҳам бор. Инсон ўзи яшаб турган жамиятнинг қонун-қоидалари, тартиблари, ахлоқий, ҳуқуқий нормаларига амал қилмаслик, унинг муаммолари, қийинчиликларига бефарқ қараши асло мумкин эмас. Ҳар бир мамлакатнинг конституциясида белгилаб қўйилган қонунларга амал қилиш, бошқа фуқароларнинг миллий қадр-қимматини ҳурматлаш, жамият манфаатларига, турмуш тарзига, одоб- ахлоқ ва маданиятига зид ва ножуя ҳаракатларга муросасиз бўлиш, Ватанни ҳимоя қилиш ва бошқа шу кабилар шахснинг бурчи ва маъсулиятидан иборат.

Ҳар бир шахснинг умумхалқ манфаатларига тўла тааллуқли бўлган бурчлари ва маъсулиятлари ҳам бўлади. Булар табиатни муҳофаза қилиш, унинг бойликларини қўриқлаш, маданий-тарихий ёдгорликларни сақлаш ҳақида ғамхўрлик қилиш, бошқа халқлар ва мамлакатлар билан дўстлик, тинчликни сақлаш сингарилардир.Барча цивилизацияли жамиятларда шахснинг эркини бўғиб қўйиш, унинг ҳуқуқларига йўл бермаслик, унга ҳиёнат қилиш ёки унинг жамият олдидаги бурч ва маъсулиятини бажармаслиги қонун йўли билан таъқиқланади. Шахснинг комилликка эришувини таъминлашда жамиятдаги меҳнат маданиятини ривожлантириш, кишиларнинг сиёсий онглилигини ошириш, аҳлоқий ва эстетик нафосатини тарбиялашда маданиятнинг таркибий қисмлари, соҳалари катта вазифани бажаради. Шахсни социал жиҳатдан фарқланишига кўра инсоннинг меҳнат маданияти, муносабат маданияти, ахлоқ маданияти, бадиий-тафаккур маданияти, дунёқараши руҳий олами ҳақида гапириш мумкин. Маданият ижтимоий тузилма сифатида илмий билимларни, тафаккурни, ахлоқий - эстетик қадриятларни, аҳлокий - ҳуқуқий низомларни, урф - одат ва аньаналарни қамраб олади. Шахс маданиятининг шаклланишида жамият маданиятининг қуйидаги тизимлари ахамиятлидир: Сиёсий маданият - кишиларнинг сиёсий онги, манфаатлари, эътикодлари, мақсадларини ифодаловчи сиёсий - ҳуқуқий ғоялар мажмуи бўлиб, маънавий қадриятларнинг махсус тизимини ташкил қилади. Бу маданият тарихий тараққиёт босқичларида жамиятнинг ижтимоий табақалари манфаатлари билан боғлиқ ҳолда вужудга келиб, жамият сиёсий фаолиятига узвий боғлиқ. Сиёсий маданият, сиёсий фаолият сифатида, яъни инсонлар фаолиятидаги табиатни қайта яратиш ва ўзларини тарбиялаш жараёнларини қамраб олиб, «сиёсий ишлаб чиқаришни» акс эттиради.

Сиёсий фаолият амалий жиҳтдан ижтимоий гуруҳларнинг сиёсий ҳокимият учун бўлган ҳаракатларини ифодалайди, маънавий - назарий жиҳатдан эса ижтимоий муносабаталарни табақавий дунёқараш руҳида англаш, муайян сиёсий ғоялар, дастурлар ишлаб чиқиш ва тарғиб қилишни назарда тутади. Умуман, сиёсий маданият кишилар фаолиятининг манфаатли ва табақавий жиҳатдан ўзига хос шакли бўлиб, сиёсий муносабатларни табақалар, шахслар томонидан фаол ўзлаштириш жараёнини билдиради. Сиёсий ма даният таркибига: мафкура, сиёсий тажриба ва анъаналар, сиё сий ташкилотлар, сиёсий фаолият усуллари киради. Сиёсий маданиятнинг мавжудлик усули: жамиятнинг сиёсий-маданий бойлиги - амалий сиёсий маданиятдан иборатдир. Жамиятнинг сиёсий- маданий бойлиги - давлат бошқарувининг тарихий тажрибаси, сиёсий фаолият воситалари, усуллари, сиё сий билимлар мажмуидир. Амалий сиёсий маданият эса жамият, гуруҳ, шахс сиёсий ҳаётидаги мавжуд маданиятдир. Сиёсий маданият социал намоён бўлиш шакли жиҳатидан жамият сиёсий маданиятини социал гуруҳлар ва шахс сиёсий маданиятига ажратиш мумкин. Жамият сиёсий маданияти тараққиётнинг маълум бир босқичидаги сиёсий - ижтимоий қадриятлар, сиёсий тузилмалар, сиёсий фаолият усулларининг мажмуидир. Шахс сиёсий маданияти эса, индивид томонидан жамиягнинг сиёсий, мафкуравий ва ижтимоий - рухий қадриятларини ва усулларини ўзлаштирилиши ҳамда амалга ошириши тизимидир. Шахс сиёсий фаолиятида сиёсий маданиятни билиш ва амалий фаолиятда қўллаш даражасининг ўзаро боғлиқлиги, яхлит бирлигидан сиёсий маданият таркиб топади. Сиёсий маданият тараққиёти ҳуқуқий маданият билан боғлиқ бўлиб, бу фақат қонунларни билиш, ҳуқуқий савиядангина иборат бўлмай, қонунларга амал қилиш ва уларга бўйсуниш маданияти демакдир. Умуман, ҳуқуқий маданият - ҳуқуқий онг, ҳуқуқий муносабатлар, ҳуқуқий фаолликнинг бирликда намоён бўлувчи маънавий қадриятлар тизимидир.

Иқтисодий маданият - тушунчасида иқтисодий билимлар ва фикрлар услуби билан фаол ишлаб чиқариш, иқтисодий фаолият ўртасидаги ўзаро алоқадорлик омиллари намоён бўлади. Иқтисодий маданият мазмунида маданият ва иқтисоднинг ўзаро таъсир хусусиятлари мавжуд бўлиб, таркибига иқтисодий онг, иқисодий фаолият, иқтисодий муносабатлар киради. Иқтисодий онг аввало, кишиларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришда ўз ўрнини англашини билдириб, рациоиал билимларни, эмоционал туйғуларни ўзида ифодалайди. Иқтисодий фаолият таркибига моддий ва номоддий ишлаб чиқариш, меҳнат ва меҳнат махсулини ўзгартириш ҳам киради. Иқтисодий фаолият субъекти инсондир. Мукаммал фикр ва юксак онг фаолиятда моддийлашсагина иқтисодий маданият ҳодисасига айланади. Иқтисодий тафаккур билан иқтисодий онг иқтисодий одобнинг мезони бўлиб, иқтисодий онг фаолиятнинг фикрий образидир. Ижтимоий муносабатлар иқтисодий маданиятнинг асосини ташкил қилиб, ижтимоий-иқтисодий онгни белгилайди, уларда ўз ифодасини топади. Шунингдек, ижтимоий муносабатлар иш лаб чиқариш даражасини эмас, балки мулк, тақсимот, истеъмол билан боғлиқ муносабатларни акс эттиради. Иқтисодий муносабатлар номоддий соҳаларнинг ҳам қисми сифатида фао - лият жараёнида вужудга келади, ривожланади, жамият иқтисодий маданиятини ифодалайди. Иқтисодий маданиятнинг мазмунини кишиларнинг турли соҳалардаги мақсадга мувофиқ ижодий фаолияти, янги сифат натижалари ташкил этади. Жамият иқтисодий маданиятида шахснинг иқтисодий мада нияти унинг ўзини камол топтиришини англатиб, нафақат ма даният кадриятларини яратиши, бойитиши ва истеъмол килиш даражасини, балки уз эркинлигини янги боскичга кўтаришини таъминлайди. Иқтисодий маданият қуйидаги функцияларни бажаради:

1. Билиш функцияси — иқтисод фанларининг ҳолати, фан асосларининг тажрибага тадбиқ этиш усули ва йўлларини билиб олишга даъват этади. 2. Дунёқараш функцияси — асосан, маънавий-рухий мохиятдаги иқтисодий дунёқараш бўлиб, иқтисодий ғоялар, қарашлар, тасаввурлар тизимидан иборат. 3. Тарбиявий функция — иқтисодий маданиятни эгаллаш, билимлар йиғиндисини эътиқодга айлантиришдаги бош манба эҳтиёжлар ва манфаатлардир. Билимлар ақл - идрок ва юракдан ўзлаштирилганда эътиқодга айланади. 4. Амалий функция ёки ишлаб чиқариш функцияси - бунда иқтисодий маданият маънавий ва амалий таъсир кўрсатиш хусусиятига эга бўлади. Ахлоқий маданият - жамият, социум, индивидлар томони дан ахлоқий камолат меъёрларига эришиш даражасидир. Кундалик турмушда, кишилар фаолиятида амал қиладиган ва ўзлаштириладиган ахлоқий қадриятлар аҳлоқий камолат меъёрлари билан боғлиқдир. Ахлоқий маданият таркибига аҳлоқий онг, аҳлоқий муносабат ва ахлоқий фаолият киради. Ахлоқий онг тарихан ўзгарувчи ахлоқий муносабатларни англатиб, ахлоқлиликнинг субъектив жиҳатидир. Воқеликка ва инсон фаолиятига қадрият тарафидан муносабатда бўлиш ах лоқий онгнинг муҳим хусусиятидир. Ахлоқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг алоҳида кўриниши бўлиб, ахлоқий фаолиятга боғлиқ ҳолда кишилар ўртасида таркиб топадиган ўзаро боғлиқлик ва ахлоқалар йиғиндисидир. Ахлоқий фаолиятда инсон ёки жамиятнинг ахлоқий онги ахлоқий муносабатлари яхлит намоён бўлиб, ахлоқий талаблар, фазилатлар инсонпарварлик моҳиятини касб этади. Ахлоқий фаолият: ахлоқий билимларни эгаллаш; ахлоқий туйғуларни шакллантириш; ўзини тарбиялаш; меҳнатга мехр; ахлоқий тарбияланганлик ва ҳакозолардан ташкил топади.

Ахлоқий меъёрлар ва қоидалар ўзида аниқ тарихий мазмун, муайян жамиятнинг ижтимоий ҳолатини акс эттиради. Ахлоқий маданият инсон хулқининг аниқ кўринишига эга бўлмасдан мавжуд бўла олмайди. Ахлоқий маданият ахлоқий онгдан ташқари кишиларнинг хулқи орқали рўёбга чиқади. Жамиятнинг ахлоқий маданияти мазмунан индивид ахлоқий маданиятидан фарқ қилади. Жамият ахлоқий маданияти ахлоқий қадриятлар тизимини ифодалайди, шахс ахлоқий маданиятида эса ана шу тизимнинг жиҳатлари индивидуалликда акс этади. Бу икки жиҳат бир-бирини тақозо қилади, бир - бирини бойитади. Эстетик маданият - инсоннинг маънавий-хиссий фаолияти билан бошанган муносабат ва қадриятлар тизимини ифодалай ди. Эстетик маданият соҳаси - инсоннинг теварак атрофини ўраб олган воқеликка нисбатан бўладиган муносабатида ўзини эркин намоён этишдир. Бу эркинликнинг моҳияти шундаки, инсон предметга, унинг жинси ва турига мос меъёрни топиб гавдалантиради, уни қайта ишлайди. Эстетик маданият жамият маданиятининг ихтисослаштирилган қисми бўлиб, унинг ҳолатини санъат ва эстетик муносабатлар ривожланиши билан боғлаб тушунтириш мумкин. Эстетик муносабатлар ва унга мувофиқ келадиган эстетик қадриятлар тизими эстетик маданиятнинг унсурлари ҳисобланади. Эстетик маданиятнинг хусусиятлари эса унинг негизини ташкил этувчи фаолиятнинг ўзига хослиги билан шартлангандир. Фаолият амал қилмоғи учун: фаолият субъекти, фаолият объекти, фаолиятнинг ўзи бўлиши керак. Маданият тизимида фан моддий ва маънавий маданиятнинг таркибий қисми бўлиб, фан маънавий ишлаб чиқаришниг маҳсули сифатида ўзида инсоннинг мохиятли кучларини ифода этиб, маданият ҳодисаси сифатида намоён бўлади. Фан маданият ҳодисаси сифатида билимларни ишлаб чиқариш ҳусусиятлари назарда тутилади. Ҳар қандай тасаввур ва билимлар

сингари фан ҳам ижтимоий практика, ижтимоий эхтиёж туфайли юзага келади. Маданият тизимида дин инсоннинг эътиқод рамзи, охират ва ҳаёт тасаввурларининг маънавий ва моддий маданият сифатида намоён бўлишидир. Шунингдек, дин барча жамиятларда ахлоқни шакллантирувчи соҳа бўлиб келди ва ғоявий - сиёсий йўналишларга эга бўлди. Ибтидоий даврлардан бошлаб маданиятнинг таркибий қисми сифатида шаклланиб, жаҳондаги йирик маданиятлар: будда, христианлик, ислом цивилизацияларини яратди. Қадрият тушунчаси маданиятшуносликнинг асосий тушунчаларидандир. Айрим тадқиқотчилар уни даврнинг эхтиёжини белгилайди, яъни, тарихий хусусият касб этади деб ҳисобласа тадқиқотчи Рикерт аксинча, қадрият доимий, универсал хусусиятга эга дейди. Т.Парсонс қадриятни меъёрий андоза деб айтади. Мазкур турли хил, хатто қарама - қарши фикрлардан қадриятнинг маъноси кўп қиррали эканлиги англанади. Қадрият - кишилар ҳаётида ўта аҳамиятли ҳодисадир. Уни маданият сохалари рўёбга чиқарган ҳодиса сифатида боғиқликда англаш мумкин. Шунда хўжалик, техник, ижтимо ий, сиёсий, бадиий, илмий, ахлоқий қадриятлар ажралади. Расмий нуқтаи назардан қадриятни ижобий ва салбий, ўзига хос ва доимий, мустақил ва шартли тарзда фарқлаш мумкин. Моддий нуқтаи назардан қадрият ҳиссий (яъни оддий ҳис қилиш орқали) - бу ҳаётий, маиший, техник, қониқиш қадрияти ва бошқа; ва маънавий-илмий, ахлоқий, эстетик, диний ва бошқаларга бўлинади. Айрим қадриятлар (ҳўжалик, техник, сиёсий) тари хий ҳусусият касб этиб, яьни маданият, давр ўзгариши билан улар ҳам ўзгариб туришини батафсилроқ ўрганиш чоғида аниқлаш қийин эмас; бошқа кадриятлар эса доимий, универсал ҳусусиятга эга бўлиши мумкин.

Қадрият ижтимоий фаолиятни тартибга солиб, индивидлар, гуруҳлар ва жамиятнинг муҳим ютуқларига эришувини белгилайди. Ижтимоий кўламдаги мазмун даражаси бўйича қадрият узвийликга эга. Қадриятнинг дастлабки даражаси оддийлари орасидан ажралган аниқ нарсалар, ҳолатлар, ҳаракатларнинг афзаллари билан боғлиқ. Иккинчи даражаси эса, маълум индивидга яқин бўлган ижтимоий гуруҳлар қизиқишига мос келувчи образлар ҳаракати ёки фаолиятнинг танланиши билан боғлиқ. Учинчи даража - бу энг юксак умуминсоний мақсадлардаги танланиш бўлиб, бунда эзгулик, ҳақиқат, гўзаллик, адолат, тартиб, бойликка қарама-қарши ёвузлик, ёлғон, ҳунуклик, бетартиблик, қашшоқлик мужассамликда на моён бўлади ёки бу тақдир билан боғлиқ ўта юксак танлаш ҳисобланади (буддизмда нирван, суффийликда фано сингари). Қадриятларнинг иерархияга асосланган мураккаб тизимида индивиддаги сингари турли тоифадаги умумнинг ҳам ўзига хос лиги асосий ва такрорий, марказий ва четдаги, устунлик ва ҳолатдаги тарзларга ажратиш мумкин. Қадриятлар рўйхати ҳар бир жамиятнинг миллий ва ўзига хос цивилизацияси билан боғлиқ ҳолда кескин фарқланади ҳамма даврларда, барча халқларда энг юксак қадриятлар эзгулик, ҳаёт, меҳнат, севги, ҳақиқат, бахт сингари мезонларда ифодаланган. Ўз моҳиятига кўра қ адриятлар муайян жамият ёки синфга мансуб кишилар турмуши ва маданиятида қадр-қимматга эга бўлган, ҳақиқий ёки хаёлий неъматлари бўлмиш табиат ва жамият ҳодисалардир. Бу неъматларнинг қадриятлар дейилишга сабаб кишилар уларни қадрлайдилар, чунки бу қадриятлар уларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини бойитади. Қадриятлар ичида энг асосийси ва умумийси ҳаётдир. Ҳаётдан маҳрум бўлиш қолган барча қадриятлардан фойдаланишни йўққа чиқаради, қолган қадриятлар аслида, ҳаёт неъматларининг моҳиятидир, маданий қадриятлардир.

Қадриятнинг ҳаётдаги ўрни ва аҳамияти баҳолаш туфайли белгиланади. Баҳолаш эса инсонларнинг эҳтиёжлари, манфаатлари, мақсадлари, қизиқишларидан келиб чиқади. Айрим ҳолларда эҳтиёж ва манфаатлар бир-бирига зид келиши мумкин. Муайян ижтимоий гуруҳ, миллат, синфлар учун олий қадрият ҳисобланган ҳодисалар бошқалар учун қадрият бўлмаслиги мумкин. Табиат ва жамият ҳодисаларини қадрият туркумига киритиш ва киритмаслик кишиларнинг эҳтиёжлари, манфаатлари, орзу - истаклари, мақсадлари билан белгиланади. Қадрият - дейилганда инсон ва инсоният учун аҳамиятли бўлган, миллат, элат ва ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари ва мақсадларига хизмат қиладиган табиат ва жамият ҳодисалари мажмуи тушунилмоғи лозим. Қадриятлар ижтимоий ҳусусиятга эга бўлиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланади. Улар моҳиятига кўра турларга бўлинади. Аввало, инсон ва унинг ҳаёти энг олий қадрият ҳисобланади. Инсон эҳтиёжларини қондиришда табиий қадриятлар: ер ва ер ости бойликлари, бошқа табиат неъматлари катта аҳамият касб этади. Инсон меҳнати, ақли билан яратилган моддий бойликлар моддий қадриятлар ҳисобланади. Маданий-маънавий қадриятларга илмий- техникавий ва интеллектуал имкониятлар яратган бойликлар мансуб. Шунингдек, жамият тараққиётида, инсон ҳаётида ижтимоий-сиёсий қадриятлар: эркинлик, тенглик, биродарлик кабилар ҳам ўрин тутади. Ижтимоий-сиёсий қадриятлар ичида истиқлол туфайли қўлга киритилган барқарорлик, тинчлик, тотувлик алоҳида аҳамиятга эга. Қадриятлар турлари . Қадриятлар амал қилиш доирасига кўра миллий, минтақавий ва умуминсоний турларга бўлинади. Миллий қадриятлар мураккаб ижтимоий - руҳий ҳодиса бўлиб, у миллатнинг тили, маданияти, тарихи, урф-одатлари, анъаналарини, жамики моддий ва маънавий бойликларини, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ҳаётининг барча томонларини қамраб олади. Минтақавий қадриятлар иқтисодиёти,

маданияти, тарихи, тили, дини, урф - одат ва анъаналари муштарак бўлган халқлар манфаатларига ҳизмат қиладиган табиий ва ижтимоий ҳодисалар мажмуасини ташкил этади. Умуминсоний қадриятлар мазмуни жиҳатдан чуқур ва кенг бўлиб, умумбашарий аҳамият касб этади. Умуминсоний қадриятлар барча миллатлар, элатлар ва халқларнинг мақсад ва интилишига мувофиқ келади. Миллий қадриятлар умуминсоний қадриятлар билан қанча кўп уйғунлашган бўлса, уларнинг тараққий этишига шу қадар кенг имконият очилади. Умуминсоний қадриятлар туркумига инсоният цивилизациясининг тараққиёти билан боғлиқ бўлган умумбашарий муаммолар киради. Булар: Ер юзида илм-фанни тараққий этдириш, тинчликни сақлаш, кирғин қуролларини тўхтатиш, табиатни муҳофаза қилиш ва ҳоказолардир. Юқоридагилар хулоса этилса, биринчидан маданият мазмун ва идрок шаклига кўра иккига - моддий ва маънавий маданиятга бўлинади. Моддий маданият инсон ва инсоният томонидан минг йиллар мобайнида, ҳаёт эҳтиёжи туфайли яратилган меҳнат қуроллари, ишлаб чиқариш воситалари, фан-техника намуналари, тарар жой бинолари, йўллар, кўприклар, хайратомуз иншоонтлар ( ўқ ёйдан тортиб, космик карабелларгача) демакдир. У инсон маънавияти, заковатининг буюм, нарса, обидаларида гавдаланишдир. Маънавий маданият - ижтимоий, тарихий тажриба, эҳтиёж асосида вужудга келган билим, малака, эътиқод, ахлоқ, саънат, дин, фалсафа, бадиий, сиёсий - ҳуқий нормалар, назарияларда (қадим мифологиядан бугунги концептуал хулосалргача) ифодланади. Маданиятнинг бу икки соҳаси ўз ривожоланиш қонунуиятларига кўра ички жиҳатдан ўзаро боғлиқ. Хаёлот, фикр, мулоҳаза, изланиш, тадқиқот, кашфиёт, амалиётда жамлангандек, моддий маданият – илмий хулоса, умумлашма, талқин, ижод усулби,

қарашларда ўз ифодасини топади. Маданиятнинг бу икки кўриниши бир бутун, ички боғликликда яшайди ва амал қилади. Иккинчидан, Ворислик - маданий тараққиётнинг асосий қонунидир . Ворислик - узлуксизлик, давомийлик, тадрижийлик демакдир. Бу қуйидан юқорига, маданиятни оддий ифодаси (тасаввур, хаёлот)дан мураккаб кўринишга (тасаввуф, назарий қарашлар) вертикал ривожланишдир. Ҳар бир давр, ижтимоий ривожланишнинг хар бир босқичи ўз маданияти, маданият белгиларига эга бўлади (масалан: ибтидой маданият ёхуд ХХ аср маданияти). Лекин у ўзидан илгариги давр, ёхуд келажак маданиятидан узилиб қолмайди. Аввалги маданиятлардан замон эҳтиёжи, мезонларига кўра, фойдалангандек, (иншоотлар тархи, ижод услубияти, умуминсоний қадариятлар) кейинги авлод, даврларга ҳам ўзидан мерос қолидарди. Шу аснода авлодалар, замонлар узлуксизлиги, боғлиқлиги давом этади. Ворисийликнинг кокрет кўриниши меросда ифодаланади. Ишлаб чиқриш, фан, техника, монументал санъат намуналари , сиёсий, ахлоқий, бадиий қадриятлар - ворслилик асосида ривожланган (атом тўғрисидаги дастлабки тушунчалардан квант физикасигача ўтилган йўл, ёхуд асотирлардан бадиий ижоднинг мураккаб жанрларгача бўлган такомиллик). Мерос ходисаси миллий, минтақавий, умуминсоний маданиятлар ривожига бирдай таалуқли. Учинчидан, Эволюцион, тадрижий ривожланиш - маданият тараққиётининг яна бир муҳим қонуниятидир. Маданиятнинг ҳар бир кўриниши, ифода шакли асрлар оша авлоддан авлодга сайқаллашиб, такомил топиб «аста - секин», босқичма - босқич ижобий қадариятларни ўзида мужассамлаб ривожланади. (антик давр ахлоқи, санъати, фалсафаси, тасаввуф илми, X XI аср маданияти ва б.) Унга ҳар бир авлод ўз хиссасини

қўшиб янги босқичга кўтарилади ва кейинги авлодга узатади. Бу эса эволюцион жараёндир.

Похожие

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий ва маърифий мерос

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Маданий-маърифий фаолият назарияси

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос