Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни - Культурология - Рефераты

Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

378 KB

Қадимий даврда маданий-маърифий фаолият, унинг шакллари ва мазмуни Режа: 1. Ўрта асрларда маданий-маърифий фаолият 2. Кеч ўрта асрларда маданий-маърифий фаолият 3. Шўролар даврида маданий-маърифий фаолият 4. Мустақил Ўзбекистон Республикасида маданий – маърифий фаолиятнинг янгиланиши, ютуқлари ва муаммолари

КИРИШ Маданий-маърифий фаолият – ахолини маънавий камол топтириш, маънавий савиясини ошириш, билимини ўстириш, дунёқарашини кенгайтириш, ижодий қобилиятларини ривожлантириш, бўш вақтини самарали ўтказишга кўмак берадиган ишлар мажмуасидир. Маданий- маърифий фаолият билан мафкура, маънавият, маданият, маърифат, тарбия, ижодга алоқадор бỷлган барча ташкилотлар машғул бỷлишади. Шунинг учун маданий-маърифий муассаса ходими маданий-маърифий фаолият асосларини яхши билмоғи лозим. Шу сабабли Тошкент Давлат маданият институти талабалари ỷқ ув режасига «Маданий-маърифий фаолият асослари» номли фан киритилган. Фаннинг асосий ма қ сади талабаларга маданий-маърифий соха тарихи, назарияси ва услубиётига оид билимлар бериш хамда маданият ходимларининг мутахассислиги учун билимлар пойдеворини яратишга к ỷ маклашишдан иборатдир. Фаннинг асосий вазифалари: - талабаларни маданий-маърифий соха тарихи, аждодларимизнинг тажрибалари, анъаналари билан таништириш; - талабаларга замонавий маданий-маърифий фаолият назарияси, илмий асослари, мазмуни, шакллари, тизими, асосий сохалари, маданият муассасаларига оид билимлар бериш; - талабаларда маданий-маърифий фаолият методикаси (услублари, шакллари ва воситалари) борасида к ỷ никма асосларини хосил қ илиш. Мазкур фан тарих, фалсафа, маданиятшунослик, этика, эстетика, педагогика, психология, диншунослик, санъатшунослик каби умумтаълим предметлари билан узвий бо ғ ланиб, барча ихтисослик предметлари учун ỷ зига хос билимлар пойдевори сифатида хизмат қ илади. «Маданий-маърифий фаолият асослари» фани 3 қ исмдан иборат: I қ исм: «Маданий-маърифий фаолият тарихи» деб номланиб, у маданият ва маърифат сохаси генезиси, эволюцияси, турли даврларга хос

шакллари, тарихий-маданий масканлар фаолияти, хал қ маданияти анъаналарининг ривожланишига ба ғ ишланади. II қ исм; «Маданий-маърифий фаолият назарияси» деб номланиб, маънавий-маърифий соханинг назарий асослари, асосий й ỷ налишлари, мохияти, хусусиятлари, вазифалари, тамойиллари хамда маданий-маърифий муассасалар тизими ва фаолиятига бағишланади. III қисм; «Маданий-маърифий фаолият услубиёти» деб номланади, фуқароларни маънавий камол топтириш мақсадида, уларнинг ташаббускорлиги ва ижодкорлигини равнақ эттириш учун қỷлланиладиган восита, усул (метод) ва шакллар тизими ва улардан фойдаланиш йỷлларига бағишланади.

Археолог, тарихчи, этнографлар, санъатшунослар берган маълумотларга қараганда, маданий – маърифий фаолият энг қадимги даврлардаёқ пайдо бỷлган ва ибтидоий одамлар хаётида мухим роль ỷйнаган. Масалан, олимларнинг қайд қилишларича “...байрамларнинг, чуқур илдизлари инсониятнинг гỷдаклик даврига бориб тақалади” ёки “байрам –инсоният маданиятининг бошланғич шаклидир”, деб таъкидлаганлар. Маълумки, инсон ỷз меҳнати туфайли ҳайвонот дунёсидан ажралиб чиққач, яшаш учун кураш жараёнида қанчалик онгли меҳнат қилса, у шунча муваффақиятларга эришган. Кураш ва меҳнатда эришилган маваффақиятлар эса хурсандчиликни вужудга келтирган. Бу жараён ибтидоий одамлар овчилик билан кун кỷраётган даврларда яққол содир бỷла бошлаган, чунки археологик қазилмалар ва ғорлардан, шунингдек, Сурхондарё вилоятининг Шеробод вохасидаги Зарутсой дарасининг иккала томонида чизилган рангли суратларда қадимги даврда яшаган ибтидоий одамлар томонидан чизилган примитив суратларда асосан хайвонлар, ов қилиш, овчилар рақси (баъзан хайвонлар ниқобида) каби тасвирлар қадимги одамларнинг ỷз мехнати ови натижасини тантана қилганликларидан далолат беради. Дархақиқат ибтидоий одам мехнати қанчалик самарали тугаса, қорни тỷйган, хурсанд бỷлган ва аксинча бỷлса, оч қолган, хафа бỷлган. Овдан ỷлжа билан қайтиш ва ỷз мехнатидан манфаатдор бỷлиш хурсандчилик, шодиёна кайфиятни яратган. Бу холатда овчилар ов жараёнини имо-ишора, махсус харакатлар хамда ỷйин шаклида ифодалашга уринишган. Тарихий маълумотларга қараганда ибтидоий овчилар хаётида овчилик ỷйинлари мухим ỷрин тутган. Баъзи манбаларда улар овдан олдин ỷтказилганлиги, баъзиларида эса овдан кейин ỷтказилганлиги қайд этилади. Овдан олдин ỷтказилган ỷйинлар ов олди машқи, яъни овга тайёргарликни текширишни, овга рухий ва жисмоний шайланиш вазифасини ỷтаган холда жиддий ỷзига хос кичик маросим шаклида уюштирилган. Бу ỷйинлар жараёнида ибтидоий одамлар ỷлжани осонгина

қỷлга туширишни, унга яқинлашишни ỷрганишган, бунинг учун ниқоб кийиб, хайвон қиёфасига киришни, унинг юриш-туришлари, товуш чиқаришларини машқ қилишган. Айнан ана шундай ỷйинлар жараёнида ёшларни хам ов қилишга ỷргатишган. Шу боисдан хам ỷзига хос мактаб вазифасини ỷтаб, бир томондан овчилар махоратини ỷстиришга ёрдам берган бỷлса, иккинчи томондан эса, уларда тақлид санъатини шакллантирган ва ривожлантирган. Овдан кейинги ỷйинлар ов муваффақиятли тугагандагина уюштирилган. Чунки овдан ỷлжа билан қайтиш – бу зиёфат, хурсандчилик қилишга, бутун жамоанинг байрам қилишига имкон яратган. Овчилар бундай ỷйинлар ёрдамида “... кун бỷйи ов қилиб, чарчаб қайтгач, кечқурунлари ỷзларига дам бериш, бугунги таассуротларини, кайфият ва туйғуларини, овдан мамнунликларини, тỷқликни, шỷхликларини ифодалашарди”, деб ёзади профессор М.Рахмонов “ỷзбек театри” асарида. Бу жараёнлар, яъни хар бир муваффақиятли овдан кейин ỷйиннинг анъана бỷлиб қолиши байрам кайфиятида ỷтадиган махсус маросимни шакллантира бошлаган. Юқорида айтиб ỷтганимиздек, Зараутсой дарасида, Фарғона водийсидаги Саймалитош ғорларида акс эттирилган деворий расмлардан ва бошқа археологик топилмалар, тасвирларда буларни кỷришимиз мумкин. Энг қадимий тарихий воқеалар, байрамларга оид баъзи илмий адабиётларда таъкидланишича, илк бор махсус уюштирилган байрамлар тотемларга бағишланган. Олимларнинг таъкидлашларича “энг қадимий ва оммавий байрамлар қаторига энг аввало зоофагик байрамларни киритиш мумкин”. Бу байрамларда турли жойларда тотем хисобланган турли хайвонлар – айиқ, ёввойи эчки, сигир, буғу, от кабиларга сиғинишган. “Қадимги дунё тарихи” китобида ёзилишича, тотем хайвонларга бағишланган байрамларда одамлар унга тақлид қилишган, уларнинг терисини кийиб ỷйинга тушишган. Шунингдек тотем хисобланган хайвонларни фақат тантанали маросимларда ỷлдиришган ва ейишган.

Бундан шу маъно келиб чиқадики, баъзи ерларда, махсус маросимлар уюштирилиб, унда тотем хайвонларга сиғиниш билан бир қаторда, уларнинг гỷштлари ейилган. Бошқа ерларда, масалан, Хиндистонда илохий хисобланган хайвонларни, масалан, она каби сут берадиган сигирларни сỷйиш у ёкда турсин, унга озор етказиш хам мумкин эмаслиги, алохида хурмат билан қараш қадимий даврлардан то хозирги кунгача сақланиб қолган. Тарихий манбаларга қараганда ер юзининг шимолий қисмида кечки палеолит (тош даври) даврида “Айиқ байрами” бỷлган. “Айиқ байрами” варианти ва элементлари Сибирь халқларининг баъзиларида 20 асрнинг бошларида хам сақланиб қолган. ỷрта Осиёда эса “Айиқ ỷйини” пантомимик рақс сифатида кейинги вақтларгача етиб келган. Хатто хозирги кунда хам ỷзбекистон территориясида, Туркия, Хиндистон, Кавказ каби жойларда кỷчаларда айиқ ỷйнатиб юрган одамни “Айиқчи” ни кỷриш мумкин. Улар одам гавжум жойларда кичик томоша кỷрсатиб юришади. Балки бу қадимий айиқ ỷйинидан бизгача етиб келган элементларнинг бир бỷлаги бỷлиши мумкин. Мехнат тақсимотининг вужудга келиши муносабати билан қадимги одамларнинг чорвачилик ва дехқончиликка ỷтиши муносабати билан ана шу янги сохага оид одат, маросим, байрамлари вужудга келган. Маълумки, дехқончилик хаётида энг қувончли воқеа - бу хосилни йиғиш ва янги ноз-неъматларни татиб кỷриш жараёни бỷлган. Йил бỷйи кутилган бундай жараён, табиийки, дехқонларда байрам кайфиятини вужудга келтирган. Бронза даврларидан бошлаб ỷтроқ дехқончиликнинг вужудга келиши ва унинг тез ривожланиши натижасида бахорларда мехнат мавсумига киришилиш, кузда хосилни йиғиб олиш якунига бағишланган байрамлар шу тариқа юзага келиб, улар йиллар ỷтиши билан анъанага айлана бошлаган. Демак, инсоннинг “биринчи касби” - овчилик асосида – “Овчилик ỷйинлари” вужудга келган бỷлса, унинг дехқончиликка ỷтиши ва у билан

шуғулланиши натижасида “Меҳнат ỷйинлари” шаклланиб, янги меҳнат байрамлари учун замин яратган. Шундай қилиб меҳнат - бу байрамнинг бош манбаи, асл замири хамда илк чашмаси ҳисобланиб, байрам холати ибтидоий даврдан бошлаб “яшаш учун кураш” - меҳнатнинг натижаси шаклида вужудга кела бошлаган. Тарихдан бизга шу нарса маълумки, ибтидоий жамиятда хам жамоа ва унинг аъзоларига бағишланган тантаналар аста – секин шакллана борган. Бу хилдаги илк шаклларга “Оргаистик байрамларни” мисол қилиш мумкин. Бу кунда барча эркак ва аёлларга ỷзлари учун жуфт танлаш эркинлиги берилган. Уруғчилик даврида оила вужудга келиши билан ỷша даврларга хос тỷй маросимлари шаклланди. Бу қадимий тỷйларнинг диққатга сазовор томони шундаки, тỷй куни куёв ва келиннинг турмуш қуришга қай даражада тайёрлиги синаб кỷрилган. Қадим даврларда байрам кайфиятида ỷтадиган маросимлардан яна бири “Эркакликка ỷтиш” эди. Успирин унга узоқ вақт тайёрланиб, ỷзининг хаётга тайёрлиги ва кучини намойиш қилишга интилган. Бу маросимда ỷспирин қийналган, синалган, хуллас, имтихондан ỷтказилган. Сỷнг у болалик одатларини ташлаб, катталарга қỷшилган бирга овга борган, бирга мехнат қилган. Ибтидоий жамиятдаёқ одамлар атрофидаги ходисаларни англашга интилганлар, лекин уларнинг табиат сирлари олдида ақлий жихатдан ожизлиги натижасида турли илохий кучларга сиғиниш, жумладан: - тотемистик (хайвонларнинг илохий кучига сиғиниш) - анимистик (жон ва рух образидаги илохий кучларга сиғиниш) - политеистик (қуёш, сув, ер, олов ва бошқаларга сиғиниш) - магик (инсоннинг сỷз, одатлари орқали намойиш қилинадиган илохий кучига ишониш) кабилар вужудга келди. Табиийки, ибтидоий одамлар бундай қарашларни, орзуларини муайян маросим ва байрамларда акс эттиришга уринганлар. Масалан, қурғоқчилик даврида “Ёмғир тилаш”

(«Суст хотин»), шамол зарар келтирганда “Шамолни тỷхтатиш”- “Чой момо”, “Шамолни чақириш”, бевақт совуқ тушганда “Куёшга сиғиниш”, омад келмаганда “Курбонлик қилиш” каби маросимлар ỷтказилган. (Сурхондарё) дан топилган жуда кỷп тош қуроллар, турли хайвон суяклари хамда неандертал боланинг скелети ғорда яшовчи одамларда ỷзига хос примитив маданият асослари вужудга кела бошлаганидан далолат беради. Ибтидоий тешиктошликлар оловдан самарали фойдалана олганлар. 9 ёшли неандертал бола дафн этилган қабрдан хар хил предметлар ва тоғ эчкиси шохини топилиши ỷша даврларда диний тасаввурлар пайдо бỷлганини тасдиқлайди. Тешиктошликлар эътиқоди бỷйича, тош ва шох химоя воситаси сифатида мурдани химоя қилган. Бола кỷмилгани ва у хайвон шохлари билан ỷралгани бу ỷша давр одамларида маълум маънода бỷлса хам фикрлаш қобилияти борлигидан далолат беради. Омонқỷтон ғори (Самарқанд), Обирахмат ва Кỷлбулок (Тошкент), Калача ва Сỷх (Фарғона водийси), Учтут (Навоий) оид топилмалар (150-3- минг йил олдин), одамлар тỷда бỷлиб яшаб, овчилик билан хаёт кечиришгани, ов қуролларидан фойдалана бошлангани, бу билан бир қаторда овчилик ỷйинлари (овга тайёргарлик кỷриш машқлари) пайдо бỷлгани хақида маълумотлар беради. Қоя ва ғор деворларида ибтидоий одамлар чизган тасвир расмлардан шуни билса бỷладики, бу даврдан бошлаб одамлар ỷсимлик ва хайвонот дунёсини тушунишга харакат қилганлар. Уларнинг онги, харакатлари, маросимларида «фетишизм», яъни одам учун керакли нарсалар (масалан, ёғоч ва тош қуроллар) ни муқддаслигига ишониш; «анимизм», яъни бу табиатдаги барча ходисалар, нарсалар, хайвонларнинг жони ва рухи борлиги, уларнинг илохий кучига сиғиниш; «магия», яъни атрофдаги барча ходиса, предмет ва жонзодларга ғайри-табиий илохий куч ёрдамида таъсир этишга ишониш унсурлари пайдо бỷлади. Сỷнгги Палеолит (30 минг- 12 минг йил аввал) даври Самарқанд, Красноводск (Туркманистон), Учтут (Навоий), Охангарон каби

масканлардан топилган ёдгорликлар (мехнат қуроллари) да эса санъат (бадиий безак) излари кỷзга ташланади. Қадимги тарихни ỷрганувчи олимларнинг фикрига қараганда, ỷша даврдан бошлаб аёллар уруғи хукмдорлиги (матриархат) даври бошланган экан. Матриархат даврида жамиятда аёллар хукмдор мавқега эга бỷлган, мансаб, насл ва мулклар она уруғи бỷйича мерос бỷлиб ỷтган, эр хотиннинг жамоасига ỷтиб яшаган, эркаклар аёлларга бỷйсунган ва хоказо. Матриархат даврида аёллар турмушига хос маданият устивор бỷлган. ỷша даврлардан бошлаб бола тарбиялаш, рỷзгор юритиш, таом тайёрлаш каби одатларнинг шаклланишида аёллар асосий ỷрин тутган. Ов қилиш эркакларнинг вазифаси бỷлсада, овдан кейинги барча тадбирларда аёллар бош роль ỷйнаган. Аёллар бошчилигида овчи-эркаклар иштирокида овга, тотем хайвонларга бағишланган махсус маросимлар, томошалар уюштирилган. Марказий Осиё худудида Палеолит давридаёқ илк тасвирий санъат намуналари пайдо бỷлди. Қоятошларга ỷйиб чизилган ёки рангли бỷёқлар билан тасвирланган ибтидоий санъат пайдо бỷлди. Булар тотемистик эътиқод билан боғлиқ бỷлиб, улардан бири Сурхондарёнинг Зараутсой дарасида топилиб ỷрганилган. Зараутсойдаги камар ва унгурларда қадимги тош даврларда ёввойи буқани итлар ёрдамида овлаш манзараси қизил бỷёқ билан тасвирланган. Овчилар қỷлида ỷқ - ёй, сопқон, кỷпчилиги чỷққисимон ёпинчиқ ёпиниб олган. Бунда ов қилишнинг бутун манзараси, овчиларнинг диний тасаввурлари ва бадиий фикрлашлари тасвирланган. МЕЗОЛИТ даври (мил. ав. 10-6 минг йилликлар) Мачай ғори (Сурхондарё), Обишир (Фарғона водийси) га оид маданий топилмалар диққатга сазовордир. Бу даврда ов ва мехнат қуроллари такоминлаштирилади, камон ва ёйдан самарали фойдаланилади, термачилик, овчилик, балиқчилик билан шуғулланиш равнақ топади ва бу машғулотларга оид одатлар пайдо бỷлади. НЕОЛИТ “янги тош” даври (Мил. ав. 6-3 минг йилликларда) Марказий Осие халқлари ва маданиятида “неолитик инқилобий”

ỷзгаришлар содир бỷлади. Қабилалар термачилик, овчилик, балиқчилик каби ишлар билан хỷжаликда банд бỷлиши билан бир қаторда ишлаб чиқариш хỷжалигига хам ỷтади: хайвонлар хонакилаштирилади, содда дехқончилик пайдо бỷлади. Марказий Осиё худудида ỷзига хос хỷжалик маданияти: 1) Хисор (чорвачилик) маданияти, 2) Жойтун (дехқончилик) маданияти, 3) Калтаминор (аралаш) маданияти вужудга келади. Мазкур даврдаги Калтаминор маданияти алохида ахамиятга эгадир. Чунки, Узункул, Тайлоқкỷл (Фарғона водийси), Жонбасқала (Қорақалпоғистон), Тузкон (Бухоро) ва бошқа жойлардаги ёдгорликлар тахлили шуни кỷрсатадики, бу даврда икки дарё оралиғида одамларнинг турмуш тарзи анча тараққий этиб, ривож топади, тỷқимачилик, кемачилик пайдо бỷлди, содда дехқончилик шаклланади, қабилалар уюшмалари вужудга келади. Шу даврда ясалган мехнат қуроллари, воситалари утелетар мақсадда (аниқ амалий қуллаш учун) яратилган бỷлсада, уларга белгилар қỷйиш ва уларни бадиий безаш одатлари пайдо бỷлди. Бу даврда меъморчилик, кичик хажмдаги содда хайкалтарошлик, борлиқни белги ва образлар билан акс эттирадиган содда наққошлик, мис эритиб қуроллар ясаш, тошга ишлов бериш, тикувчилик, заргарлик каби сохалар вужудга келади. Бу ỷша давр одамларининг маънавий эхтиёжлари ỷсганлиги ва маданияти юксала бошлаганидан далолат беради. ЖЕЗ даври (мил. ав. 3 минг йиллик – 1 минг йиллик боши) ёдгорликлари: Замонбобо (Бухоро), Суверган (Қорақалпогистон), Чуст (Наманган), Амиробод (Хоразм), Сополлитепа (Сурхондарё) топилмалари Марказий Осиё халқлари хаётида қатор ỷзгаришлар бỷлганидан, жумладан, одамларни турмуш тарзи ва маданияти равнақ топганига гувохлик беради. Бу даврда чорвачилик равнақ топди, ỷтроқ дехқончилик шаклланади, сунъий суғоришга асосланган ерлар ỷзлаштирилади, буғдой, арпа, тариқ, сули каби экинлар экилади. Содда ғаллакорлик билан бирга уруғ экиш ва

ỷрим даврларида риоя қилинадиган мехнат удуми ва маросимлари шакллана боради. Чорвадорлар ва дехқонлар мол-мулкини химоя қилиш мақсадида қабилаларнинг химоя кучлари пайдо бỷлади. Жез даврида қабилаларда ота хуқуқи (патриархат) устун турадиган бỷлди. Қабилалар иттифоқларга уюшади. Қабила иттифоқлари маданияти уйғунлашади, мукаммалашади. Иттифоқларда кучли қабила маданияти устуворлик қила бошлайди. Милоддан олдинги 2-4 асрларда энг диққатга сазовор ходисаларнинг бири сифатида Марказий Осиёда илк шахарларнинг пайдо бỷлиши ва янги типдаги шахар маданиятини шакллана бошлаганини алохида қайд қилмоқ керак. Жумладан, Сополлитепа, Жарқутон (Сурхондарё), Намозгох, Олтинтепа (Туркманистон), Хоразм, Мароканд каби жойларда қалъа- шахарларни вужудга келиши ỷша даврга хос юксак маданият манзилгохларини вужудга келтирди. Қалъаларнинг атрофини ỷралиши, шахарларда ỷзига хос меъморчилик бунёд бỷлиши, дехқончиликдан хунармандчиликнинг ажралиб чиқиши, турли касб - хунарларнинг равнақ топиши, мол алмашув ва содда савдо - сотиқ тараққий этиши, бозор атрофида турли маданий - маиший масканлар, томошагохларнинг пайдо бỷлиши, ахолининг уй - рỷзгор, кийинишга алохида эътибор берилиши, буларнинг хаммаси шахар маданиятининг камол топишига жиддий замин бỷлди. Милоддан аввалги 1-минг йиллик Марказий Осиё тарихига жуда катта янгиликлар олиб келган давр хисобланади. Мавжуд сув хавзаларидан самарали фойдаланилади, Хоразм, Сурхондарё, Тошкент, Қашқадарё, Зарафшон, Сирдарё ỷрта оқими вохаларида каналлар қазилади. Сув иншоотларини қазиш вужудга келади, суғорма дехқончилик маданияти кенг ривожланади. Мехнат қуролларининг тараққий этиши, темирдан фойдаланувнинг такомиллашуви натижасида хунармандчилик равнақ топади. Мехнат айрибошланиб, турли касб (темирчи, заргар, кулол, тикувчи, қурувчи) лар ривожланади.

Дунё цивилизациясининг бошқа минтақаларидан фарқ қилувчи Марказий Осиёга хос архитектура-меъморчилик шаклланади.Уз навбатида турли қалъа-шахарларга хос меъморчилик вужудга келади. Мароканда, Кирошота, Марв каби шахарлар ривож топади. 1 минг йилликлар ỷрталарида Хива ва Бухоро шахарлари бунёд бỷлади. Ижтимоий-иқтисодий ва маданий тараққиёт натижасида бу худудда дастлабки давлатлар - қадимги Хоразм, Бақтрия, Сỷғд, Парфия, Кангюй, Довон ва бу давлатларга хос маданиятлар вужудга келади. Санъат ривож топади. Бу давр санъати хусусиятлари заргарлик буюмларида ỷз аксини топган. Самарқанддан топилган ỷқчи, одам-хỷкиз, афсонавий хайвонлар тасвири туширилган тақинчоқлар, Тошкент атрофидан топилган шер бошли билакузуклар услуб жихатидан ахмонийлар санъатига яқин. Сирдарё бỷйида яшаган ахоли хонадонларида “Зариадр ва Одатида” нинг махаллий матни асосидаги тасвирлари бỷлган. Шимолий Узбекистон худудидаги қабристонлардан топилган бадиий буюмлар “хайвонсимон тасвирлаш усули” да услублаштирилган хайвон шакллари билан безатилган. Марказий Осиё тарихидаги сиёсий-иқтисодий ỷзгаришлар, бу худуддаги маданий тараққиётига хам жиддий таъсир қилди. Милоддан аввалги 4-3 асрлар давомида Марказий Осиё ерларининг кỷпчилик қисмида эронлик Ахмонийлар сулоласи хукмдорлик қилган. Бу қадимий Эрон маданиятини махаллий маданиятга таъсирини кучайтирди. Бу даврдан бошлаб Марказий Осиёда қадимий эрон тили, одатлари, эътиқодлари Марказий Осиё халқлари орасида хам тарқалади. Милоддан аввалги 329-327 йилларда Марказий Осиёнинг жанубий - ғарбий қисмини Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) босиб олади ва юнон-македон, хукмдорлиги 150 йил давом этган. Юнон- македонлар хам Марказий Осиё маданиятига ỷз таъсирини ỷтказди. Жумладан, бу худудда хам юнон архитектураси, хайкалтарошлик санъати, театр томошалари пайдо бỷлди. Бу таъсирни Марказий Осиё жанубида пайдо бỷлган Юнон - Бактрия давлатида яққол сезса бỷларди. Натижада,

жанубда юнон ва бактрия маданиятлари уйғунлашуви ỷзига хос Юнон – Бақтрия маданиятини вужудга келтирди. Милоддан олдинги 2-1 асрларда Марказий Осиё худудининг жанубида Юнон - Бактрия хокимлигини Тохарлар йỷқ қилиб, Тохаристон давлатини тузишади. Шимолда Аму ва Сирдарё оралиғининг бир қисми хамда хозирги Жанубий - ғарбий Қозоғистон худудида шимолдан келган кỷчманчи туркий халқларидан бири – канглар Буюк Канг давлатини тузишади. Фарғона водийсида эса Паркан давлати (пойтахти Гушан-хозирги Узган) вужудга келади. Бироқ, милодий аср бошланиши арафасида жанубда Массагет қабиласи Тохар уруғларидан бирининг номи билан аталган Кушон подшолиги вужудга келади, ва у борган сари (Марказий Осиё, Афғонистон, Шимолий Хиндистон) ни ỷз ичига олиб, ỷша даврда дунёдаги 3 йирик империялар қаторига қỷшилади. Кушон даври маданияти инсоният тарихида ỷзининг муносиб ỷрнини топади. Меъморчилик, хайкалтарошлик, деворий ранг тасвирлик, темир, тош, суяклар юксак бадиий савиядаги асарлар яратиш Кушон маданиятининг таркибий қисмига айланади. Кушон империясида кỷп динларга эътиқод қилишган. Бу империяда зардуштийликнинг турли кỷриниши-махаллий Маздеизм (Митра –Қуёш ва Анахита ер-сув культи), Юнон – Бақтрия культлари, эрондан ỷтган монийлик, Хиндистондан ỷтган буддавийлик ва бошқалар кенг тарқалган. Жанубий Узбекистонда Будда хайкалларини топилиши бу ерда Буддизм тарқалганига далил бỷлади. Шундай қилиб, Кушон маданияти ỷзида махаллий, юнон – бақтрия, эрон, хинд анъаналарини омухта этган ỷзига хос бой ва гỷзал маънавият сифатида намоён бỷлди. Милоддан авв. 4 аср – мил. 4 асрда Марказий Осиё худудида бадиий маданият-тасвирий санъат ва амалий безак санъатнинг барча сохаларида юксак кỷтарилиш даври бỷлди. Унинг мухим хусусиятларидан бири – санъатлар уйғунлашувидир, Хусусан бу даврда хайкалтарошлик ва ранг-тасвирнинг меъморлик билан ỷзаро уйғунлиги намоён бỷлди. Хайкаллар лойдан ясалган, гипс қолипларда

қỷйилган, айрим холларда тошдан йỷнилган. Холчаённинг бỷялган хайкаллари инсон қиёфалари (шохлар, маъбудлар, жангчи, созанда, масхарабозлар, болалар) ни гавдалантирган. Далварзинтепа турар жойларидан топилган деворий расмлар мавзуининг хилма - хиллиги ва уларнинг махоратли ишланганлиги (турли этник гурухлар, маросимлар, кохин ва кохин аёл, зирхланган чавандоз, аёллар, нақш мавзуи ва б.) билан фарқ қилади. Узбекистоннинг жанубий худуди хайкалтарошлигида Будда дини билан боғлик бỷлган Гандхар хайкалтарошлиги мактаби билан алоқалар сезилади. Монументал санъатнинг услубий йỷналашлари Узбекистоннинг қадимги хунармандлик санъатида хам ỷз аксини топган. Тангалардаги ỷта индивидуаллик билан тасвирланган юнон - бактрияликлар томонидан қадрланган эллинистик маъбудлар, Осиёлик хукмдорларнинг қиёфалари - Кушон ва Хоразмнинг исми номаълум шохи, Буюк Кушон шохларининг умумлашма тасвири ва Осиё халқларининг маъбудларидан кỷпчилигининг хайкаллари қадимги юнон ва махаллий бадиий анъаналарнинг қỷшилиб кетганидан далолат беради. Марказий Осиё халқларида қадимдан мавжуд бỷлган турли диний қарашлар (тотемистик, анимистик, политеистик, магик кабилар) замирида ва уларнинг керакли ғояларини бирлаштирадиган Зардуштийлик дини кенг тарқалган. Бу диннинг муқаддас китоби – “Авесто” ỷша даврнинг, қолаверса жахон маданиятининг ноёб дурдонасидир. Марказий Осиё, Эрон, Озарбайжон худудларида милоддан олдинги 7-6 асрдан милоддан кейинги 7-8 асрлар орасида асосий дин сифатида Зардуштийлик (зароастризм, оташпарастлик) шаклланади ва тараққий этади. Бу дин кỷпгина қадимий диний эътиқодлар, жумладан, Митраизм (қуёшпарастлик) замирида тараққий этади. Маълумки, зардуштийларнинг фикрича, дунё асосини икки қарама - қарши нарса яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва қоронғулик, иссиқлиқ ва

совуқлик, хаёт ва ỷлим ỷртасидаги кураш ташкил қилган. Шунинг учун дунёдаги барча ижобий ходисаларни яхшилик худоси-Ахурамазда (Хурмуз) ва хамма салбий нарсаларни ёмонлик худоси Анхара-Майнью (Ахриман) иродасига боғлик деб тушунишган. Зардуштийлар яхшилик худосига яхшилик қилишни, ёмонлик худосига ёмонлик қилмаслигини илтимос қилиб сиғинишган. Шунингдек, зардуштийлар яхшилик худоси Ахурамазданинг ёрдамчилари Митра (йигит қиёфасидаги қуёш ва ёруғлик тангриси), Анахита (гỷзал қиз сиймосидаги унумдорлик, хосилдорлик, фаровонлик тангриси), Хумо (гỷзал қуш қиёфасидаги бахт, тақдир ва бойлик тангриси), Хубби (мард йигит қиёфасидаги сув тангриси), Миррих (ёш жангчи қиёфасидаги уруш ва ғалаба тангриси) кабиларга хам итоат қилишган. Зардуштийлар ỷз маросимларида коинотнинг 4 унсури – қуёш (олов), сув, ер, хавони улуғлашган, уларни дунёдаги энг муқаддас нарсалар деб тан олишган. Олов қуёшнинг ердаги шакли деб, унга алохида сажда қилишган. Шунингдек, олов барча гунохдан тозаловчи сехрли куч саналган ва унга бағишлаб махсус оташхоналар, оташ саройлари, оташ уйлари қуришган, унда турли байрам, маросимлар уюштиришган. Олд Осиёда пайдо бỷлган оромий хати таъсирида қадимги Хоразм, Суғд ва Бақтрий ёзувлари пайдо бỷлади. Марказий Осиё худудидаги энг қадимий ёзувлардан бири-бу Хоразмнинг Қỷйқирилган қалъадан топилган хумдаги (милоддан олдинги 4 - асрга тегишли) хатдир. Милоддан олдинги 3 - асрга тегишли Тупроқалъадаги 18 топилма - ёгоч, теридаги ёзувлар - Хоразм давлати юксак моддий ва маънавий ривожланиш маскани бỷлганидан далолат беради. Парфия подшологининг пойтахти эски Нисо қадимий шахарчасида 2 мингга яқин сопол идишдаги ёзувлар - милоддан олдинги 3-1 асрларда ỷрта Осиёда ỷзига хос Парфиян ёзуви пайдо бỷлганидан хам далолат беради. Милоддан олдинги минг йиллик охирида кенг тарқалган қадимий

ёзувлардан бири суғд ёзувидир. Зардуштийларнинг муқаддас китоби - “Авесто” мана шу ёзувда баён қилинган. “Авесто” мазмуни бир неча минг йиллар ичида вужудга келиб, оғиздан - оғизга ỷтиб, мил. олдинги. 7-6 асрларда ёзма шакли вужудга келган. Тарихчилар берган маълумотларга қараганда, “Авесто” илк варианти олтин харфлар билан 20 минг мол терисига битилган экан. Бу китоб Искандар вақтида йỷқ қилинган. Парфиян подшоси томонидан тикланиб, янги Авесто ёзувига кỷчирилган ва Ганжадаги Оташсаройига сақланишга топширилган экан. Афсуски, вақт ỷтиши билан бу ноёб ёдгорлик хам йỷқолиб кетган. “Авесто” да дунёнинг яратилиши, инсонни халқ бỷлиб камол топиши, эзгулик учун ёвуз кучлар билан кураш ỷз ифодасини топган. “Авесто” фақат одамнингина эмас, балки бир ховуч тупроқ, бир қултум сув, бир нафаслик хавонинг хам муқаддас эканлиги хақидаги китоб. Дунёдаги бирор бир диний таълимот, ё бирор бир аллома заминни ва ундан унувчи буғдойни, унинг хосиласи - нонни “Авесто” чалик кỷкларга кỷтармаган. Абу Райхон Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” номли асарида қуйидагича ёзади: “Подшох Доро ибн Доронинг хазинасида “Авесто” нинг 20 минг қорамол терисига тилло билан битилган бир нусхаси бор эди. Искандар оташхоналарни ёндириб, унда хизмат қилувчиларни ỷлдирган вақтда уларни куйдириб юборди. Шунинг учун ỷша вақтдан бери Абистоннинг бешдан учи йỷқолиб кетди”. Искандар “Авесто” нинг тиббиёт, фалсафа ва илми нужумга доир ỷринларни таржима қилиб, қолган қисмини ёқиб юборишни буюрган, бу ноёб ёдгорлик кейинги асрлардаги пахлавий, форс тиллардаги талқини асосидагина бизгача етиб келган. Сосонийлар даври (3-4 аср) да “Авесто” матнларини йиғиш, тиклаш ва тахлил қилиш борасида хам улкан ишлар қилинган. “Авесто” мазмуни замонлаштирилган, уни ёзиш учун оромий ёзуви асосида махсус “Авесто” алфавити яратилган, унга ỷрта форс тилида тушунтиришлар берилган.

Шундай қилиб, “Авесто” ёзуви орқали аждодларимизнинг тарихи, турмуши, фалсафаси, одатлари, хỷжалиги хақида қимматли маълумотлар бизгача етиб келади. Бақтрияда деярли бир вақтнинг ỷзида икки ёзув ишлатилган. Уларнинг бири - оромий ёзуви асосида ва иккинчиси Искандар истилосидан сỷнг юнон алфавити асосида вужудга келган. Милод.бошида пайдо бỷлган қадимий турк ёзуви – “Урхун-Енисей” ёки “Туркий рун” деб ном олган. Бу ёзув Энасой (Енисей) дан тортиб Марказий ва Урта Осиёга тарқалган халқларга мансуб эди. 38 харфли қадимий турк ёзуви ёдгорликлари қоя, девор, қабртош хамда темир идиш, сопол, танга, ёгоч, қоғозларда сақланиб қолган.Урхун - Енисей ёдгорликлари билан бирга тахминан 4 асрда Шаркий Туркистонда (суғд ёзуви негизида) қадимий уйғур ёзуви пайдо бỷлади. Бу ёзув ỷрта асрларда кенг тарқалган: мỷғиллар империясининг (12-13 асрлар) расмий ёзуви, Марказий Осиеда (14-15 асрлар) араб ёзуви билан бир қаторда фойдаланилган, унинг ёрдамида кỷплаб давлат хужжатлари, адабий ва илмий асарлар яратилган. Кỷзада топилган мил. олдинги 3-2 асрларга оид ёдгорликлар натижасида оромий графикаси асосида Фарғона ёзуви хам бỷлганлиги хақида хам тахминлар мавжуд. Кхароштхи ва брахма ёзувларида оромий хатлари излари бỷлса хам, улар хинд ёзувлари асосида ривож топган ва Марказий Осиёнинг жанубий худудларида ỷз изларини қолдирган. Зардуштийлик дини пайдо бỷлган замин хақидаги бахс узоқ асрлардан буён давом этиб келмокда. Айримлар зардуштийлар ватани Парфия деган фаразни билдиради, айримлар Мидияда пайдо бỷлган деса, бошқалар Туронзамин (Хоразм, Бақтрия, Суғд, Фарғонада) пайдо бỷлиб, сỷнгра Эрон ва бошқа мамлакатларга тарқалган, дейдилар. Абу Райхон Беруний Марказий Осиё халқларнинг қадим замонларда жамоат бỷлиб бир жойга тỷпланадиган, доимо олов ёниб турувчи муқаддас хоналари, яъни жамоа йиғинлари ỷтказиладиган, диний маросимлар чоғи

кỷпчилик келиб овқатланадиган оловхоналари бỷлганлигини ёзади. Бу оловхоналарнинг қолдиқлари ỷша эски номида (оташкада) хозир хам тоғлик тожиклар орасида сақланиб қолган. Бу оловхоналарда эркаклар дам олиб, халфаналар қилишган, жамоа йиғинлари ỷтказилган, шунингдек, йỷловчилар тунаб қолишган. Бу жойлар “Эркаклар уйи” деб хам аталган. Булар хозирги чойхоналарнинг илк кỷриниши бỷлиши мумкин. Зардуштийлик таълимотига эътиқод этган одам тозалик ва покликка риоя қилиши, хайвонларга озор бермаслиги лозим, соч ва тирноқларга бỷлган покиза муносабат хам Ахура Маздага ёқадиган хусусият саналган. Бу одат хозирги кунгача етиб келган бỷлиб сартарошхоналарда соч толалари тезда оёқ остидан йиғиб олиниши, хонадонларда хам сочни хохлаган жойларга ташламай чеккароқ жойларга йиғиб, кейин мевали дарахтлар тагига кỷмилиши, тирноқлар дуч келган жойга ташланмаслиги ỷша одатларнинг кỷринишидир. Маълумки, милоддан илгари Эрон, Суғд ва Хоразмда зардуштийлик календаридан фойдаланилган. Йилнинг хар фасли хар ойининг ỷз байрамлари ва машхур кунлари бỷлган. Масалан, “фарвардин мох – ёз боши, тир мох - куз боши, мехр мох - киш боши, дий мох - бахор боши эди. Уларнинг ойлари ичида тỷрт фаслга қараб ишлатиладиган (хайит) кунлари бор эди”, - дейди Беруний. Баъзи этнограф олимларнинг, жумладан Н.Лобачеванинг фикрича, қадимдан ỷрта Осиёда йил боши бахорга тỷғри келар эди. Сосонийлар сулоласи даврида (3-аср) йил боши ёзга, яъни 21-22 июнга кỷчирилган. Бирок ой календарига ỷтилганидан кейин, йилнинг биринчи ойи яна бахорга, тун ва кундуз баравар бỷлган кунга, яъни 22 мартга кỷчирилган. Бу хақда Беруний ёзади: “Наврỷз ỷтмиш замонларда қуёшнинг саратон буржига кириш пайтига тỷғри келар эди. Сỷнгра у орқага сурилгач, бахорда келадиган бỷлди”. “Наврỷз” нинг келиб чиқиши хақида кỷплаб фикрлар, афсоналар, мифлар мавжуд. Масалан зардуштийлар давридаги баъзи тушунчаларга

қараганда, яхшилик худоси Ахура-Мазда бахор - ёзда, ёмонлик худоси- Ахриман кузда ва қишда хукмдорлик қилар эмиш. Бахорнинг биринчи кунини яхшилик худоси ёмонлик худосининг устидан ғолиб чиққан муқаддас сана деб уни байрам қилишган. Бу сана “Наврỷз” кунига айнан тỷғри келган. Бошқа қадимий афсоналарга кỷра Одам Ато ва Момо Хаво бир - бири билан учрашган кун «Наврỷз» байрами деб тан олинган эмиш. Фирдавсийнинг “Шохномасида” эса янги йил «Наврỷз» нинг келиб чиқиши шох Жамшид номи билан боғланади. Масалан, Жамшид юртга яхшилик қилиш мақсадида одамларни касбга ỷргатади, темир эритиб қурол ясатади, ип йигиртириб кийим тỷқитади, хаммом, уй, саройлар бунёд қилади, боғ бунёд қилади. Нихоят, ишлари гуркираб кетган кунлардан бир куни тахт ясатиб, унда осмонга кỷтарилади. А.Навоийнинг “Тарихи мулки ажам” номли асарида Жамшиднинг буюк кашфиётлари сỷнггида улуғ кун Наврỷз ихтиро қилинганлиги баён қилинади. Беруний келтирган афсона бỷйича хам Наврỷз улкан ишлар қилган Жамшид шохга боғланади. “Жамшид ỷзига арава ясаб олгач, ỷша куни аравага чиқиб олди, жинлар ва шайтонлар уни хавога кỷтариб, бир кунда Дамованд тоғидан Бобилга олиб бордилар. Одамлар бу ажойиб воқеани кỷргач, ỷша кунни хайит қилдилар ва Жамшиднинг (аравада учишига) тақлид қилиб арғимчоқларда учдилар”. «Наврỷз» нинг пайдо бỷлиши хақидаги бундай афсоналарни турли нуқтаи-назарда талқин қилиш мумкин. Бироқ масалага илмий ёндашадиган бỷлсак, “Наврỷз” нинг юзага келиши хар томонлама илмий асосланган коинот ва табиат қонуниятлари, яъни қуёшнинг хамал буржига кириши, кеча ва кундузнинг вақт жихатидан баробар бỷлиши, кундузнинг узая бошлаши, табиатда жонланишнинг бошланиши, бахорнинг келиши билан боғлик бỷлган. Бунинг устига, “Наврỷз” нинг чуқур илдизларига мурожаат қилсак, у энг қадимий даврларда ибтидоий одамларнинг дехқончиликка

ỷтганидан сỷнг далаларда янги иш мавсуми бошланишидан олдин ỷтказиладиган бахор байрамларига бориб тақалади. Бизгача етиб келган қадимий манбалардан шу нарса равшанки Эрон, Урта Осиё ва Афғонистонда “Наврỷз” байрамини ỷтказиш Ахмонийлар даврида (милоддан аввал 6-асрларда) кенг тарқалгани маълум бỷлди. Агар шундай бỷлса “Наврỷз” нинг тарихи 26 аср ва ундан ортиқ вақтга эгадир. Зардуштийлик календари бỷйича февраль ойининг 1-куни – “Кичик Наврỷз” (ёки Оммавий Наврỷз) бошланган, 6-куни эса “Катта Наврỷз” уюштирилган. Сосонийлар сулоласи даврида бу икки “Наврỷз” бирлаштирилиб, кичик ва катта “Наврỷз” ỷртасидаги барча кунлар байрам деб эълон қилинган. Вақт ỷтиши билан “Наврỷз” байрамини нишонлаш бир ойгача чỷзилган. Беруний қуйидагиларни баён қилади: “Кейинги подшохлар бу ой, яъни фарвардин мохнинг барча (кунлари) ни хайитга айлантириб, уларни 6 га тақсим этдилар. 1- беш кун подшохлар учун, 2-си улуғ кишилар учун, 3- си подшохларнинг ғуломлари учун, 4-си хизматкорлари учун, 5-си халқ оммаси учун, 6-си чỷпонлар учун”. Подшохлар ỷзлари учун белгиланган 1-беш кунни қуйидаги тартибда , яъни 1-кун "Подшох Наврỷз куни хайитини бошлаб, одамларга ỷзининг халқни қабул қилишини билдиради. 2-куни мартабаси жуда юқори кишилар, яъни дехқонлар ва машхур (хонадон) ахллари қабул қилиниб, 3-куни отлиқ сипохлар ва улуғ донишмандлар учун, 4-куни эса ỷз ỷғиллари хамда қарамоғидаги кишиларни қабул этиш учун ỷтиради. 5-куни ỷзи учун Наврỷз қилади". Оддий халқнинг милодгача бỷлган “Наврỷз” ни нишонлашда ỷзига хос одатлари бỷлган. Масалан, бир –бирларига шакар ва ширинликлар хадя қилишган, гуллар тақдим этишган, бир-бирларига сув сепилган, байрам арафасида 7 хил дон (буғдой, арпа, жухори, гуруч, нỷхот, мош, ловия) дан гỷжа тайёрланиб, қỷни –қỷшни, қариндошларга тарқатилган. Булардан ташқри эронийларда “С” харфи билан бошланадиган 7 хил ỷсимлик

уруғидан ỷстирилган кỷкатлар билан дастурхон безатилган. Шунингдек, қуритилган мевалардан тайёрланган шарбат, бỷялган тухумлар ва бошка ноз-неъматлар қỷйилган. Арвохлар рухини шод этиш учун шамлар ёқилган. Катта идишга сув тỷлдирилиб, унга кỷк барг ёки кỷкат солиб қỷйилган. Бу одат янги йил хосилдорлик ва мỷл-кỷлчилик йили бỷлсин, деган истакни билдиради. Беруний “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” китобида сувга бағишланган одатлар, хайитлар хақида кỷп тỷхталган. Лалмилкор ерларда “Сув хотин” “Суст хотин” маросими шаклланган. Бундай одатларда, одамлар бу йил сувли, хосилдор бỷлсин деб бир-бирларига сув сепганлар. Бу одат форишликларда хозирги кунларгача сақланиб қолган. Бунда қишлоқ аёллари катта қỷғирчоқ ясаб унга қари кампирнинг кỷйлагини кийдиришган, сỷнгра махсус қỷшиқлар айтишиб, қỷғирчоқни далалардан, кỷчалардан, кỷтариб ỷтиб, хар бир хонадонга олиб киришган. Маросим қатнашчилари “Суст хотин” қỷшиғини айтиб, уйларга киришганида уй эгалари уларни хурсандчилик билан қаршилаб, албатта қỷғирчоқ устидан сув сепишган, ỷз имкони доирасида хайр-эхсон қилишган. Беруний берган маълумотларга қараганда, Хоразмда “Вахшангом” деб аталувчи хайит бỷиб, у Вахш ва Жайхун сувига бағишланган. Бу куни одамлар Жайхун дарёсига бориб чỷмилишган. Куз мавсумида нишонланадиган катта байрамлардан “Мехржон” ва “Тиргон”байрамларидир. Беруний ёзишича «Қуёш ва ой фалакнинг икки кỷзи бỷлганидек, Наврỷз ва Мехржон замоннинг икки кỷзидир». Демак “Наврỷз” бахорда кун ва туннинг баравар келишида нишонланса, “Мехржон” - куздаги тенг кунликда нишонланадиган байрам бỷлган. “Навруз” куни табиатда жонланиш бошланса, “Мехржон” куни ỷсувчи нарсаларнинг етилиши чегарасига етиб, ỷсиш моддаларининг ундан узилиши содир бỷлган.

“Мехржон” байрамидан сỷнг одамлар қишга тайёргарлик кỷра бошлаган. “Хуросон подшохликларида шу куни отлиқ аскарларга кузлик ва қишлик кийим бериш расм бỷлди”, деб ёзади Беруний. “Тиргон” байрами куз бошида йиғим - терим бошланишидан олдин ỷтказиладиган байрам. “Тир” сỷзи “куз” деган маънони билдиради. Агар бахор сỷнггида ва ёзда сувга эътиқод қилиш одатлари кенг тарқалган бỷлса, кеч куз, қиш ва эрта бахорда уюштириладиган барча байрам ва маросимларда олов ва гулхан ёқиш одат бỷлган. Зардуштийликнинг энг йирик байрамларидан “Сада” байрами бỷлиб, у оловнинг кашф этилишига бағишланган. Фирдавсийнинг “Шохнома”сида “Сада” байрамига асос солингани хақида махсус боб бор. Унда ёзилишича адолатпанох Хушанг бир гурух кишилар билан тоққа бораётганида тỷсатдан бахайбат илонга дуч келади. Хушанг катта тош отади, бироқ тош илонга тегмай қоятошга бориб тегади ва бирдан тошлар орасидан учқун ва олов чиқади. Шу ходисадан сỷнг Хушанг оловни қандай хосил қилишни кашф этади: Мавжуд манбаларга асосланиб “Сада” байрами қиш мавсумида ỷтказилганлигини яққол билса бỷлади. Бироқ баъзи тарихий манбаларда бу байрам қиш бошланишида, бошқаларида қаттиқ совуқ кунлар бошланишидан олдин, яъни 22 декабр куни, энг қисқа кун ва энг узоқ тун бỷлганда, яна бир манбаларда қишки совуқлар тугаганда ỷтказилиши хақида маълумотлар берилади. Бундан келиб чиқадики, қиш вақтидаги барча байрамларда олов, гулхан ёқиш одат бỷлган. Уларнинг энг каттаси “Сада” бỷлган бỷлиши мумкин. Балки “Сада” байрами қишнинг охирида ỷтказилган бỷлиши хам мумкин. Беруний бу тỷғрида қизиқарли маълумотларни келтиради. Айтилишича, шу куни қиш жаханнамдан дунёга чиқади. Шунинг учун олов ёқиб алангалатиш, шу оловларга ёввойи хайвонларни ташлаш, аланга ичига паррандаларни учириш ва олов атрофида ичимликлар ичиб, ỷйин – кулги қилиш подшохлар маросимларига айланади.

Исломгача бỷлган даврда қизиқарли байрамлар кỷп бỷлган. Улардан бири аёллар байрамидир. Бу байрам “Рỷзи исфандармуз” деб аталган. Бу хақда Беруний: “ỷтмиш замонларда бу ой ва бу кун хотинлар хаётига хос бỷлиб, эрлар уларга эхсон қилар эдилар”,- деб ёзади. Исфандармуз сỷзининг маъноси “ақл” ва “мулохаза” демакдир. Исфандармуз солиха, номусли, яхши ишлар қилувчи ва эрига мухаббатли хотинга вакил бỷлган фариштанинг номи хамдир. Байрам ва хайитлар кишиларни она-табиатга қайтаради, табиат бойликлари ва гỷзалликларини тушуниш ва қадрлашга ỷргатади. ЎРТА АСРЛАРДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ IX-XII аср Марказий Осиё ижтимоий-иқтисодий ва маданий хаётидаги энг ёрқин босқичларда бири хисобланади. Бу даврда у жахон маданияти тараққиётининг энг йирик ва марказий ỷчоғига айланиб, кейинги давр Шарқ ва ғарб маданий тараққиёти ривожига самарали таъсир кỷрсатади. Марказий Осиёлик олимлар яраган асарлар жахон илм-фанининг нодир ёдгорлигига айланади. IX - XII асрлар маданий тараққиётига ислом динининг таъсири нихоятда кучли бỷлган. Исломнинг ỷзлаштириши натижасида ерли ахоли ỷртасида араб тилини, ислом назариясини ва шариат ахкомларини, исломнинг хуқуқий асосларини ỷрганишга бỷлган қизиқиш мисли кỷрилмаган даражада кучайиб кетади. Бу давр маданиятининг ривожланиши албатта, ерли халқ вакилларининг хокимият тепасига чиқиши билан хам боғлиқдир. Чунки сиёсий хокимиятнинг махаллий хукмдорлар қỷлига ỷтиши, биринчидан, мамлакатни иқтисодий-сиёсий жихатдан мустахкамлаш, иккинчидан, миллий эътиқодлар ва қадриятларни қайта тиклаш, учинчидан, бошқа мамлакатлар худудлари билан маданий ва савдо-сотиқ алоқаларини даслаб тиклаши,

сỷнгра янада ривожлантириш, тỷртинчидан илмий бадиий тафаккур ва ижодкорликнинг рỷёбга чиқишга имконият яратиб беради. VIII аср охирларига келиб араб халифалигида сиёсий танглик Танглик вужудга келади. ỷзаро ички низолар, сиёсий мустақилликкка интилишлар халифалик хокимиятини кучсизлантириб қỷяди. Натижада халифаликнинг Мовроуннахр ва Хуросонда давлатни бошқариш ишларига махаллий хукмдорларни жалб қилиши кучаяди. Халифа Маъмун хуросонлик ва мовароуннахрлик хукмдорларни айрим вилоятларга ноиб қилиб тайинлайди. Улар эса ỷзларига берилган вилоятларни мустақил бошқара бошлайдилар. Шу боисдан дастлаб Тохирийлар, сỷнгра, Сомонийлар давлати вужудга келади. Бу даврда суғорма дехқончилик кучайиб, суғориш мухандислиги ривожланади. Махсус мироб - мухандислар қатлами пайдо бỷлади. Давлатнинг харбий куч - қудратини оширишга бỷлган интилиш эса, чорвачилик, жумладан, йилқичиликнинг ривожланишига олиб келади, қурол - аслаха тайёрлаш учун қилинган харакат натижасида хунармандчилик тараққий этади. Шахарларда қуролсозлар махаллалари пайдо бỷлади. Шунингдек тỷқимачилик, кулолчилик, дегрезлик, чиламгарлик, мисгарлик, заргарлик, шишасозлик ва дурадгорлик, от - абзал анжомларини тайёрлаш ривожланади. Шахарларнинг қиёфасида туб ỷзгаришлар рỷй беради. Улкан ва хашаматли бинолар, масжидлар, миноралар, мадрасалар, мақбаралар, хонақохлар, карвонсаройлар, арклар, кỷшклар қурилади. Хитой, Хиндистон, Эрон, Ироқ, Кичик Осиё, Сибир, Волга дарёси бỷйлари ва бошқа мамлакатлар хамда худудлар билан бỷладиган савдо-сотиқ алоқалари юксалади. Юқори тараққиётга эга бỷлган мамлакатлар даражасига чиқишга бỷлган харакат авж олади. Юқори маданий жихатдан юксалган халқларнинг тили, тарихи ва маданиятини ỷрганишга бỷлган қизиқиш нихоятда ошиб кетади. Исломни қабул қилган мамлакатларда араб тили хукмрон тилига

айланади. Фан ва адабиёт, Қуръони Каримнинг араб тилида бỷлганлиги, унинг сура ва оятлари араб тилидан бошқа тилларга ỷгирилмаганлиги, уларнинг мазмунини тушуниб етишга бỷлган интилиш, араб тилига бỷлган қизиқиш ва уни ỷрганишни янада кучайтиради. Натижада ерли ахолининг илм-фанни эгаллашга, араб тилини ỷрганишга бỷлган қизиқиши илми- толибларни халифаликнинг маданий жихатдан ривожланган марказлари хисобланувчи Бағдод, Басра, Дамашқ, Қохира, Хамадон, Балх, Машхад, Нишопур, Марв каби шахарларига бориб таълим ола бошлашга ундайди. Турли халқлар маданиятини чуқур ỷрганган илми-толиблар ỷзлари мансуб бỷлган этнослар маданиятини бир-бирига яқинлаштирадилар. Ислом оламида кенг ёйилган тасаввуф, хадисшунослик, адабиёт, тил ва бошқа айрим фанлар ривожига сезиларли таъсир кỷрсатадилар. Бу эса миллий- маданиятларнинг миллий қобиқдан чиқиб, худудий-минтақавий маданият даражасига кỷтарила бошлаганлигининг мухим бир белгиси эди. Бунга муайян худудда туғилиб, тарбия топган алломалар-Имом ал - Бухорий ва Ат-Термизийларнинг мухаддисликда, Бурхониддин Марғинонийнинг фиқхшуносликда, Ахмад Яссавий ва Нажмиддин Кубронинг тасаввуфда, Замахшарийнинг араб тилида, Махмуд Қошғарийнинг турк тилида, Юсуф Хос Хожиб ва Ахмад Югнакий, Рудакий ва Фирдавсийларнинг адабиётда ислом минтақавий маданиятларининг ривожига таъсир кỷрсата олганликларини мисол қилиб олиш мумкин. Бу давр маданияти тараққиётининг иккинчи бир мухим белгиси- миллий маданиятнинг ривожланиб, минтақавий, сỷнгра умумжахон маданияти тараққиётига кỷрсатган таъсири билан характерланади. Бунга мисол тариқасида Хоразмий, Фарғоний, Форобий, Ибн Сино ва Берунийларнинг фаолиятини кỷрсатиш мумкин. Демак, кỷпгина Марказий Осиёлик олимлар жахон маданияти, фани ва фалсафий тафаккурини ỷрганиш натижасида миллий ва минтақавий маданий тараққиётдан умумжахон маданияти тараққиёти даражасига кỷтарила оладилар ва кейинги даврлар умумбашарий маданий тараққиёт жараёнига туртки берадилар.

Хулоса қилиб айтганда бу давр маданияти, биринчидан, исломни қабул қилган ỷлкалардаги иқтисодий ривожланган шахарларга бориб илм ỷрганиш ва ỷргатиш - илм сохиблари ва илми-толибларнинг эркин харакатланиши учун имкониятларнинг мавжудлиги, иккинчидан, миллий маданиятларнинг қобиғидан чиқиб, бошқа халқлар маданияти ютуқларидан бахраманд бỷлиш, бошқа халқлар маданиятини бойитиш хамда ундан қувват олиш имкониятларининг мавжудлиги, учинчидан, савдо - сотиқ билан шуғулланувчи савдогарлар, ислом ғояларини ёйувчи машойихлар, дарвешлар, муридлар, мударрислар ва толиби-илмларнинг «мусулмон маданияти» ни бутун ислом оламига ёйиш имкониятларига эга бỷлганликлари, тỷртинчидан, ỷша давр хукмдорларининг фан ва маданиятнинг ривожланишига ёрдам бериш, олиму-фузалоларга ғамхỷрлик қилиб, уларнинг кенг кỷламда тадқиқот ишларини олиб боришларига имконият яратиб берганликлари каби хусусиятлари билан ажралиб туради. Фанда IX - XII асрлар Марказий Осиё маданий тараққиётини «Илк Уйғониш даври маданияти» номи билан аташ қабул қилинган. Уйғониш даври-бу энг аввало ижтимоий тараққиётда ишлаб чиқариш муносабатларининг хам, маънавий тараққиётнинг хам янги бир босқичга ỷтиш давридир, яъни эски ишлаб чиқариш муносабатлари ва маънавий хаётдан янгисига ỷтишдир. IX - XII асрлар Мовароуннахр ва Хуросонда вужудга келган Сомонийлар, Қорахонийлар, ғазнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшохлар давлатлари энг аввало иқтисодий жихатдан юксалишга эришдилар. Сỷнгра ислом маънавиятига асосланган маданий тараққиётни вужудга келтирдилар. Маънавият асослари хисобланган эътиқод якдиллиги, сиёсий бошқарув асослари, қонун устунворлиги, ахлоқий камолот, ақл-идрок такомили, маърифий баркамоллик ва фан тараққиёти босқичига чиқа олдилар. Шарқ уйғониш даври маданиятининг асосий хусусияти ва мохияти инсон маънавиятини юксалтиришга, унинг маънавий эхтиёжларини қондиришга барча имкониятларнинг қаратилганлигидан иборат бỷлса, ғарб

уйғониш даври маданиятида моддий эхтиёжлар ва манфаатлар қондиришга асосий эътибор берилганлиги билан фарқланади. Агар Шарқ ва ғарб маънавиятига эътибор берилса, Шарқда маънавий баркамол инсонни шакллантиришга эътибор берилганлигини, кишилар ỷртасидаги муносабатлар ахлоқий баркамолликка, диёнатлик асосига қурилганлигини кỷриш мумкин. ғарб маданиятида асосий эътибор кишининг моддий жихатдан таъминланганлигига қаратилади. Шу боисдан ғарбда кỷпроқ шахсий манфаат устунлик қилади. Иккинчи томондан барча Уйғониш даврлари маданиятлари тараққиёти бошида ỷша давр хукмдорларининг ỷзлари турганлар. Агар ғарб ва Шарқ Уйғониш даврлари маданиятини бир-бирига солиштирсак, ғарб Уйғониш даври маданиятининг энг гуллаб-яшнаган маркази-Флоренция шахрида, шахарнинг энг бой-бадавлат кишиси, банкир Козима Медичи турганлигини кỷрамиз. Шарқ Уйғониш даври маданияти ривожланган пайтда ỷша даврнинг энг бадавлат кишилари хисобланган хукмдорлар-халифа Хориун ар-Рашид, унинг ỷғли Маъмун, сомонийлар, қорахонийлар ва бошқа сулолаларнинг вакилларини кỷрамиз. Улар исломнинг мустахкамланишига, маърифатнинг тарқалишига, турли хил фан сохаларининг ривожланишига бошчилик қилганлар. ỷзларининг пойтахтларига ỷша даврнинг кỷзга кỷринган олимлари, фиқхшунослари, мухаддислари, тарихчилари, шоирлари, меъморлари, санъаткорларини тỷплайдилар. Махсус илм марказлари, кутубхоналар, мадрасалар барпо этадилар. Уларни маблағ билан таъминлаб турадилар. Шу боисдан IX асрдан бошлаб илм-фан, адабиёт ва санъат, меъморчилик ва теология юксак даражада ривожлана бошлайди. Уйғониш даври маданиятининг яна бир мухим хусусияти-турли фан сохаларида хақиқий демократик жараённинг рỷй берганлигидир. ỷша даврнинг буюк алломалари - илм-фан фидойилари миллати, диний эътиқодлари қанақа бỷлишидан қатъий назар, ягона мақсад-фанларни ривожлантириш учун курашадилар. Юнон, яхудий, араб, форс, турк, хинд, хитой, византия ва бошқа халқлардан етишиб чиққан олимлар шарқнинг

Бағдод, Дамашқ, Куфа, Басра, Бухоро, Самарқанд, Урганч, Марв каби маданият марказларида тỷпланишиб, фаннинг турли сохалари бỷйича тадқиқот ишлари олиб борганлар. Умуман олганда, Уйғониш даври маданий тараққиётининг хусусияти- ижтимоий ва маънавий тараққиётда муайян этник бирликларнинг миллий маданиятни, миллий қадриятларни қайта тиклаш ва юксалтиришга бỷлган юқори даражадаги бунёдкорлик интилишлари билан характерланади. Урт Осиё ва Хуросон худудларидан етишиб чиққан кỷпгина мухандислар, фиқхшунослар, ислом назариётчилари хали шаклланиб улгурмаган ислом дининнинг назарий жихатдан мустахкамланишига жуда катта улуш қỷшдилар. Чунки, IX аср бошларигача «Қуръони Карим»ни тахлил қилиш, суралар ва оятларни назарий жихатдан асослаш шаклланиб улгурмаган эди. Оятлардаги кишилар хали тушуниб етолмаган, мунозарали жихатлари мавжудлиги сабабли турли хил мазхаблар ва хатто, Қуръони Каримнинг яратилганлиги ёки Оллох томонидан Мухаммад пайғамбарга вахий қилинганлиги устида айрим тортишувлар (мутакалимлар ва муътазилилар ỷртасида) бежиз вужудга келмаган эди. Шу боисдан хам IX асрдан бошлаб энг аввало «Қуръон»ни талқин қилиш, «Хадис»ларни тỷплаш, шариат қонунларини ишлаб чиқиш ва ислом оламида унинг устиворлигига эришиш, исломнинг фалсафий асосларини яратиш каби долзарб масалалар хал қилина бошланди. Бу вазифаларни амалга оширишда буюк аждодларимиз-Имом Бухорий, Ат-Термизий, Бурхониддин Марғиноний ва ỷрта Осиёдан етишиб чиққан бошқа кỷплаб машхур сỷфийлар, уламолар, шоирлар, тилшунослар, файласуфлар улкан хисса қỷшдилар. Хуллас, IX аср исломнинг назарий ва амалий жихатдан мустахкамланиши ва Хадис илмининг «олтин асри» бỷлиб қолади. IX асрдан бошлаб ислом оламида хадисшунослик илми, яъни хадисларни тỷплаш, уни ỷрганиб, тахлил қилиб ва тартибга солиш ривожланади. Хадисшунослик илмининг ривожига ислом оламида «Хадис

илмининг амири» номини олган Имом Бухорий мухим роль ỷйнайди. Уислом назарияси ва хадисшунослик илмига оид 29 га яқин асар ёзади. Унинг «Ал Жомеъ ас-Сахийх», «Ал адаб ал-Муфрад», «Ат Тарих ас - Сағир», «Ат Тарих ал-Кабийр», «Китоб ал-Илал», «Китоб ал - Куна» каби асарлари Имом Бухорийни ислом оламига машхур қилади. Айниқса, унинг 4 жилдлик «Ал Жомеъ ас-Сахийх» («Ишончли тỷплам») асари мусулмон оламида «Қуръони Карим»дан кейинги иккинчи манба хисобланади. Имом Бухорий тỷплаган хадислар фақат ислом таълимотига оид умумий қонунларни акс эттирибгина қолмай, уларда мехр-мухаббат, сахийлик, очиқ кỷнгиллик, ота-она, аёллар ва катталарга хурмат, етим- есирлар ва ожизларга мурувват, фақир-бечораларга химмат, ватанга мухаббат, мехнатсеварлик, халоллик ва дỷст-биродарлик каби умуминсоний ахлоқ нормаларини тарғиб қиливчи, уларнинг мазмун ва мохиятини акс эттирувчи қомусий асардир. Унда нима яхши-ю, нима ёмон, нимани бажариш мумкин-у, қайси бирларини бажармаслик афзаллигини, нималардан ỷзини тийиш зарурлигини кỷрсатувчи панд-насихат ва ỷгит кабилар асосий ỷрин эгаллайди. (қаранг: У.Уватов. Донолардан сабоқлар. Т., 1994.10-бет). Имом Бухорийнинг энг яқин шогирди ва маслахатгỷйи Имом ат- Термизий бỷлган. У хадисшунослик илмига оид «Ал Жомеъ ас-Сахийх», «Ал Жомеъ ал-Кабийр», «Сахийх ат-Термизий», «Сунан ат-Термизий» каби 10 дан ортиқ асар ёзади. Ат-Термизий хам ỷз устози имом Бухорий сингари ỷзи тỷплаган хадисларни тоифаларга бỷлиб, сахийх (ишончли, тỷғри), хасан (яхши), мақбул ва заиф (бỷш) каби гурухларга ажратиб тахлил қилади. Ат- Термизийнинг «Ал Жомеъ ас-Сахийх» асари қуйидаги бобларни ỷз ичига олади: тахорат, намоз, закот, рỷза, хаж, жаноза, никох, эмизиш, талоқ, савдо- сотиқ, қозилик ахкомлари, таомлар ва ичимликларни истеъмол қилиш меъёрлари, товон тỷлаш, меъёр, қурбонлик, назр-ниёз, иймон, жиход, хайр- эхсон ва саховат, табобат, фарзлар, васиятномалар, тақдир, жаннат

сифатлари, илм, одоб ва ахлоқ, Қуръон фазилатлари, қироат, тафсир ва бошқалар. Умуман олганда, хамюртларимиз Имом ал-Бухорий ва ат- Термизийлар ỷзлари яратган асарлари билан нафақат ислом олами маданий тараққиётига, балки умуминсоният маънавияти тараққиётига улкан таъсир кỷрсата олганлар. IX асрдан бошлаб ислом оламида суфизм тариқати вужудга келади. Тасаввуф дастлаб покланиш, тарки дунёчилик орқали тақвадорликка эришиш тарзида вужудга келади. Улар дабдабали хаётдан юз ỷгириб, борига қаноат қилиш, дарвешлик ёки зохидлик йỷлини тутишни танлайдилар. Суфизмнинг дастлабки вакллари хатто, одамлар орасида бỷлиш, улар билан мулоқат қилишда турли хил гунох сỷзларни тингламаслик, уларнинг ғам-аламларига, хурсандчиликларига шерик бỷлмаслик, кỷнгил хаваси майлига тушиб қолмаслик, яъни қулоқ, кỷз, тан гунохларига ботиб қолмаслик учун одамлардан узоқроқда яшашни, хилват жой танлаб, ёлғиз Оллох зикрида бỷлишни ихтиёр этадилар. Сỷфийнинг бирдан-бир мақсади хар томонлама покланиб илохий рух билан қỷшилиб кетишдир. Тасаввуфда илохий рух ғояси хар бир суфийни харакатга кетирувчи қудратли куч хисобланади, яъни инсон рухи Оллох томонидан берилган. Демак, илох ато қилган рух яна унга қỷшилиб кетиши керак. Лекин бу қỷшилиш осонгина амалга ошмайди. Бунинг учун инсон худо ато қилган умри давомида ỷз рухини камолга етказиб, Оллохга бỷлган ишқини қалбида сақлаб, унинг дийдорига эришишга ỷзини бағишлаганлигини исбот этиши зарур. Сỷфизмнинг хусусияти - инсонни камолотга эришишига ундашдир. Инсон тариқат йỷлига кирар экан табора камолотга эриша боради, софдил донишмандга айлана боради. Инсон тасаввуф йỷлидан бораркан, ỷзидаги ярамас иллатларни йỷқотиб, такомил босқичига кỷтарила боради. Сỷфизм ỷзига ислом, насронийлик, буддавийлик, хиндуизм ва бошқа динлардаги ахлоқий комиллик орқали худога етишиш каби идеал мақсадни

ỷзига мужассамлаштиради. Демак, сỷфизмда ахлоқий камолотга эришишдек умумбашарий идеаллар мужассамлашган. Шу боисдан тасаввуфдаги хар бир тариқат асосчилари илохий ишққа эришишнинг тартиб қоидаларини ишлаб чиқдилар. IX асрга келиб суфизмнинг назарий асослари, яъни ỷз-ỷзини чиниқтириш, тарбиялашнинг амалий - рухий машқлари ва йỷллари ишлаб чиқилади. Тасаввуф X - XI асрлардан бошлаб Эронга, сỷнгра, Мовароуннахрга тарқалади. Унинг кенг кỷламда ёйилишида ỷрта аср ақоид мутафаккирларидан Хаким Термизий, Абу Хамид ғаззолий, Юсуф Хамадоний, Абдухолиқ ғиждувоний ва Ахмад Яссавий, Нажмиддин, Кубров каби тариқатчиларнинг хизматлари каттадир. Тасаввуфнинг Яссавийлик тариқатига асос солган Ахмад Яссавий ỷзининг «Хикматлар» асарида тасаввуфнинг асл мохияти ва ислом динининг қонун - қоидалари хамда урф-одатларининг мажмуи хисобланган шариатни атрофлича асослаб беради. Шунингдек, Ахмад Яссавий тасаввуфнинг маслаги хисобланган тариқатни, рухий-маънавий камолотнинг асоси бỷлган маърифатни ва камолотга етишишнинг йỷли хисобланувчи хақиқатни асослаб беради. Ахмад Яссавийнинг таъкидлашича, хақиқатга эришмоқ учун маърифатга эга бỷлиш, маърифатга эришмоқ учун тариқатга амал қилмоқ, тариқатга амал қилиш учун шариатга бỷйсуниш талаб қилинади. Лекин Ахмад Яссавий камолотга эришмоқ учун ушбу тỷрт йỷлни босиб ỷтувчи хар бир солиқ таркидунёчилик қилиши, фоний дунё рохатларидан воз кечиши, узлатда тоат-ибодат йỷлида захматлар чекиши зарурлигини таъкидлайди. Нажмиддин Кубро Хоразмда «кубровия» сулукига асос солади. Кубровия сулукининг асосида «тавба», «зухр» («мол-дунёдан воз кечиш»), «таваккул» («оллох йỷлида»), «қаноат», «узлат», «зикр», «таважжух», «сабр», «муракаба» («камол топиш») ва «ридо» («хаққа етиш») каби бажарилиши шарт бỷлган қонун-қоидалар ифодаланади.

Кубровия тариқатининг мохияти-Оллох дийдорига етмоққа қарор қилган солихнинг камолотга эришмоғи, камолот йỷлида машаққатли мехнат қилиши ва бу жараёнда фоний дунё ноз-неъматларидан бахраманд бỷлишга рухсат этилганлигидир. Кубровийлик тариқатининг энг мухим хусусияти-сỷфийнинг доимо халқ билан бирга бỷлиши, ỷзи яшаётган юртни химоя қилишга даъват этишидир. Шу боисдан Нажмиддин Кубро Чингизхон қỷшинлари Хоразмга хужум қилганда, халқ билан бирга бỷлади ва қỷлига қурол олиб, ỷз шогирдлари хамда издошлари билан бирга босқинчиларига қарши курашади ва шахид бỷлади. Нажмиддин Кубро ỷзининг «Фавоих ал-жамол ва фатотих ал-жамол» («Жамолининг муаттарлари ва камолотнинг эгалари»), «Ал-усул ал-ашара» («ỷнта қонун ва қоидалар») номли асарларида ỷз сулукининг асосий мохиятини очиб берган ва сỷфийлик таълимотининг ривожига улкан хисса қỷшган. Сỷфизмнинг Урта Осиёда кенг тарқалиши ва ислом оламига кенг ёйилган яссавийлик, кубровийлик, кейинчалик нақшбандийликнинг вужудга келишига асосий сабаб, сỷфийлик тариқатининг махаллий халқларнинг анъанавий эътиқодлари, сиғиниш элементларини инкор қилмасдан ỷзига сингдириши ва махаллий шарт-шароитларга мосланувчанлиги хисобланади. Марказий Осиёлик бир қатор шоирлар илк Уйғониш даври араб адабиётининг ривожланишига улкан хисса қỷшдилар. Абу Мансур Ибн Абдумалик Ас-Саолибийнинг «Аср ахли фозиллари хақида замона дурдонаси» ва «Татиммат ал - Йатимат» асарларида берилган маълумотларга кỷра, Марказий Осиёлик 130 га яқин шоирлар ривожланишига катта улуш қỷшадилар. Уч тилда ривожланган адабиёт ỷша даврнинг долзарб муаммоларини, кишиларнинг диний эътиқодлари, табиат ва ижтимоий тараққиётига, илм ва маърифатга муносабатларини турли-туман ỷзига хос услублар орқали ёритиб беради. Натижада поэзиянинг маснавий, ғазал, рубоий, қитъа ва бошқа

жанрлари, дидактик достонлар, суфизм шеърияти кенг ривожланади. Бу давр адабиётининг асосида Уйғониш даврларига хос хусусият - инсон муаммоси, унинг ақл-идроки, ахлоқ - идроки, ахлоқ - одоби ва маърифатга бỷлган интилишлари ётган. IX - XII асрлар адабиёти сарой қошида шаклланган. Натижада дастлаб мадхия шаклидаги қасидалар, ботиний ишқ-мухаббатни тараннум этувчи ғазаллар, май ва айш-ишрат мавзуларидаги рубоиёт, муайян шахслар, айниқса, хукмдорлар ва улар атрофини ỷраб олган амалдорларнинг рақибларини хажф остига олиш кучаяди. Бу дунёнинг бевафолиги, барча нарсаларнинг ỷткинчилиги мавзуларидаги, яъни зохидлик рухидаги шеърият ривожланади. Ислом динининг ёйилиши Марказий Осиё меъморчилиги ва халқ амалий санъат тараққиётига кучли таъсир кỷрсатади. Меъморчилик ва халқ амалий санъатида янгича турлар ва уларни яратишнинг янгича услублари вужудга келади. Кỷпгина меъморчилик ёдгорликлари ислом дини хусусиятларидан келиб чиққан холда қурила бошланган бỷлсада, ỷзида ислом динигача бỷлган азалий анъаналарни хам сақлаб қолади. қурилиш (меъморчилик) санъати анча такомиллашади. Бу даврда Самарқанд, Бухоро, Урганч, Термиз, ỷзган, Марв каби шахарларда саройлар, масжидлар, хоноқохлар, мадраса ва миноралар, тим ва сардобалар қурилган. Айниқса, нақшинкор мехмонхоналар, кỷркам ва сỷлим истирохат боғлари қуриш авж олган. IX-XII асрлар меъморчилигининг яна бир хусусияти-шахар маркази- Шахристонларнинг вужудга келганлигидир. Шахар марказида турли саройлар, мақбаралар, мадраса ва масжидлар, йирик бозорлар, карвонсаройлар ва савдо расталари барпо этилади. Исломнинг Марказий Осиёга кириб келиши анъанавий тасвирий санъатда туб ỷзгаришлар рỷй беришига олиб келган бỷлса, наққошлик, ганчкорлик, ỷймакорлик, кандакорлик ва бошқа халқ амалий санъатларининг бойишига таъсир кỷрсатади.

Бу давр Марказий Осиё халқлари маданиятининг юксалиши худудий чегарадан чиқиб, минтақа, сỷнгра умумжахон маданияти тараққиётига кучли таъсир кỷрсатилганлиги билан характерланади. IX - XII асрлар маданий тараққиёти кейинги давр Европа уйғониш даври маданиятига кучли таъсир кỷрсатиб, европаликларнинг ỷтмиш маданий меросига, янги давр ижтимоий-табиий тараққиётига бỷлган муносабатларнинг ỷзгаришига таъсир кỷрсатади. Шарқ Уйғониш даври маданиятида асосий эътибор инсон маънавий дунёси такомилига қаратилади. Комил инсон, хаққа интилишга чорлаш, имон ва эътиқод якдиллиги, фалсафий тафаккур, санъат ва адабиётнинг барча кỷринишларининг асосий мавзусига айланади. Шарқ Уйғониш даври маданияти ва маънавияти такомилидан хулоса чиқарган Европа Уйғониш даври мутафаккирлари, асосий эътиборни нафақат инсон ақл-идрокига қаратадилар, балки унинг моддий манфаатдорлигига ва табиий тараққиёт қонуниятларини очишга хам қаратадилар. Илк Уйғониш даври маданияти фан, адабиёт, санъат ва меъморчиликда инсоният ижоди махсулининг энг ноёб ёдгорликлари ва асарларининг яратилишига, кейинги даврлар мутафаккирларининг илхом манбаига айланган, нафақат ислом дунёси халқлари, балки умумбашариятнинг абадий ёдгорлигига айланган асарларнинг вужудга келишига сабаб бỷлган. Бу давр маданияти кỷпгина этносларнинг ỷзлигини англаб етишларига, этник бирлик сифатида шаклланишига ёрдам берган. Илк уйғониш даври, яъни IX-XII асрларда Мовароуннахр ва Хуросонда гуркираб яшнаган маданий хаёт Муғул босқинчилари томонидан яксон қилинади. Маданий-иқтисодий жихатдан ривожланган шахарлар, обод қишлоклар, ям-яшил боғлар харобга айлантирилади. Илм-фан масканлари, маънавият ва маърифат ỷчоқлари хисобланувчи мадрасалар, расадхоналар, кутубхоналар йỷқ қилиниб, уларда авайлаб асралаётган нодир асарлар ва қỷлёзмалар ёндирилади ёки ташиб кетилади. Илм-фан, санъат, адабиёт ва

меъморчилик тараққиётига улкан хисса қỷшган буюк кишилар ỷлдирилади ёки қувғин остига олинади. Лекин халқнинг мустахкам иродаси, миллий эътиқоди ва тафаккури кучлилик қилади. Ижтимоий қонуниятга асосланган босқинчи халқнинг тили, диний эътиқодлари, маслаги, мафкураси ва хаёт тарзининг ерли халқ томонидан қабул қилиниши анъанаси бузилади. Илк Уйғониш даврида шаклланиб улгурган, тараққий этган маънавият ва маданият босқинчи халқ эътиқодидан устунлик қилади. Натижада мағлуб халқнинг босқинчи халқ маслагини қабул қилиши қонунияти бузилади. Ерли халқ маънавиятининг мустахкамлиги сабаб, муғул босқинчилари ерли халқ эътиқодини, тили ва хаёт тарзини қабул қилишга мажбур бỷладилар. Муғул босқинчиларига қарши мустақиллик учун олиб борилган курашлар уз самарасини беради, яъни истилочилар давлат бошқарувининг заифлашувига ва кучли Темур давлатининг вужудга келишига олиб келади. Хокимият тепасига келган Амир Темур муғул босқинчилари майда бỷлакларга бỷлиб ташланган феодалликларни бирлаштириб қудратли Темур империясини вужудга келтиради. Амир Темур уз тасарруфидаги мамлакатларнинг мавжуд бойликларини ишга солиб, ỷз империясини иқтисодий ва маданий жихатдан юксалган қудратли давлатга айлантиради. Мамлакат ичида бирлик ва барқарорликни ỷрнатиш, тинчликни таъминлаш учун кỷплаб чора - тадбирларни амалга оширади. Халқнинг диний эътиқодини мустахкамлаш мақсадида халқ ишончини қозонган рухонийлар, тасаввуфнинг йирик вакилларини обрỷсини янада баланд мартабага олиб чиқади. Сиёсий бошқарувнинг марказлашган шаклини янада кучайтириш мақсадида Самарқандга энг мỷътабар кишиларни: фалсафий тафаккур эгаларини, илохиётшунослар, олимлар, санъаткорлар, меъморлар ва бошқаларини, тỷплайди. Мамлакатнинг ички ва ташқи сиёсатини юргизишда энг буюк куч хисобланган халққа суянади, унинг хохиш иродасини эътибордан четда қолдирмайди. Хар бир ишга адолат билан ёндашади.

Мунтазам равишда фозил кишилар-олимлар, уламоларнинг йиғилишларини чақириб туради. Бу йиғинларда мамлакат хаёти учун мухим ахамиятга эга бỷлган турли хил иншоотлар ва биноларни қуриш хамда бошқа муаммолар хал қилинган. Турли жойлардан йиғилган мỷътабар кишилар билан маслахатлашиб, нафақат Мовароуннахр, балки Олтин ỷрда, Оқ ỷрда, Хуросон ва Эрон, Ироқ ва Туркия, Хиндистон ва Марғиб хаётининг энг долзарб муаммоларини мухокама қилиб хал қилган. Уз мамлакатини иқтисодий ва маданий мустахкамлашда дехқончиликка алохида эътибор беради. Кỷприклар, работлар, сардобалар, мадрасалар, шифохоналар ва йỷлларнинг қурилишига кỷплаб маблағлар сарфлайди. Савдо-сотиқ ишларининг мỷътадиллиги учун савдо карвонларининг хавфсизлигини таъминлайди. Булар хақида Амир Темурнинг ỷзи шундай деб ёзади: «Хароб бỷлиб ётган ерлар эгасиз бỷлса, холиса (даромад ва ер ишлари билан шуғулланувчи хайъат) тарафдан обод қилинсин. Агар эгаси бỷлса-ю, (лекин) обод қилишга қурби етмаса, унга турли асбоблар ва керакли нарсалар берилсин, токи ỷз ерини обод қилиб олсин. Яна амр қилдимки, хароб бỷлиб ётган ерларда коризлар қурсинлар, бузилган кỷприкларни тузатсинлар, ариқлар ва дарёлар устига кỷприклар қурсинлар, йỷл устида хар манзилгохга работлар қурсинлар» (Қаранг: Темур тузуклари. Т., 1991. 92 –бет.). Темур даврида хам ỷрта асрлардаги сингари илм-фан тараққиёти учун муайян шарт-шароитлар яратилади. Амир Темур илм ахлларини ỷз хомийлигига олади, уларни етарли маош билан таъминлайди. Айниқса, Самарқанд шахрини илм-фан, адабиёт ва санъат марказига айлантиради. Бу ерга дунёнинг кỷп жойларидан фозилу фузалоларни, санъаткорларни йиғади. ỷзи забт этган мамлакатлардан нафақат қимматбахо бойликларни, балки нодир китобларни хам олиб келади. Темур ỷз саройида нодир қỷлёзма ва китобларни сақлайдиган йирик кутубхона - «Китоби гумбаз»ни қурдиради. Амир Темур илк уйғониш даври илм ва санъатпарвар хукмдорлари анъаналарини давом эттириб, математика, геометрия, астраномия, тарих,

фалсафа каби фанларнинг хамда шеърият, мусиқа ва меъморчиликнинг ривожланишига катта имкониятлар яратиб беради. У ỷзининг хар бир сафари чоғида олимларни, тарихчиларни, мунажжимларни санъаткорларни, хаттотларни ỷзи билан бирга олиб юрган. Натижада ỷз тасарруфига киритган барча юртларнинг маданий хаётини ягона маданий тарра ққ и ё ти жараёни ривожига сафарбар эта олган. Амир Темур Самаркандга ỷз империяси худудига кирувчи барча мамлакатлардан машхур олимларни, адиблар ва шоирларни йиғади. Масалан, Темур саройида ỷз даврининг Мавлоно Абдужаббор Хоразмий, Мавлоно Шамсуддин Мунши, Мавлоно Абдулла Лисон, Мавлоно Бадриддин Ахмад, Мавлоно Нуғмонниддин Хоразмий, Хỷжа Афзал, Мавлоно Оловуддин Коший, Саъдиддин Тафтазоний, Мир Саййид Шариф Журжоний каби машхур олимлар тỷплаган эди. Амур Темур шеърият ва мусиқа санъатига катта қизиқиш билан қараган. Шу боис Амир Темур даврида турк тилида асарлар ёзиш янада кучайган. Самарқанд, Хирот, Алх ва бошқа шахарларда турли турк адабиётининг кỷзга кỷринган намоёндалари тỷпланган. Вамберининг кỷрсатишича, Темурнинг «сароий ажнабий уламолар ва хунармандлар билан тỷла эса-да; мамлакатнинг расмий тили хар вақт туркча бỷлди. Хатто мỷғул, уйғур ёзуви-насронийлик, буддавийлик мажусийлик дари ỷлароқ- мутаассиб мусулмонлар тарафидан жуда ёмон кỷрилган холда, мухофаза этилди. Темурнинг ỷзи тиниқ ва очиқ турк шевасида ёзар эди... «Тузукот» фикримизни исбот этадир. Шундоғ бỷлса-да, у ỷз замонидаги расмий мухаррирлар ва шоирлар билан учрашганда, уларнинг қатъий ва таклиф сỷзларига қулоқ соларди». (Қаранг: Х. Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннахр тарихи. Т. , ғ.ғулом номли адабиёт ва санъат нашриёти. 1996 . 56-бет.). Амир Темур гỷзаллик ва юксакликка мухаббати нихоятда кучли бỷлган. У ỷзининг бу мухаббатини хар бир муваффақиятини ва севинчли воқеаларга атаб қурдирган меъморий ёдгорликларга сингдиради.

Амир Темур Самарқандда довруғи оламга ёйилган бир қатор меъморий ёдгорликлар-Кỷксарой, Бибихоним масжиди, Шохизинда мақбараси, Самарқанд атрофидаги Боғи Чинор, Боғи Шамол, Боғи Дилкушо, Боғи Бехишт Боғи Нав каби боғлар ва саройлар қурдиради. Кỷплаб йỷллар қурдириб, Кỷхак (Зарафшон) дарёсига, Аму ва Сирдарёларга кỷприклар қурдиради. Бошқа шахарларда хам турли-туман бинолар барпо эттиради. Масалан, Табриз шахрида масжид, Шерозда улкан сарой, Боғдодда мадраса, Туркистон шахрида хазрати Ахмад Яссавийга мақбара қурдиради. У 1392 йили Охангарон дарёсининг Сирдарёга куйилиш жойида ỷғли Шохрух Мирзо шарафига Шохрухия шахрини барпо қилдиради. Бу шахар, тарихий маълумотларга, кỷра, XVII асргача савдо ва хунармандчиликнинг марказларидан бири бỷлган. Шахардаги кулолчилик, шишасозлик ва қайиқсозлик устахоналари машхур бỷлган Тарихчи Абдураззоқ Самар- андийнинг ёзишича, Шохрухия Мовароуннахр худудидаги мустахкам қалъали шахар бỷлган. «Бу қалъа, уч томондан Сайхун (Сирдарё) билан ỷралган. Тỷртинчи томони эса сув тỷлатилган хандаклар ва зовурлар билан ỷралган бỷлиб, улардан сузиб ỷтиш жуда мушкул бỷлган» деб ёзади у. Шахрисабз шахри, айниқса, Амир Темур даврида гуллаб-яшнайди. У ỷзининг ватани хисобланган шахарга алохида эътибор беради. 1380 йили Оқ - сарой қасрини қурдиради. Бу сарой 12 йилдан ортиқроқ вақт ичида қурилади. Машхур тарихчи Абдураззоқ Самарқандийнинг маълумотига кỷра, Оқсаройни машхур Хоразмлик усталар қурган. Оқсарой деворларидаги турли-туман рангларнинг жилоси, кошинкорий сюжетлар, тарихий, фалсафий ва диний мавзудаги ёзувлари, ислимий, геометрик ва ỷсимликсимон нақшларнинг ỷзаро уйғунлиги бинога ажойиб ва сехрли мазмун бағишлаган. Рангларнинг ой ёруғида жилоланиб оқариб кỷринишидан бино «Оқсарой» номини олган. Шунингдек Амир Темур Шахрисабзда ỷғли Жахонгир Мирзо мақбарасини қурдиради. Жахонгир Мирзо 1367 йилда тỷсатдан вафот этади, ва ана шу мақбарага дафн этилади. Бундан ташқари Шахрисабзда Дор ус

Саодат, Дор ул - тиловат, Гумбази Сайидон каби машхур меъморий ёдгорликлар, масжид, мадраса, хаммом, карвонсарой, беш гумбазли чорсу биноси кабилар бунёд этилади. Амир Темур саройида Саъдиддин Тафтазоний, Мир Саййид Шариф Журжоний каби ỷз даврининг буюк фалсафий эгалари хам ижод қиладилар. Саъдиддин Тафтазоний 1322 йилда Ашхобод яқинидаги Нисо шахрида туғилган илохиёт, мантиқ, нотиқлик санъати, араб тили грамматикаси, ахлоқшунослик масалалари бỷйича чуқур билимга эга бỷлган. У Гиждувон Туркистон, Хирот ва Моварауннахрнинг кỷпгина шахарлари мадрасаларида мударрислик қилган. Тафтазоний Амир Темурнинг таклифига кỷра Самарқандга келади ва саройда ỷз фаолиятини давом эттиради. Тафтазоний мантиқ илмига оид «Мантиқ ва Каломга сайқал бериш» нотиқлик санъатига оид «Қисқача маънолар», «Кенг талқин» араб тили грамматикасига оид «Йỷл бошловчи рахбар», фалсафа ва каломга оид “ Толиби илмларнинг мақсадлари ” каби кỷплаб асарлар яратади. Тафтазоний ỷзининг асарларида табиатда учраб турадиган ходисалар, уларнинг ички алоқалар ва сабабий боғланишларига инсоннинг ирода эканлиги, хулқ - атвори, худо ва инсон тақдири, билиш назарияси, билишда мантиқий тафаккурнинг ỷрни ва бошқа фалсафий қарашларининг ифодалаб беради. Сохибқирон саройида хизмат қилган машхур файласуфлардан яна бири Мир Саййид Шариф Журжонийдир. Журжоний 1339 йили Астраобод яқинидаги Тағу қишлоғидан туғилади, 1387 йили Амир Темурнинг таклифига кỷра Самарқандга келиб фаолият кỷрсатади бошлайди, хам Самарқанднинг машхур мадрасаларида фалсафа, мантиқ, фикхшунослик, тил ва адабиёт, мунозара илми каби фанлардан мударрислик қилади. «Борлиқ хақида рисола», «Дунёни акс эттирувчи кỷзгу», «Мантиқ усули», «Мунозара олиб боришнинг қоидалари хақида рисола» ва бошқа кỷплаб асарлар хамда турли файласуфларнинг асарларига ёзилган шархлар Журжоний қаламига мансубдир.

Журжоний ỷз асарларида борлиқ хақидаги таълимот, коинот жумбоқлари, модда ва унинг шакллари, жонсиз ва жонли дунёнинг хусусиятлари, жисмоний ва рухий муносабатлар, билиш муаммолари, мантиқий фикрлаш, тил ва тафаккур каби масалаларни ёритиб беради. Умуман олганда Темур саройида фаннинг турли сохаларида фаолият кỷрсатувчи олимлар яшаганлар. Сохибқирон уларга хомийлик қилиб, уларни тақдирлаб турган. Уларнинг кỷпчилиги Самарқанд ва унинг атрофидаги мадрасаларда мударрислик қилганлар. Фан сохаларининг ривожланишига Амир Темурнинг алохида эътибор билан қараганлиги унинг тафаккур доираси жуда кенг бỷлганлигини кỷрсатади. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш зурурки, Амир Темур даврида ягона сиёсий бошқарувга эга бỷлган бошқа қỷшни давлатлар маданиятига ỷз таъсирини кỷрсатмасдан қолмайди. Сохибқирон ỷзининг етук сиёсатдонлиги, илм-фан, санъат ва адабиёт намоёндаларига кỷрсатган ғамхỷрлиги билан мỷғỷл босқинчилари томонидан яксон этилган Марказий Осиё уйғониш даври маданиятини қайтадан тиклайди. Марказий Осиё халқларининг буюк бунёдкорлик салохияти, имон-эътиқоди, аждодлар анъаналарига содиқлигини яна бир бор намойиш этади. Буюк ва қудратди туркий уруғларининг бошини бир ерга бириктириб, жахон давлатчилиги тарихидан муносиб ва мустахкам жой эгаллашларига эришади. Темурийлар даврида маданиятнинг тараққий этишига хисса қỷшган хукмдорлардан бири Шохрух Мирзодир. Хуросонда 50 йил хукмронлик қилган Шохрух Мирзо энг аввало юртнинг ободчилиги учун кỷп саъй харакат қилади, ички низоларни бартараф этиб, хунармандчилик, айниқса, дехқончиликнинг ривожланишига асосий эътибор беради. Натижада давлатнинг йирик шахарларида ишлаб чиқариш жараёни анча жонланади. Дехқончилик ва хунармандчилик махсулотллари ишлаб чиқариш бир неча баробар ошади. Шунингдек Шохрух Мирзо бошқа ỷлкалар ва мамалакатлар билан савдо-сотиқ хамда маданий-сиёсий алоқаларни авж олдиради.

Шохрух Мирзо хам ỷз отаси Амир Темур изидан бориб, сарой қошида йирик кутубхона қурдирадиган кỷплаб нодир асарлар ва қỷлёзмаларни йиғдиради. ỷз саройига ỷша даврнинг кỷзга кỷринган уламолари, олимлари, санъаткорлари, шоирлари ва меъморларини тỷплайди. Амир Темур вафотидан сỷнг ỷз даврининг машхур географ олим Хофиз Абру бошпана истаб Шохрух Мирзо саройига келади. Хофиз Абрунинг ёзишича, Шохрух Мирзода «оламнинг шакли, қуруқлик ва сувлик, водий ва тоғларнинг кайфияти хамда давлатлар давлатлар орасидаги йỷллар сонини тадқиқ қилиш хохиши» пайдо бỷлади. Шу боисдан у хукмдорнинг кỷрсатмасига биноан 1427 йили географияга оид «Зубдат ут-таворих» асарини ёзади. Шохрух Мирзо хам ỷз пойтахти Хирот, Марв, Балх ва бошқа шахарларда кỷплаб меъморий ёдгорликлар, боғ - роғлар, суғориш системаларини, масалан, Мурғоб дарёсига тỷғон қурдириб Марв шахрининг сувга бỷлган эхтиёжини қондиради. Балх шахрида хам кỷплаб иморатлар қурдириб, кỷчаларни янгилатади, коризлар қаздириб сув таъминотини яхшилайди. Темурийлар даври маданиятининг юксалишига, айниқса аниқ фанлар тараққиёти, илм-маърифатнинг, меъморчилик санъатининг ривожига улкан хиссани Шохрух Мирзонинг ỷғли Улуғбек қỷшади. Йирик давлат арбоби, мохир саркар улу ғ астроном, фан ва маданият хомийси Улуғбек даври темурийлар даври маданиятнинг ёрқин сахифаларидан хисобланади. Академик Б.Ахмедов таъкидлаганидек, Мирзо Улуқбек Моварауннахрнинг шахарларини, айниқса, унинг пойтахти Самарқандни обод қилишга улкан хисса қỷшади. Энг аввало, бобоси Амир Темур даврида бошланган , лекин хар хил сабабларга кỷра тугалланмай қолган бинолар “ Шохизинда ” , “ Гỷри Амир ” , “ Шахрисабз ” даги кỷк гумбаз ва бошқалар қурилишини охиргига етказдиради. Шахар марказини ободонлаштиришга алохида эътибор беради. Шахар марказий майдони-Регистонда мадраса, хонақох, карвонсарой хаммом ва

бошқа кỷркам биноларни қурдиради. Мовароуннахрнинг маданий жихатдан ривожланган уч шахри-Самарқанд (1417-1420), Бухоро (1417 йилда) ва ғиждувон (1433 йил)да мадрасалар барпо эттиради. Ўзи бевосита рахбарлик қилган холда 1424-1428 йилларда ỷша даврнинг академияси-Расадхонани қурдиради. Бизга маълумки ҳ ар бир даврда бунёд этилган меъморий ёдгорликларнинг хар бири муайян мақсадни кỷзлаган холда қурилади. Агар Улуғбек даврида қурилган меъморий обидаларнинг мақсадли томонларига эътибор берсак, мазкур биноларнинг кỷпчилиги илм-фан, маънавият ва маърифатни ривожлантиришга хизмат қилганлигини кỷрамиз. Масалан, Самарқанд, Бухоро ва ғиждувондаги мадрасалар, Самарқанддаги расадхона илм-фан ривожига улкан хисса қỷшган. Самарқанд ва Шахрисабзда қурилган масжидлар ва мақбаралар эса кишиларнинг маънавий эътиқодини мустахкамлашга, диёнат ва имон поклигининг шаклланишига хизмат қилган. Улуғбек қурдирган мадрасаларда илохиётшунослик, мантиқ, фалсафа илми аруз каби фанлардан ташқари, аниқ фанлар: математика, геометрия, астрономия, табобат, география каби илмлар ỷргатилган. Давлатшох Самарқандий ỷзининг «Тазкират уш-шуаро» асрида ёзишича биргина Самарқанд мадрасасида 100 дан ошиқроқ талабалар илм олганлар: «Улуғбек Кỷрағон Самарқандда бир олий мадраса, бир олий масжид хам бино этдиким, безаги, афзаллиги ва улуғворлиги жихатидан унга ỷхшаш етти иқлимда хам йỷқдир. Шу кунларда ул олий мадрасада юздан ортиқ талаба ỷқиб, истиқомат қилмоқда», деб ёзади. Улуғбек даврида Самарқанд Мовароуннахр ва Хуросон ỷлкаларининг хақиқий илм-фан маркази хисобланган. Самарқанд мадрасаси ỷз даврининг университети хисобланган бỷлса, расадхона хақиқий академия мақомига эга бỷлган мадраса ва расадхонада «ỷз даврининг Афлотуни» деб ном қозонган машхур математик ва астроном Қозизода Румий, «ỷз даврининг Птолемейи» номини олган математик ва астроном Али Қушчи, астрономлар ва математиклар Мансур Коший, Али ибн Мухаммад Биржандий, Мирам

Чалабий, ғиёсиддин Жамшид,Мухаммад Чағминий кабилар фаолият кỷрсатганлар. Улуғбек даврида Самарқанд ижод гулшанининг бỷстонига айланган. Шу боисдан «Солномалар қаймоғи» номли асарнинг муаллифи тарихчи Лутфулла Хофизи Абру, фалсафий тасаввурга оид «Ат-тарифати Журжоний» рисоласининг муалллфи Али ибн Мухаммад Журжоний, машхур табиб Мавлоно Нафис, лирик шоирлардан Сирожиддин Бисотий, Самарқандий, Хаёлий Бухорий, «Юсуф ва Зулайхо» достонининг муаллифи Дурбек, қасида жанрининг аосочиси Саккокий ва бошқа фан адабиёт ва санъат намояндалари яшаганлар. Улуғбекнинг ỷзи олим сифатида астрономияга оид «Зижи Жадиди Кỷрагоний», «Рисолаи Улуғбек», математикага оид «Бир даража синусини аниқлаш хақида рисола», тарихга оид «Тарихи арбаъ улус» номли асарлар ёзган. «Зижи Жадиди Кỷрагоний» асарида Улуғбек хижрий, суриний, юнон «жалолий», хитой ва уйғур хамда форсий эралар, уларда келтирилган саналар ва байрамларни қайд этиб, улар тỷ ғ рисида ỷз фикриларини илгари суради. Шунингдек математика, сферик астрономия , қ уёш, Ой ва беш сайёра т ỷ ғрисидаги фикрларни илгари суради. Хуллас, тарихчи Давлатшох Самарқандий таъкидлаб ёзганидек, «Олим, одил, ғолиб ва химматли подшох Улуғбек Кỷрағон... юлдузлар илмила осмон қадар юксалиб борди, маоний илмда қилни қириқ ёрди. Унинг даврида илму фозиллар мартабаси нихоят чỷққига кỷтарилди». Хуросон маданий хаётига жиддий таъсир кỷрсатган темурийзодалардан бири Шохрух Мирзонинг учинчи ỷғли Бойсунқур Мирзодир. У дастлаб отаси хукмронлик қилаётган Хуросоннинг бир қатор вилоятларида хокимлик қилади. 1416-1420 йиллари эса отаси қỷлида вазирлик қилади. Мазкур кутубхона Хуросондаги асосий илмий-маданий марказ хам хисобланган.

Бойсунқур Мирзо «Ногиристон» га хаттотлар, саххофлар наққошлар, лаввохлар (лавха чизувчилар) каби хунар эгаларидан қирққа яқинини тỷплайди ва уларга ỷша даврнинг машхур хаттоти-Мавлоно Жаъфар Табризийни бош қилиб қỷяди. Улар турли шахар ва қишлоқлардан қỷлёзмаларни тỷплаш, кỷчириш безаш китоб шаклида келтириш, кỷпайтириш ва тарқатиш ишлари билан шуғулланадилар. Бу хусусда Давлатшох Самарқандий шундай деб ёзади: «Шахзода Бойсунқур хунарпарварлик ва хунармандликда жахонга машхур бỷлди. Шеърият ва хаттотлик унинг замонида ривож топди. (Хунарманд ва фозиллар унинг овозасини эшитиб, теварак - атрофдан хизматга келдилар.) Хушхат котибларидан қирқ киши унинг кутубхонасида китобат қилиш билан машғул бỷлдилар. Бойсунқур Мирзо хунарпарварлик ва хунармандликда жахонга машхур бỷлди. Шеърият ва хаттотлик унинг замонида ривож топди. Хунарманд ва фозиллар унинг овозасини эшитиб, теварак - атрофдан хизматга келдилар. Хушхат котибларидан қирқ киши унинг кутубхонасида китобат қилиш билан машғул бỷлдилар. Бойсунқур Мирзо хунармандларни эъзозлар, шоирларни дỷст тутар эди" Тарихий манбаларда кỷрсатилишича, Бойсунқур Мирзонинг кутубхонасида китоб кỷчириш билан биргаликда китобларга зар билан лавхалар чизиш, гỷзал нақшлар ва суратлар солиш, ỷтмиш мутафаккирларининг ижоди ва таржимаи холига оид материалларни тỷплаб ỷрганиш, ноёб китоблардан нусхалар кỷпайтириш, машхур ижодкорларнинг мукаммал куллиёти ва девонларини яратиш каби илмий-тадқиқот хамда ижодий ишлар йỷлга қỷйилган. «Ногиристон» илмий-маданий ва санъат марказида юзга яқин котиблар, наққошлар, лаввохлар, қоғозрезлар, (қоғоз – уювчилар), музаххиблар, муқовачилар, матншунослар тỷплаганлар ва уларга Бойсунқур Мирзонинг ỷзи бошчилик қилган. 1425 йилда Бойсунқур Мирзо бошчилигидаги бир гурух олимлар Абулқосим Фирдавсийнинг «Шохномаси» нинг 41 нусхасини йиғдириб,

уларни қиёсий ỷрганади ва танқидий матнига яқинроқ матн яратилади. Бу нусхага 21 та гỷзал миниатюралар илова қилинади ва настаълиқ хатида кỷчирилади. Илм-фанда «Шохнома» нинг Бойсунқур нусхаси» деб юритиладиган бу қỷлёзмага Бойсунқурнинг ỷзи мукаммал сỷзбоши ёзади. Бойсунқур бу сỷз бошига Фирдавсийга оид барча манбаларни тỷплайди. Натижада Фирдавсийнинг хаёти ва ижодий фаолияти тỷғрисида китобхон тỷлароқ тасаввурга эга бỷлади. (Қаранг: Хамиджон Хомидов. «Шохнома»нинг шухрати. Т. ỷзбекистон. 1991. 63-бет). Шунингдек Бойсунқур Мирзо машхур бỷлган айрим шоирларнинг шеърларини тỷплаб девон шаклига келтиради. Масалан, у Амир Хисрав Дехлавийнинг девонига кирган шеърларидан 120 минг байт, турли тỷпламлар ва тақризлардаги шеърларидан хам 20 минг байтни жамлаб, алохида китоб шаклига келтиради. Бойсунқур Мирзо уста хаттот ва шоиртабиат киши бỷлган. Унинг туркий ва форсий тилларда гỷзал шеърлар ёзганлигини Алишер Навоий хам, Хусайн Воиз Кошифий хам таъкидлаб ỷтганлар. Унинг хаттот сифатида олти хил хатни мукаммал билганлиги, айниқса, сулс ёзувида ỷз давридаги энг уста хаттотларданг хам ỷтиб кетганлиги тỷғрисида маълумотлар учрайди. Хуросоннинг иқтисодий-сиёсий ва маданий жихатдан тараққий этишига, Моваруннахр, Хиндистон билан маданий алоқаларни ỷрнатишга, илғор Шарқ маданияти анъаналарининг то XVI аср бошларигача давом этишига улкан хисса қỷшган темурийзодалардан бири Султон Хусайн Бойқародир. Хусайн Бойқаро даври маърифат ва тарих илмининг, туркий адабиёт ва сỷфиёна шеъриятнинг, миниатюра ва меъморчиликнинг, мусаввирлик ва мусиқа санъатларининг юксалган даври хисобланади. Хусайн Бойқаро фан, санъат, адабиётнинг ривожланишга катта имкониятлар яратиб беради. Туркий тилни давлат тили даражасига кỷтаради. Мовароуннахрдан бошпана истаб келаётган кỷпгина олимлар, санъаткорлар, шоирлар ва меъморларга хомийлик қилади. Тарихий маълумотларга кỷра

Хиротда мингга яқин ижодкорлар фаолият кỷрсатганлар. Мирзо Мухаммад Хайдар эса ỷзининг «Тарихий Рашидий» асарида Хиротда яшаган 25 дан ошиқроқ машхур олимларни санаб ỷтади. КЕЧ ЎРТА АСРЛАРДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ Темурийлар сулоласининг сỷнгги давридаги адабий жараён сермахсул давр бỷлган. А дабий-бадиий жараён услуб жихатидан анча такомиллашади ва янги бир босқичга кỷтарилади. Мовароуннахр ва Хуросон худудларида чиғатой (эски ỷзбек тили) ва форс-тожик адабиёти ỷртасидаги хамкорлик кенгайиб боради, ỷзбек тилининг шаклланиш жараёни тугалланиш босқичини бошдан кечирган. Бу давр адабиётнинг ỷзига хос хусусиятларидан бири-кỷпгина шоир ва адиблар ỷзбек тилининг гỷзаллигини, унинг сỷз бойлигини бу тилда хам назмий, хам насрий асарлар яратиш мумкинлигини намойиш қилдилар. ỷзбек (турк) тилига иккинчи даражали тил сифатида қарашларни инкор қилдилар. Замонасининг истеъдодли ва етук шоирлари хамда адибларидан Қутб, Сайфи Сароий, Хайдар Хоразмий, Дурбек, Амирий, Яқиний, Атоий, Саккокий, Лутфий, Бобур ва Мухаммад Солихлар ỷша давр адабиётининг кỷзга кỷринган вакиллари бỷлиб, улар ỷзбек тилида хам кỷплаб асарлар яратиб, бу тилнинг ỷзига хос жозибадорлигини намойиш қилдилар. Улар томонидан ранг-баранг ғазаллар, рубойлар, қитъалар, туюқлар ва номалар, достонлар ва бошқалар яратилди. Бу давр адабиётининг яна бир хусусият-ỷзбек адабиётида шеърий «Нома» жанрининг яратилганлигидир. Хоразмий «Нома» жанрининг асосчиси сифатида «Мухаббатнома» ни яратади. «Латофатнома»ни яратган Комил Хỷжандий севги-мухаббат мавзусини давом эттиради. Темурий Мирошохнинг ỷғли шоир Саид Ахмад эса «Таашшуқнома» («Ошиқлар мактуби») ни яратиб бу мавзуни янада юқори босқичга олиб чиқади. Олдинги севги мавзусидаги «нома» лардан фарқланиб турувчи, сюжетга асосоланган

«Дахнома» («ỷн нома») ни яратиб Юсуф Амирий ỷз номасида ошиқ ва маъшуқ образлари билан севги-мухаббат мавзусини ифодаланиш янада мураккаблаштиради. Дурбек диний-афсонавий «Юсуф ва Зулайхо» достонига дунёвий тус бериб қайта ишлайди. Атоий хижрон азобини куйловчи ғазаллар битса, Саккокий жỷшқин ва хароратли ғазаллар битади ва қасида жанрини янада ривожлантиради. Лутфий ғазаллари ỷзининг хаётийлиги, бадиий махорати ва тил бойлиги билан ажралиб туради. Бу давр адабиётининг энг буюк сиймолари Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомийлар эди. Улар тасаввуф шеъриятини баркамоллик даражасига олиб чиқадилар. Абдурахмон Жомий лирика сохасида Саъдий, Хофиз ва Хỷжандийлар даражасига етишиб чиқади. У нафақат адабиёт сохасида, балки фаннинг бошқа кỷпгина сохаларида хам асарлар яратади. У араб тилининг мукаммал равишда ỷрганади. Сỷнгра ỷз билимини ошириш мақсадида Самарқандга келади ва Улуғбек мадрасасида буюк астроном Козизода Румий, хуқуқшунос Фазлуллох Абулайс кабилардан таълим олади. Шунингдек тил ва адабиёт, риёзиёт ва фалакиётдан, фалсафа ва мантиқдан, дин асослари, хадис ва тафсир илмларини чуқур эгаллайди. Хиротга қайтиб келгач, Алишер Навоий билан биргаликда Хирот маданий мухитнинг ривожланиши ва тараққий этишига улкан хисса қỷшади. Абдурахмон Жомий, айниқса достончилик анъаналарини давом эттириб, еттита йирик достонларни ỷзида бирлаштирувчи «Хафт авранг», «Бахористон», «Хирадномаи Искандар» номли асарларни яратади. Бу достонлар ỷзининг фалсафий-дидактик ва этикавий-таълимий мавзуси билан ажралиб туради. Абдурахмон Жомий асарларининг каттагина қисми тасаввуф рухида ёзилган бỷлса, бир қисмида оддий халқининг орзу-умидлари ифода этилади. Масалан, «Хирадномаи Искандар» достонида Искандар ỷзининг юришларидан бирида на бой, на гадой, на султон ва на подшох бỷлмайдиган

бир мамлакат устидан чиқиб қолади. Бу мамлакат адолат хукмрон мамлакат эди. Абдурахмон Жомий ỷзининг ана шу асари орқали инсониятнинг азалий орзуси хисобланган адолатли мамлакат ғоясини илгари суради. Бу давр маънавий хаёти ва маданияти тараққиётига улкан хисса қỷшган буюк сиймолардан бири Алишер Навоийдир. Алишер Навоий Навоийнинг сỷнгги темурийзода Хусайн Бойқаро даври ижтимоий- иқтисодий ва маданий хаёти тараққиётиидаги ỷрни бенихоят каттадир. Навоий инсон бахт-саодат учун, халқнинг осойишталиги, мамалакат барқарорлиги, ободончилик, илм-фан, адабиёт ва санъат тараққиётининг буюк курашчиси сифатида тарих сахифасида ỷчмас из қолдиради. Алишер Навоийнинг биргина ободончилик ва меъморчилик тараққиётига қỷшган хиссасига эътиборни қаратган бỷлсак, шунинг ỷзидаёқ унинг маданий тараққиётга қỷшган хиссаси қай даражада бỷлганлигини кỷрсатади. Султон Хусайн Бойқаро даврида Хуросон ỷлкасида кỷплаб меъморий ёдгорликлар, турли хил иншоотлар қурилади. Катта ободончилик ишларининг ривожланишига бевосита Алишер Навоий бошчилик қилади. Хондамир ỷзининг «Макорим ул ахлоқ» асарида таъкидлашича, Навоий ва унинг сафдошлари томонидан 300 дан ошиқроқ жамоат бинолари қурилади. қурилишнинг кỷпчилигига Алишер Навоийнинг ỷзи хомийлик қилади ёки ỷз маблағидан сарфлайди. Мирзо Мухаммад Хайдар ỷзининг «Тарихи Рашидий» асарида таъкидлашича, Алишер Навоий ỷзининг хар йилги даромади-ỷн саккиз минг «Шохрухий» динорини ободончилик ишларига сарфлайди. Хондамир эса ỷзининг «Хулосат ул ахбор» номли асарида Алишер Навоийнинг адиблар, хунармандлар, санъаткорлар ва олимларга ғамхỷрлик қилиши, фаровон хаёт кечиришига алохида эътибор билан қараганлигини ёзади. «Амир Алишер фазлу хунар табақасининг аксарига ғамхỷрлиги зỷрдир. Тазқиб ва тасвир ахл илми хунарида бенуқсон ва чексиз бỷлган қалам ахллари, шунингдек замон наққошлари ва давр мухандисларнинг кỷпи ул хазратнинг таълим ва тарбия воситаси билан бу

хунарларни ỷргадилар ва атроф оламда монанди йỷқ яхшилар тенги бỷлдилар». Шунингдек, Хондамир ỷзининг «Макорим ул ахлоқ» номли Навоийнинг Хуросонда мадраса, карвонсарой, 52 работ, 19 ховуз, 16 кỷприк, 9 хаммом бошқа биноларни барпо этганлигини таъкидлаб кỷрсатади. Биргина Астрабоддаги икки йиллик хокимлик даврида «Мир саройи», «Жомеъ масжиди» ни қурдиради, Хирот хам масжид, Марвда эса «Хусравия» номли мадраса қурдиради. Алишер Навоий вазирлик вазифасидан бỷшагандан сỷнг, Хусайн Бойқаро ỷз дỷстига шахар ташқарисидаги Инжил ариғи бỷйидан уй-жой ва боғ қуриш учун ер беради. Навоий эса бу жойда нафақат уй-жой балки халққа ёрдами тегувчи кỷплаб биноларни хам барпо эттиради, яъни мадраса, шифохона, хаммом, савдо расталари, хоноқох, дам олиш учун боғлар барпо эттиради. Бу биноларни «Ихлосия» (дỷсти Хусайн Бойқарога бỷлган ихлоси рамзи), «Шифоия» (соғлиқ рамзи), «Сафоия» (поклик ва ёруғлик рамзи), «Хусравия» (шахзода Мухаммад Султонга атаб), қурдиради. Навоий ижодининг марказида инсон, улардан ташкил топувчи халқ, улар макон тутган Ватан, уларни хайвондан ажратиб турувчи ахлоқ муаммолари туради. Унинг ижоди ва фалсафий тафаккури марказида инсонпарварлик, ахлоқий фазилат, мехнатсеварлик, адолатпарварлик ғоялари ётади. Унингча, инсон бутун мавжудотнинг энг олий тожи, коинотнинг безаги, одоб-ахлоқда беназир. Навоий ỷз асарларидаги қахрамонлар орқали камситилган, хуқуқлари поймол бỷлган, адолатсизлик қурбони бỷлган инсонларни химоя қилиш ғоясини илгари суради. Навоий асарларида мамлакат қудратига - қудрат қỷшувчи, халқ турмушга фаровонлик келтирувчи дехқончиликка алохида эътибор беради. Унингча, дехқон барча жонзотга ризқ улашувчи, барча жониворлар унинг мехнати туфайли тирик. «...Дехқонки тузлук била дона сочар, хақ бирига етти юз эшигин очар. Сочқон донаси кỷкаргунча, уруб хирмон қилиб

махсулин кỷтаргунча, қурт ва қуш ондин бахраманд, дашт вахшийлари онинг билан хурсанд , мурлар уйи ондин обод...». Хусайн Бойқаро даврида миниатюра санъати юксак даражага кỷтарилади. Бу даврда тасвирий санъат, шу жумладан миниатюра санъатининг буюк вакиллари: Камолиддиин Бехзод, Мирак Наққош, Қосим Али, Махмуд Музаххиб, Хожи Мухаммад Наққош, Шохмузаффар кабилар фаолият кỷрсатадилар. Бу давр миниатюра санъатида мавхумликдан реализм томонга интилиш кỷчаяди. XV асргача тасвирий санъатда ỷта бỷрттириш ва жимжимадорликка эътибор берилган бỷлса, XV аср ỷрталаридан бошлаб хаққонийликка интилиш, жонликка, хаётийликка интилиш кỷзга ташлана боради. Масалан, миниатюра устаси Махмуд Музаххиб Навоий протретини чизаркан, унинг қартлик юзига чиқарган хорғинлигини, алломага юз ифодаси тасвирлаб беради. Бу даврда тасвирий санъатининг портрет жанри ривожланади. Натижада хукмдорлардан Хусайн Бойқаро, Шайбоний, Бобур Мирзоларнинг, алломалардан Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Хотифий, Бехзод ва бошқаларнинг портретлари яратилади. Шунингдек бу даврда тасвирий санъатнинг маиший, баталия, манзара каби жанрлари хам миниатюра шаклида ривожланади. Бу даврнинг кỷзга кỷринган мусаввири Камолиддин Бехзод «Хирот миниатюра мактаби» га асос солади. У кỷплаб ỷша даврнинг машхур асарларига миниатюралар чизади. Масалан, Шайх Саъдийнинг «Бỷстон» асарига 4 та, Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» сига эса 8 та миниатра чизади. Унинг портретларидаги қахрамонлар ỷз маънавий қиёфлари билан ички хиссиётларини, хулқ - атворини шундайгина юзага чиқаради. Масалан, Хусайн Бойқаро чỷкка тушиб, ким биландир сухбатлашаётгандек тасвирланган. У серхашам кийим кийиб олган, шохона салла ỷраб олган белида ханжар осилган тилла камар. Шайбонийхон эса саркарда ва давлат арбоби, илми адабиёт ва санъатнинг қадрига етадиган киши сифатида

тасвирланган. У Хиротда расм бỷлган енги калта, содда лекин бежирим тикилган тỷн кийган, бошида оқ салла. У чордона қуриб, катта болишга бир оз суяниб ỷтирибди.Олидида сиёхдон, қаламдон ва китоб. ỷнг қỷлининг бош бармоғида камондан ỷқ узганда ишлатиладиган халқа, чап қỷлида қамчи. Савлати, бақувват гавдаси, ỷтириши ỷзини тутиши, қỷлларининг холати ва чехрасидаги белгиларидан унинг серғайрат, шижоатли, ỷз қадрини биладиган, ақлли шох эканлигини пайқаса бỷлади. Хулоса қилиб айтганда, Султон Хусайн Бойқаро даврида миниатюра санъати ривожланади ва унга султоннинг ỷзи жуда катта имкониятлар яратиб беради. Зайниддин Восифий ёзганидек, “Султон Хусайн кỷнгил хушлиги учун сехрофарин мусаввурлар ва услуби гỷзал наққошларни аъло даражада сақлаб, уларга зỷр илтифот кỷрсатади”. XIV - XV асрларда Мовароуннахр ва Хуросон мусиқа маданияти ривожининг чинакам марказига айланган. Бу даврда мусиқа маданияти назариясига оид асарлар яратилиб, Абдуқодир Наий, Али Шунқор, Қулмухаммад Шайхий, Хусайн Удий, Шохқули ғижжакий, Алижон ғижжакий, Қосим Раббоний, Зайнулобиддин ал-Хусайний, Дарвиш Ахмад Қоуний, Хỷжа Юсуф Андижоний, Нажмиддин Кавкабий каби бастакорлар, созанда-ю хонандалар етишиб чиққан. Тарихчи олим А . Мухаммаджонов таъкидлаб ỷтганидек хатто Улуғбек ва Навоий сингари буюк сиймолар хам мусиқа асарлари яратганлар. Масалан, Улуғбек “Булужий”, “Шодиёна”, “Ахлоқий”, “Табризий”, “Усуси Равон”, “Усули отлиғ” Навоий эса “Исфахоний” куйини яратганлар. Шунингдек бу давр Хожа Абдуқодир Найийнинг “Зудат ул адвор” (Асосий мусиқий даврлар) ва “Мақосид ул- алхон” (Куйлар мақсадлари), Сафиуддин Абдулмỷъмин Урмавийларнинг “Рисолат уш-шарафийя” (Шарафга лойиқ рисола) ва “Китоб ул-адвор” (“Мусиқий даврлар хақида китоб”) асарлари, Абдурахмон Жомийнинг “Рисолайи мусиқий” (“Мусиқий илм рисоласи”), Нижмиддин Кавкабийнинг “Рисолайи мусиқий” ва “ Рисола дар ” баёни Дувоздахмақом (“ỷн икки мақом баёнига бағишланган рисола”), Зайнулобиддин Махмуд Хусайнийнинг

“Қонуни илмий ва амалий мусиқий” (“ Мусиқа илми ва амаллари қонунлари”), Дарвиш Али Чангийнинг “Тухфат ус-сурур” (“Шодлик тухфаси”) каби мусиқа илми тỷғрисидаги асарлар вужудга келади. Абдурахмон Жомий ỷзининг “Рисолайи мусиқий” асарини Алишер Навоийнинг даъвати билан ёзади. Бу асарнинг кириш қисмида мусиқанинг психологик ахамияти, тингловчиларда қайғу ва қувонч, тушкунлик, умидворлик ва кỷтаринкилик каби рухий холатларни келтириб чиқариш масалаларига тỷхталинса, асосий қисмини нағмалар, уларнинг бошқа овозлардан фарқи, нағманинг создаги хусусиятлари, турлари инсон рухиятига таъсир этиш кучи ва бошқаларга тỷхталиб ỷтилади. Хотима қисмида эса охангларнинг: а) шижоат ва жасурлик; б) хурсандчилик ва қувонч; в) қайғу ва мунг; г) ғам ва маюслик уйғотиш куни таъкидлаб ỷтилади. Зайнулобиддин ал Хусайний ỷзининг “Мусиқанинг илмий ва амалий қонунлари” асарида нағма-товушнинг хусусиятлари, парда чолғу, вокал куйлари масаласини тахлил қилади. Шунингдек мақомлар, уларнинг товушлар қаторларини таърифлаб беради. Хулоса қилиб айтганда, Амир Темурнинг хокимият тепасига келиши тарқоқ давлатларни бирлаштириши, илк уйғониш даври маданий тараққиёти натижасида вужудга келган, лекин мỷғуллар томонидан бир-биридан ажратиб ташланган ягона маданий жараён яна ривожланишида давом этади. Энг аввало иқтисодий хаёт, шунингдек, фан, санъат, ва адабиётдаги азалий анъаналар қайтадан тикланади. Инсон ва унинг ақл-идроки, маърифатга интилиши, Шарқ ренессансига хос хусусият хисобланган маънавий комил инсонни шакллантиришга бỷлган эътибор ва маърифатга интилиш кучаяди. Фан ва адабиётда жаханшумул ахамиятга эга бỷлган асарлар яратилади. ỷз даврининг дорулфунунлари-олий ỷқув юртлари, Улуғбек академияси вужудга келади. Астраномия, математика, мантиқ, фалсафа, тил ва адабиётшуносликка оид кỷплаб асарлар яратилади ,

миниатюра ва меъморчилик санъатлари ривожланиб, хаттотлик санъат ва хунар даражасига кỷтарилади. Урта асрларда араблар ислом байрамларининг диний мазмунига алохида эътибор бериб, уларни ташкил этадиган хашаматли масжид қурдиришади. Бу байрам масжиди хайит байрамлари ỷтказишда диний марказ вазифасини ỷтаган. Бу масжидларнинг мохияти бир хил бỷлсада, улар хар жойда турлича номланган: Намозгох (намоз ỷқиш жойи) «Мусалла ал- ийд» (байрам куни намоз ỷқиш жойи) ва хаказо. Бу жойларнинг асосий мақсади халқни мусулмон дини асосида бирлаштириш бỷлиб, бу жойларда мажлис, намоз ва қурбонлик каби диний анжуманлар уюштирилган. Лекин баъзи вақтларда хукмдорлар халққа ỷз олижаноблигини кỷрсатиш учун бу ерларда катта зиёфатлар хам беришган. XI аср тарихчиси Бойхақийнинг маълумот беришича, ғазна шахри атрофидаги мусаллада бỷлиб ỷтган намоз ва қурбонликлардан кейин Амир Масъуд зиёрат уюштирган, ỷша давр ғазналиклар маросимидаги удумга кỷра май ичишган, мусиқа чалишган, қỷшиқ айтишган, шеърларга ỷқишган , давлатпанох одамларга мукофотлар улашилган. Ўрта асрларда хозирги ỷзбекистон территориясида яшовчи ахолининг йил фасллари ва мехнат жараёни билан боғлиқ бỷлган мавсумий (календарь) байрамлари хам бỷлган. Булар: бахор байрамлари, ёз-куз байрамлари, қиш мавсумидаги байрамлари. Бахор байрамлари янги мехнат мавсуми бошланишидан дарак берувчи бỷлиб, у мехнаткаш халқ хаётида мухим ỷрин тутган. Шуни таъкидлаш керакки, бахор кириб келишини кутиб олиш байрамлари қадимдан барча халқларда мавжуд бỷлган. Махсус одатлардаги манбаларга асосланиб айтиш мумкинки, бахор байрамлари инсоният вужудга келган дастлабки пайтларга тааллуқли бỷлиб,одамларнинг дунё бỷйлаб тарқалиши натижасида улар хам барча ерларга ёйилган ва кейинчалик бу анъаналар барча халқларда турли номларда ва шаклда уюштирилган. Масалан,

Японларда «Риссон», хитойларда «Чульцзе», славянларда «Маслиница» Марказий ва ỷрта Осиё халқларида эса «Навруз» ёки «Йил боши» деб ном олган. Ў рта асрларда «Наврỷз» байрами янада ривожланиб оммавий тус олди. Бу байрам хақида ỷша даврнинг барча алломалари сỷз юритганлар. ỷрта аср ва кейинги даврларда «Наврỷз»нинг халқ турмуши ва маънавий хаётидаги мавқеи, файз-таровати, фазилати хақида қомусий билим эгалари Абу Райхон Беруний,Фирдавсий, Қошғарий, Умар Хайём, Навоий ва бошқалар ажойиб фикр-мулохазалар билдирганлар. «Наврỷз»ни Беруний «Наврỷз-оламнинг бошланиши» деса, Фирдавсий «Наврỷз-байрамлар шохи» дейди. Навоий «Хар тунинг қадр ỷлубон, хар кунинг ỷлсун Наврỷз» деб одамларга истак билдиради. Шуни хам таъкидлаш жоизки ỷтмишда «Наврỷз» байрамига қарши шахслар хам кам эмас эди. Бу байрам айниқса,истилочиларга ёқмас эди. Бу ходиса араб истилосидан сỷнг яққол намоён бỷлди. Ислом арбоблари бу байрамни таъқиқлашга кỷп уриндилар. «Наврỷз» уларнинг динига, сиёсатига, қонун-қоидаларига мувофиқ эмаслигини билсалар хам, бу байрамларда одамларнинг озодлик сари рухан бирлашишлари мумкинлигидан қỷрқишар эди. Шунинг учун «Наврỷз» истилочилар саройларида,амалдорлар, дин ахли давраларида расмий байрам хисобланмаган. Лекин тазйиқларга қарамай «Наврỷз» халқ орасида нишонлана борди. Бундан айрим подшо ва амирлар халқ орасида хỷз мавқеларини ошириш, ỷзларини халқпарвар қилиб кỷрсатиш мақсадида «Наврỷз» ни ташкил қилишга бел боғлаганлар. Айний 19 - асрда Бухорода уюштирилган бундай «Наврỷз» хақида қуйидагиларни ёзади: «Амир Музаффар Россия билан бỷлган урушда енгилганидан сỷнг халқ олдида обрусиз бỷлиб қолган,айниқса, урушда бỷшаб қолган хазинасини тỷлдирмоқчи бỷлиб, хар бир ерда «чавқий» (умумий базм) уюштириб, одамларни унинг томошасига банд қилганлар. Шу йỷл билан халқ

оммасининг диққатини ỷзининг ножỷя ишларидан четга тортар, ёки хỷз кирдикорларини хампỷшларди». Ўрта асрларда «Наврỷз» 3 кундан то далаларда экин-текин экилгунча давом этган. «Наврỷз» бозорлардаги махсус майдонларда, шахар чеккаларидаги сайлгохларда уюштирилган. Эрталабдан карнай-сурнай, полвон, дорбозларнинг, қизиқчиларнинг чиқишлари бỷлган. Кечки пайт сайллар, халқ ỷйинлари, базмлар уюштирилган, хар хил мусобақалар авжга чиққан. Кỷпкари, кураш, пойга уюштирилган, хỷроз, қỷчқор уриштирилган, х атто қимор ỷйинлари ỷтказилган. Ҳ овли-жойларни тозалаш, дарахтлар ỷтказиш, ота-она, яқинларни зиёрат қилиш, мар ҳ умларнинг қабрини зиёрат қилишлар «Наврўз» нинг таркибий қисмига айланган. «Сумалак» сайли уюштирилган. «Наврўз» кỷп жойларда дала ишлари бошлангунга қадар нишонланган. Байрам сỷнгида дехқонлар ỷз иш қуролларини тайёрлаб, хỷкизларини ем билан боқиб, унинг шохини, бỷйнини мойлаб, дала томон йỷл олишган. Бу маросим «Шохмойлар» деб белгилаб берилган. Бу кунлар душанба, чоршанба, жума кунидан бирига тỷғри келиши лозим,чунки бу кунлар дехқонлар учун қỷш чиқариш учун бахтли кунлар хисобланган. Ҳ индистоннинг шимолий районларида яшовчи халқлар тасаввурича, Она Ер ойда 6 кун ухлайди.бу кунлар ойнинг 5,7,,9,11,21,24-кунларига тỷғри келади. Мана шу кунлар ерга қỷш солиб бỷлмайди. ỷзбекларда бундай таъқиқлар сақланиб қолмаган. Шохмойларга қишлоқнинг эркагу аёли баравар тайёргарлик кỷрган. Имкониятга қараб хар бир хонадон хилма-хил таомлар пиширган. Бу тайёрланган таомларни қỷш чиқарилган жойга олиб келганлар. Қишлоқнинг барча ахолиси тỷплангач, қишлоқ оқсоқоли дуойи фотиха қилган. Мана шундан кейин пиширилган таомлар қишлоқ ахолисига тарқатилади. Сỷнг оқсоқол яна фотиха қилади. Сỷнг қишлоқда қỷш чиқариш учун боқилиб ётган хỷкизлардан бири танланади ва ỷтган йилги хосил ỷрими пайтида ỷриб олинган охирги тутам буғдойдан тайёрланган кулча нондан қишлоқнинг

мỷътабар қариялари хамда мехнаткаш дехқонларига бир бурдадан синдириб берилади. Бу билан кишилар бу йилги хосил хам бултургига ỷхшаб мỷл-кỷл бỷлсин, деган истакни билдираётган бỷладилар. Нихоят, барча хỷкизларнинг шохига «ёмон кỷз тегмасин» деб зиғир мойи суртилган ва инсу жинслар хамда ёмон рухлардан пок бỷлсин деб исириқ солинади. Дастлабки қỷшни қишлоқнинг кекса, ҳ урматли, ували-жували оқсоқолларидан бири солади. У қỷш билан кучи етганича ё бир марта, ё уч марта, ё беш марта-умуман тоқ марта бориб келиши керак. Шундан сỷнг аввалги йил хосилининг охирги тутамидан олинган буғдойдан хайдалган ерга бир ховуч сепиб беради, шундан сỷнг барча дехқонлар хỷкизларини етаклаб уйга кетадилар, хамма мỷз оилаларида хурсандчилик қилади. Ўрта Осиё халқларига ислом дини мажбуран қабул қилдирилгач ҳ ар бир касб – ҳ унар бỷйича махсус рисолалар тузилган. Уларда хар бир касб- хунарнинг қонун - қоидалари, сиғинадиган пирлари диний ру ҳ да баён қилинган. Кейинчалик бой хонадонлар эртага қỷй чиқарилади деган куни зиёфат беришиб, бу зиёфатга мулла ва эшонларни чақиришган. Улар зиёфатдан кейин кечқурун алламахалгача қỷшниларга «Дехқонлар рисоласи» ни ỷқиб беришган. Бироқ бу нарса анъанага айланган эмас. Иссиқ иқлим шароитида яшаб келаётган ỷзбек халқида қадимдан сув билан боғлиқ урф-одатлар, байрамлар кỷп бỷлган. Сув хавзаларига бориб чỷмилишга оид урф-одатлар кỷп бỷлган. Араблар истилоси даврида бу одатлар камайиб бориб, кейинчалик йỷ-олиб кетган. Ана шундай байрамлардан бири –адим замонларда ỷтказилиб келинган, яқин кунларгача сақланган «Сув сайли» дир. Бу қандай ỷтказилган? Қорлар эриб, сойлар сувга тỷлганда қишлоқ йигитлари «Сув сайли» га отланишган. Сув бỷйида йигитлар аввалига бир ховуч сув ичишган. Сỷнг юз - қỷлларини ювишган, кейин уйдан махсус олиб чиқилган рỷмолча билан артишиб, дилидаги орзусини айтиб, уни сувга оқизиб юборишган. Сỷнг овқат тайёрлашган, қỷшиқ ва достон айтишган,

қизиқчилик қилишиб, ỷйин-кулги қилишган. Куннинг энг қизиган вақтида мириқиб чỷмилишган. Ёз ойининг охири ва кузда дехқонлар ҳ осил йиғиб олишга бағишланган байрамларни нишонлашган. Масалан, буғдой ỷрими бошланишидан олдин ва охирги тутам буғдойни ỷришга оид хурсандчиликка айланиб кетадиган маросимлар диққатга сазовордир. Охирги тутам буғдойни ỷриб олиш маросими дунёдаги жуда кỷп халқларда мавжуд бỷлган. Масалан, арабларда охирги бир парча ердаги ỷримсиз буғдой қолганда бир тутам буғдой бошоғи билан қỷшиб боғлашар ва ỷша ердан чуқур кавлаб, боғланган бошоқли буғдойни ỷриб, ана шу «қабр» га кỷмиб қария вафот этди , деб чуқурга тупроқ тортар эканлар. «Худо мархумнинг буғдойини хам бизга берсин» дея дуо-фотиха қилар эканлар. Бу маросим рус, украин, белорус ва бошқа кỷп словян халқларида кенг тарқалган экан. Бундай маросим ỷзбекларда «Обло барака» номи билан юритилган. Номланишидан кỷриниб турибдики, анимистик тасаввурга асосланувчи қадимий маросим ислом таъсири остида бошқача атама билан юритила бошлаган, аммо генетик асослари билан исломга қадирли бỷлган эътиқодий тасаввурларга бориб боғланади. Буғдой ỷрими хашар ёрдами билан ỷтказилган. Ўрим охирида бир парча ỷрилмаган ер қолгач, хар томондан хашарчилар ỷриб келаверадилар. Ҳ ар бир ỷроқчи охирги тутам буғдойни ỷриб олишга харакат қилади. Ана шу охирги буғдой «Она буғдой» деб аталади. Кимки биринчи бỷлиб етиб келса «еттим-еттим, обло барака берсин» деб уни ỷриб олади. Она буғдой тутам холида боғланиб, уйга олиб кетилади ва бахорги экин пайтига қадар сақланади. Ба ҳ орги экин мавсуми бошланганда, она буғдой тозаланиб, бир қисми уруғлик донга, бир қисми янчилиб хонадондаги бошқа унларга аралаштирилиб юборилади. Бу ундан нон, патир ёпилган ва далага дон сепишга чиққан дехқонларга улашиб берилади. Улар нон, патирлардан ер эканлар, «бу йил хам хосил мỷл бỷлсин, она буғдой ỷзи қỷлласин, бобо

дехқон мададкор бỷлсин», деб дуо қиладилар. Мана шундан кейин дон сепилган. Исломгача куз фасли байрамларга бой бỷлган. ỷрта асрларга келиб куз байрамлари дин унга қарши булгани учун хамда эски календардан мусулмон ой календарига ỷтилганлиги сабабли камайган. Улар асосан хосил йиғишга киришилганда, бошқалари мехнат мавсуми якунланганида нишонланадиган бỷлган. Бизнинг кунимизгача етиб келганларидан «Қовун сайли», «Хирмон тỷйи» хисобланади. «Қовун сайли» дехқонларнинг полизларида қовун-тарвузларни йиғишидан бошланиб, бозор майдонларида хам давом этган. Байрам бозорда бир неча кундан бир хафтагача давом этган. Дорбозлар, масхарабозлар, созандалар ва хонандалар ỷз санъатларини намойиш қилишган. Сайил жараёнида томоша ва мусобақалар ỷтказилган. Яхши қовун нави энг ширин махсулот етиштирган дехқонлар «Уста қовунчи» деб тан олиниб, тỷн ва дỷппи кийдиришган. Мỷл ҳ осил етиштирган йиллари дехқонлар катта зиёфат уюштирган, ỷйин-кулгу қилишган, яхши ишлаганларга совға - салом беришган, тỷнлар кийдиришган. Ёз-куз маросимларидан яна бири шамол чақириш маросимидир. Узоқ аждодларимиз шамолга хам ғайри-табиий қудрат меваси бỷлмиш жонли нарса сифатида қараган. Масалан, шимолда яшовчи папайлар шамолни аллақандай тош одамлар вужудга келтиради деб қараганлар. Шунинг учун улар шамол чақириш ёки тỷхтатишда тошларга,қояларга сиғиниб қурбонликлар қилишган. Ўзбекларда шамол хомийси-кекса аёл хисобланиб, у хақидаги тасаввурлар яхши сақланиб қолган. Туркистон, Сайрам ва Чимкент атрофларида яшовчи ỷзбекларда ỷтказилувчи «Чой момо» маросими унинг ёрқин мисолидир. Ёз ойларида, айниқса, бошоқли донлар етилган пайтда, қаттиқ шамол туриб, арпа, буғдой, мош каби экинларни пайхон қилиб ташлайди. Мана

шундай бир неча қари аёллар юзларига қоракуя суркашиб, кели сопини от қилб минишиб, қỷлларига узук говрон олишиб, говронга турли рангдаги латта-путталарни бойлашиб, отга ỷхшаб кишнаб сакраб «Чой момо» қỷшиғини айтишган. Уларнинг тасаввурларича табиат кучлари бундай хатти- харакатга бас келолмай, шамол тезда босилиб қолар экан. Шундан кейин хар бир хонадон маросим иштирокчиларига хайр-садақа қилинади. Нима учун «Чой момо» дейилади? «Чой» сỷзининг этимологияси хақида гапирсак, чой эмас чал момо бỷлиши лозим. Қадимги туркий тилидаги «Чой» - шамол деган маънони билдиради. Чой момо «чал момо» сỷзининг фонетик ỷзгариши. «Чой момо» маросими матриархат даврнинг махсулидир, чунки шамол ва унинг хомийсини аёл киши тасаввур қилиб, ундан шамолни тỷхтатишни илтижо қилиш, маросимнинг аёллар томонидан бажарилиши жамиятда аёлларнинг юксак мавқега эга эканлигини англатади. Табиат ходисалари қадимги кишилар учун гох фойда келтирса, гох зарар келтирган. Донли экинлар пишпб етилган пайтда қаттиқ шамол зарарли бỷлиб, «Чой момо» маросими шамолни тỷхтатишга уриниш жараёнида юзага келган бỷлса, куз фасли учун шамол эсиши талаб қилинган. Донни янчиб, сомондан тозалаш пайтида шамол хомийсига сỷз воситасида таъсир этиб, шамол чақириш маросимлари вужудга келган. Бу маросимнинг ỷтказилиш тарзи, вақти, ỷтказувчилар таркиби хақида хеч қандай маълумот сақланиб қолмаган. Бу эса маросимнинг истеъмолдан тушиб қолиши натижасида бỷлиши керак. Фарғона водийси, Тошкент, Жиззах, Самарқанд ва Бухоро вилоятларида яшовчи ỷзбеклар орасида биргина тỷртликнинг сақланиб қолганлиги хам бу фикрни тасдиқлайди. Унда шамол хомийси сифатида Хайдарга, яъни Мухаммад пайғамбарнинг куёви Хазрат Алига мурожаат қилинган. Афсоналарга кỷра Хайдар мỷз куч - қудрати билан барча табиат ходисалари, жумладан, шамолни хам мỷз ихтиёрида сақлар эмиш. Унга илтижо қилса, шамолни қỷйиб юборар эмиш.

Тошкент атрофларида яна шамолнинг хомийси сифатида Ялонғоч отага хам мурожаат этадилар. Шамол чақириш маросими шамол тỷхтатишдан кейин, патриархат динда вужудга келган. Қиш мавсумига оид маросимлар хақида 2 хил фикр юритиш мумкин. 1. Айрим маросимлар ỷзларининг сỷз компонентини йỷқотган холда, хатти- харакат компонентида хам катта ỷзгаришлар юз берган тарзда асримизнинг ỷрталарига қадар етиб келган. Масалан, қишлоқда ỷтказиладиган гапхỷрлик, яъни гап-гаштак маросими. Бу маросим дала мехнатидан бỷшаган эркаклар томонидан ỷтказилади. Қишлоқдаги эркаклар узоқ ва зерикарли қиш кечалари қишлоқдаги чойхона, бирорта бỷш хонадонлардан бирига тỷпланишиб галма- гал ойда 2 ёки 1 мартадан зиёфат беришган. ỷтириш, асосан, кечки пайт бошланиб жуда кеч, хаттоки сахарга қадар давом этган. Гап-гаштакни бошқарувчи оқсоқол ва унинг ёрдамчиси бỷлган. Улар зиёфат бериш навбатининг бориши, зиёфатнинг бориши, зиёфатнинг меъёри, ỷтиришда ỷтказиладиган ỷйинларни, тартиб-интизом кабиларни бошқариб борганлар. Ярим тунга қадар турли-туман хангомалар, ỷйинлар ỷтказилган. Айрим жойларда халқ бахшиларидан достонлар, эртакчиларидан эртак тинглаганлар. Гап-гаштак оқсоқолининг ижозати билан иштирокчилар уй- уйларига тарқалганлар. Гап-гаштак маросимининг ỷзига хос яхши жихатлари бỷлган. Унда кишилар бир томондан даврада ỷзини тутишни, иккинчи томондан мехмон кутиш ва унинг кỷнглини олишни ỷрганган. Мехнаткаш дехқонлар томонидан ỷтказилган бу тадбирда ичкиликбозлик каби ғайриахлоқий нарсалар бỷлмаган. Қолаверса бу тадбир ỷз даврининг маданий-маърифий фаолият шаклларидан ҳ исобланар эди. Гап-гаштаклар ỷтмишда ташвиқот- тадқиқот ишларини олиб боришинг асосий омили хисобланган. Чунки кишилар гап-гаштакларга турли томондан мехмонлар таклиф қилишган, иштирокчилар ỷзлари кỷрган, билганларини хикоя қилиб беришган. Гап- гаштак маросимларида халқ термалари ва қỷшиқлари ижро этилган. Аммо

мазкур маросимнинг ỷзидагина айтиладиган махсус қỷшиқлар ёки айтишмалар хақида маълумотлар йỷқ. Яс - юсун маросини асосан, кỷчманчи чорводор ахолига тааллуқли бỷлиб, XVII асрга қадар қимизхỷрлк маросими сифатида мавжуд бỷлган. Кейинчалик тариқ ва курмакдан тайёрланувчи махсус ичимлик-бỷза ичиш билан алмашинди. Яс-юсун атамаси муғулча бỷлиб, унинг бир қисми «яс» қандай маъно англатиши маълум эмас. 2-қисми эса муғулча «ёсо» сỷзидан олинган бỷлиб, тартиб, қоида, урф-одат, хатти-харакат маъноларини англатади. Бу маросим турли жойларда турлича. Масалан, Тошкент ва Фарғона водийсида-бỷзахỷрлик, Бухоро Самарқанд ва Туркистонда кỷча ỷтиришлар деб юритилади. Яс-юсун 30-40 киши қỷшилиб шерда (мехмонхона) уюштириш йỷли билан ташкил этилади. Шерданинг 2 хил шакли бỷлган: 1-Холпана усулида, 2-хар сафар бир шерда аъзосининг харакат қилиши билан ташкил қилинади. Шерданинг раиси, раиснинг ỷнг ва чап оталиқлари бутун маросимга рахбарлик қиладилар. Бундан ташқари эшик оғаси, бий ва унинг ỷринбосарларининг буйруқларини бажартирувчи ясавул, бỷза қуйиб узатадиган соқий (косагул) каби жавобгар шахслар хам маросимда мухим вазифа бажарадилар. Яс-юсун маросимини ташкил этишнинг ỷзига хос талаблари бỷлган. Булар қуйидагилар: 1. Барча иштирокчилар косагул узатган бỷзани дархол охиригача бир нафасда ичиб юбориши зарур; 2. Косадаги бỷзани тỷкмаслик керак; 3. Доим чỷкка тушиб ỷтириши ва бий рухсатидан сỷнггина оёқ узатиб ёки бошқача тарзда ỷтириш мумкин; 4. Охиригача мастлик қилмай одб сақлаши шарт.

Келтирилган шартлардан кỷриниб турибдики, маросимнинг ỷзига хос этикети мавжуд ва қоидани бузишга хеч кимнинг хаққи бỷлмаган. Шунинг учун хам маросим Яс-юсун деб аталади. Косагул шерда иштирокчиларига бỷза тутганида муайян тỷртлик билан мурожаат этади. Косани олган шахс бỷзани ичиб, косагул шаънига қуйидаги шеърни айтиб, сỷнг косани узатади. Яс-юсунда иштирок этувчилар шеърлар айтишган, халқ қỷшиқларини куйлашган. Бу қỷшиқларда асосан кỷнгил очиш, ғам-ташвишларни унутиш рухи устунлик қилади. Бу қỷшиқларда хазил-мутойиба, кỷнгил очишга даъват этиш мотивлари билан бир қаторда, ижтимоий тенгсизликдан нолиш рухи хам ёрқин акс этади. Кейинчалик шахарларда қишин-ёзин бỷза билан савдо қилиш авж олиб кетди, майхоналар очилди ва Яс-юсун маросими унутилди. Қ иш мавсумидаги байрамлардан яна бири биринчи қор билан боғлиқ «қор хат» ёзиш удуми оммавий тус олган, қор отишлар, ỷйин-кулгулар, совға-саломлар, мехмондорчилик зиёфатларидан ташкил топган қишки халқ байрами вужудга келган. «Қор хат» нинг мазмуни шундан иборат бỷлган: биринчи қор билан табриклаш, ишларига муваффақият тилаш, сỷнгра «Қор хат» ёзувчининг истак, шарти баён қилинган, яъни зиёфат, неча киши иштирок этиши керак ёки совға олиб берилиши. Қиш фаслининг охири, эрта бахорда ỷтказилган «Қурултой» ỷзбек йиғин-байрамлари қаторидан ỷрин олган. Қурилтойда энг долзарб масалалар ва келажакдаги режалар хақида маслахатлашиб олинган. ỷзаро келишув ва маслахатлар тугагач, оммавий халқ томошалари, сайиллар уюштирилган . Шайбонийлар ва Аштархонийлар даврида меъморчилик санъати анча юксалади. Бу юксалишнинг боиси, биринчидан, хукмдорларнинг Темур ва темурийлар анъаналарини давом эттириб, яъни ҳашаматли ва юксак бинолар қуриш орқали ўзларининг куч-қудратларини намойиш қилиш натижаси

бўлса, иккинчидан, ўзлари ва пир тутунган маънавий рахнамоларининг номларини абадийлаштиришга бўлган интилишлари натижасидир. Шайбонийлар даврида нафақат хукмдорлар, балки ўз даврининг кўзга кўринган ва катта моддий имкониятга эга бўлган шахслари хам кўплаб меъморий ёдгорликлар қурганлар. Бу даврда Самарқандда Мухаммад Шайбонийхон қурдирган Хонийа, Абу Саид номли мадрасалар, Бухоро деворининг таъмирланиши, Мир Араб, Абдуллахон, Модарихон (Абдуллахон ўз онасига атаб қурдирган), Говкушон, Фатхулла Қушбеги, Мухаммад Хожа Борсо, Жўйбор, Кўкалдош Қулбобо мадрасалари, Калон, Хожа Зайниддин, Баланд, Чор Бакр, Абдуллахон масжидлари, тоқи Саррафон, тоқи Заргарон, тоқи Урдфурушон, тоқи Тиргарон, тоқи Телпакфурушон каби бешта тоқилар, Абдуллахон тими, Тошкентда Кўкалдош ва Бароқхон мадрасалари, Каффоли Тоший мақбараси, Туркистонда Мухаббат Шайбонийхон масжиди, Балхда Абдуллахон ва Қулбобо Кўкалдош мадрасалари ва бошқа меъморий ёдгорликлар қурилган. Аштархонийлар даври хам кўплаб меъморий ёдгорликларнинг бунёд этилганлиги билан ажралиб туради. Бу даврда Бухорода Абдулазизхон, Убайдуллахон мадрасалари, Боқи Мухаммад ва Убайдуллахон масжидлари, Субхонқулихон қурдирган касалхона-мадраса, Балх шахрида Назар Мухаммад ва Субхонқулихон мадрасалари, қатор чорбоғлар, Мозори Шарифда Хазрат Али қабридаги гумбаз ва бошқа бинолар барпо этилади. Албатта Аштархонийлар даврида хам ўзига тўқ кишилар, амирлар, амалдорлар хам ўзларининг маблағларига кўплаб меъморий ёдгорликлар қурдирганлар. Масалан, ХVII асрда Хивада Араб Мухаммадхон, Хожамберди, Шерғозихон мадрасалари қурилган бўлса, Бухорода Пояндибий оталиқ масжиди, Шодимбек, Нардевонбеги мадрасалари, Бозори Русфанд мадрасаси, Самарқандда Амир Ялангтўшбий томонидан Регистон майдонида Шердор ва Тиллакори мадрасалари бунёд этилади. Шайбонийлар ҳам, Аштархонийлар хам ўз саройлари қошида кўплаб санъаткорларни тўплаб, уларга хомийлик қилганлар. Натижада нафақат

шеърият ва меъморчилик санъатлари, балки мусиқа санъати хам тараққий этади. Иккала сулолалар хукмронликлари даврида мохир созанда ва хонандалар, шоир-бастакорлардан Мавлоно Кавкабий, Мавлоно Ризо, Мавлоно Шермухаммад Қулол, Али Дуст Ноий, Амир Али Акбар Самарқандий, Амир Масти Кобузий ва бошқалар халқ орасида машхур бўладилар. ХVI-ХVII асрларда яшаган Мавлоно Кавкабий ва Дарвеш Али Чангийлар мусиқашуносликка оид асарлар яратишиб, куй ва қўшиқ, уларнинг турлари хамда шакллари масаласини ёритиб берадилар. Масалан, Хасанхожа Нисорийнинг ёзишича, "Ва мулло Кавкабий мусиқа сохасида Убайдуллахон номига бир рисола тасниф этиб, унда таклиф ва ийқоъ хақида сўз юритган, хажми, жинслар бахсини хам келтириб, еттита бўлган биринчи табақа зарбидан ва ўн учта бўлган иккинчи табақа зарбидан хосил бўлувчи 12 мақомни 6 овозда назм қилиб манзумага қуллиёт боғлаганким, мусаннифлар бир овоздан бу дилкаш амалга тахсинлар айтиб келмоқдалар". Кавкабий мақом йўллари ва мусиқанинг назарий томонларини ёритиб беради. Шунингдек у ўзининг "Рисолаи мусиқа" асарида илми таълиф ва илми ийқоъ каби бўлимларга бўлиб таърифлаган, хамда 12 мақом, 24 шубба, 6 овоза, 24 мураккабот ва 12 усулнинг ўзи ёзиб олган номларини келтиради. Хулоса қилиб айтганда, темурийлар давридан кейинги маданий хаётда адабий-бадиий жараён сезиларли даражада ривожланишда давом этади. Лекин хаётнинг барча сохаларини қамраб олган мутаасибликнинг кучайиши фан тараққиётига, айниқса, аниқ фанлар тараққиётига салбий таъсир кўрсатган. Шунингдек, диний мутаассиблик ишлаб чиқариш кучлари тараққиётига хам салбий таъсир кўрсатган. Натижада моддий ва маънавий бойликлар ишлаб чиқариш олдинги даврлар - илк уйғониш ва темурийлар даврига нисбатан бир мунча суст ривожланган. Ахолининг илм-фанга бўлган қизиқишлари хам, илмий тафаккур тарақиёти хам бир қадар сусая борган. Бу давр маданиятининг характерли хусусияти - ўзлигини англашга бўлган интилишнинг кучая борганлиги билан характерланади. Натижада

тарих фани тараққий этади, ўзларининг номларини абадийлаштиришга бўлган интилишлар эса меъморчиликнинг ривожига олиб келади. Сўфизм таълимоти жамиятнинг мафкурасига айланади. Фанлардан фақатгина фалсафа ва тарих фанлари ривожланишда давом этади. Лекин жахоншумул ахмиятга эга бўлган асарлар вужудга келмади. Маданият миллий махдудлик қобиғига ўрала боради. Лекин адабий-бадиий жараён ва меъморчилик санъати тараққиётида илк уйғониш даври ва Темурийлар даври анъаналари давом эттирилади. Ижтимоий хаётда чуқурлашиб бораётган таназуллар адабиётда танқид қилиш, масхаралаш ва хажв қилишга йўл очиб беради. ХVIII асрдан бошлаб иқтисодий, сиёсий ва маънавий таназуллар ягона худудда яшаётган халқларнинг ва кучли бир давлатларнинг парчаланишига олиб келади. Вужудга келган уч хонлик ўзаро тил топиша олмайди. Хаттоки юрт бошига ён бостириб келганлар, душманга зарба бўлиб тушадиган муштга айлана олмайди. Натижада рус истилоси исканжасига осонгина тушиб қолади. Моддий ва сиёсий қарамлик, маънавий зулм сиртмоғига илинади. Рус истилочилари махаллий халқнинг маънавияти, қадриятлари, диний эътиқодларини оёқ ости қила бошлайдилар. Халқнинг маънавий меросга бўлган муносабатларини ўзгартиришга, унинг онгига ўз манфаатига мос келувчи мафкурани тиқинтиришга интиладилар. Халқни ичдан емирувчи барча воситаларни ишга соладилар. Моддий ва маънавий бойликлар талон- тарож қилинади. Шунга қарамасдан, рус истилоси билан бирга Европанинг илғор фан ва техникаси кириб кела бошлайди. Ерли халқ орасидан ёшларни ана шу замонавий фан ва техникадан воқиф бўлишга чорловчи маърифатпарварлар етишиб чиқадилар. Халқнинг моддий, сиёсий ва маънавий зулмдан озод бўлишининг бирдан-бир йўли, янгича таълимни жорий қилишда деб хисобловчи "жадидлар" харакати вужудга келади.

Миллий санъатда янги жанр - театр санъати пайдо бўлади. Халқни мустамлакачилик ибтидодига қарши курашга чорловчи вақтли матбуот шаклланади. Албатта , истилочилик зулмига қарши онгли кураш олиб бориш тарафдорларининг саъй-харакатлари зое кетмади. Миллий ғурур, миллий рух ва миллий ўзлигини англаш қайтадан уйғона бошлади. Осиё халқларининг нафақат ижтимоий-сиёсий хаётида туб ўзгаришлар рўй берди, балки маданий ва маънавий хаётда хам айрим ўзгаришлар рўй бера бошлади, Марказий Осиё худудида Европа ва азалий анъаналарга асосланган маданиятнинг, диний эътиқодларнинг ўзаро тўқнашуви содир бўлади. Шу боисдан Европа маданиятининг айрим жихатлари махаллий ахоли анъанавий маданиятига зид келиб қолган бўлса, айрим томонларидан, масалан, маърифат тарқатиш, илм олишга бўлган интилиш, дунёвий фанларни, техник тараққиётни ривожлантиришга бўлган интилишлар илиқ кутиб олинади. Чор Россияси маъмурлари ерли халқ манфаатларига зид келган жихатларни янада кескинлаштиришга интилган бўлсалар, махаллий халқ томонидан қабул қилинадиган жихатларининг ёйилишига тиш-тирноғи билан қаршилик кўрсата бошладилар. Маънавиятда туб зиддиятли жараён вужудга келади. Демак , русларнинг Марказий Осиёга бостириб кириши салбий, хам ижобий оқибатларга олиб келди. Салбий таъсир шунда эдики, рус босқинчилари биринчи навбатда халқ маънавий маданиятининг ривожига тўсқинлик қилади. Миллий меросга бўлган муносабатини ўзгартира бошлайди. Миллий ифтихор ва ғурурга рахна сола бориб, ерли халқ онгига Европа ва рус маънавиятиги сингдиришга харакат қиладилар. Ерли халқнинг бой-бадавлат кишилари ва рухонийлари қўлга олиб, уларнинг ёрдамига таяниб рус хукмронлигига, рус босқинига бўлган муносабатларни ўзгартиришга, "совуқ" муносабатларни "илиқ"лаштиришга, "босқинчи" тушунчасининг ўрганишга "ёрдамга келган", "маданият олиб келган" каби

тушунчаларнинг кириб келишига интиладилар. Хатто хутбаларга рус подшосининг номини қўшиб ўқиттиришга харакат қиладилар. Европа фани ва техникасини ўзлаштираётган руслар, ўзлари босиб олган худудларда хам фан ва техника тараққиётига эришишга (албатта ўз манфаатларини кўзлаган холда) харакат қиладилар. Натижада рус олимлари жамиятлари, турли хил илмий нашрлар вужудга келиб, Марказий Осиёнинг табиий, иқтисодий хариталари тузила боради. Фауна ва флораси тадқиқ этилиб, фойдали қазилма конларининг жойлари аниқланади. Россия саноати учун хом ашё сифатида табиий бойликлар қазиб олина бошланади. Пахта якка хокимлигига эришиш учун турли хил суғориш шахобчалари ва иншоотлари қурилади. Дехқончиликда бир мунча силжишлар рўй беради. Албатта рус маънавий босқинчилигига қарши турли хил харакатлар вужудга келади. Бу харакатлардан бири маърифатпарварлик харакати бўлса, иккинчиси, унинг замонавий ва бир мунча ижобий, омманинг, айниқса, ёшларнинг ўтмаслашиб ва сўниб бораётган миллий ғурури ва миллий рухини ўткирлаштиришга, онглилигини оширишга қаратилган "жадидчилик» харакати эди. Рус истилочиларининг Марказий Осиёни забт этиши миллий зиёлиларнинг дунёқарашида бир қатор ўзгаришларнинг содир бўлишига олиб келди. Рус маданияти, у орқали европанинг илғор маданияти билан танишиш ижтимоий тараққиётга бошқача назар башлашга туртки берди. Улар ижтимоий тараққиётнинг янги босқичига кўтарилиш халқни маърифатли қилиши, унга таълим бериш, илм-фанни эгаллашларига ёрдам бериш орқали амалга ошиши мумкин деб хисобладилар. Маърифатпарварликнинг Муқимий, Завқий, Анбар Отин, Дилшод Барно сингари вакиллари нафақат хонликларнинг бошқарув тартибини танқид қилдилар, балки илм орқали адолатсизлик, жахолат ва зулмга бархам бериш мумкинлиги ғоясини илгари сурдилар. Муқимий риёкор рухонийлар, бойлар ва амалдорларнинг халқ бошига битган бало эканлигини, жабр-зулм уларнинг кундалик юмуши

эканлигини, шахсий манфаат олдида бир-бирининг кўзини чўқишигача бориши мумкинлигини фош қилишга интилади. Завқий эса, хонлик идора усулини дастлаб қўллаб-қувватласа-да, сўгра уни қаттиқ танқид қилади. Ўз манфаати йўлида халқни талайдиган бекларни фош қилишга интилади. Халқ бошига балолар тошини ёғдираётганларни қоп- қора булутга ўхшатади. Халқнинг озодликка, ана шу қора булутлар соясидан чиқиб офтоб ва ёруғлик - озодликка чиқишини орзу қилади. Маърифатпарварликни ва илм олишни тарғиб қилган шоира Анбар Отин руслар томонидан ўрнатилган мустабил тузумни қоралайди. Зулмдан қутулишнинг бирдан-бир йўли - билим олиш орқалигина нодонликни тарк этиш, ақл-идрокка амал қилиш орқали халқнинг бирлигига эришиш мумкинлиги ғояларини илгари суради. Маърифатпарварликнинг кўзга кўринган вакиллари Фурқат ва Сатторхонлар Маркази Осиёда хукмронлик қилаётган хонлик бошқарув тизими жамиятнинг иқтисодий ва маънавий таназзулининг бирдан бир сабаби деб биладилар. Улар фақат илм-фанни эгаллаш орқалигина тараққиётнинг таназзул ботқоғидан олиб чиқиб кетиш мумкин деб хисоблайдилар. Уларнинг фикрига кўра, илм-фан жамият тараққиётини белгилаб берувчи қудратли кучдир. Маърифатпарварлик харакати вакиллари Марказий Осиёга мустамлакачилик сиёсати орқали кириб келаётган Европача маданиятни чуқур тахлил қиладилар. Бир-биридан тубдан фарқ қилувчи ижтимоий тузимнинг мохиятларини чуқурроқ англай борадилар. Европага хос бўлган давлат тузилмалари, уни бошқаришнинг ижобий томонларидан фойдаланиш зарурлигини таъкидлай бошлайдилар. Масалан, Ахмад Дониш истибдодга асосланган тузумнинг иқтисодий-сиёсий мохиятини чуқур тахлил қилиб, давлат тузимини ижобий-сиёсий ташкилот бошқаруви билан алмаштирилишини таъкидлайди. У ўзининг машхур "Наводир ул воқое" асарида ақл давлатнинг мохиятини белгилаб беришини таъкидлаб, "Кимки ақлсиз бўлса, у одил эмас… ақл ва давлатни бир-биридан ажратиб бўлмайди.

Ақлсиз одамлар давлатни бошқара олмайди", деб ёзади. Унингча одил подшох давлатни бошқариш ва бирор фармон чиқаришда ақлли одамлар билан бамаслахат иш қиладилар. Жадидчилик харакати. Бу харакат ХIХ аср охирида бошланган барча маърифатпарварлик характаларидан бир мунча мукаммалроқ, уюшганроқ, исёнкорроқ, мустамлакачиликнинг асл мохиятини чуқурроқ тушуниб етган харакат эди. Миллатнинг шаклланиши, миллий қадриятларни сақлаб қолишда жадидчилик харакати вакиллари жонбозлик кўрсатадилар. Улар халқ турмушига сингишига қарши турадилар. Халқнинг, айниқса, ёшларнинг миллий рухияти ва туйғусини сақлаб қолиш, миллий ўзлигини англаб етишлари учун рус-тузем мактабларига қарама-қарши "янги усул" мактабаларига асос соладилар. Натижада 1910 йилга келиб, жадидчилик харакатининг марказалари хисобланган Тошкентда 20 та, Қўқонда 16 та "Янги усул" мактаблари фаолият кўрсатади. Бу мактабларда асосан туркий тил ва ислом илохиёти ўқитилади. ХХ аср бошларига келиб маънавий таназзули чуқурлашиб бораётган Бухорода янги оқим - "Жадидчилик ёки фикрлилар" оқими вужудга келади. Бу оқим тарафдорлари Бухоронинг иқтисодий-сиёсий жихатдан кучли давлатлар қаторига чиқиша учун кураша бошлайдилар. Бу оқимнинг фаол иштирокчиларидан бўлган Садриддин Айний ўзининг "Жадидлар ёки ёш бухороликлар партияси таркиби ёки ёзилмай қолган режалар" номли асарида "Жадидчилик харакатининг" мақсад ва вазифаларини баён қилади. Жадидлар ўз олдиларига саводсизликни тугатиш, халқ тафаккурини юксалтириш, янги мактаблар ташкил этиш, жадидчилик адабиётини тарқатиш, диний мутаассибликка қарши кураш, давлат арбобларининг қабихлиги, зулмкорлигини, қонунчиликни бузилиши, адолатсизликнинг авж олганлигини фош қилиши, ахлоқсизлик ва бидъатга, эркилик сарқитларига чек қўйиш каби мақсадларни қўядилар. (Қаранг: Ўзбекистон тарихи, Т., Ўкитувчи. 1994, 229-230 бетлар).

1905 йилга келиб, жадидчилик харакати икки оқимга: маориф сохасини ислох қилиш зарурлиги ғоясини илгари сурувчи "янгичилар" ва илохиёт таълимини ислох қилишга қарши турувчи "қадимийчилар"га бўлинадилар. Жадидчилик харакатининг "ғоявий рахнамоси" Исмоил Гапиринскийнинг Туркистонга қилган сафари (1893 йил)дан сўнг Туркистонда жадидчилик харакати авж олади. Жадидчилик харакатига қўшилган тараққийпарвар кучлар Туркистоннинг энг йирик шахарларида бу харакатнинг асл мақсади ва вазифаларини тарғиб қила бошлайдилар. Лекин бу харакат осонлик билан ёйилмайди. Бу харакатга биринчи навбатда халқнинг миллий уйғонишидан чўчийдиган рус мустамлакачилари, иккинчи томондан эса уларни қўллаб-қувватловчи миллатфуруш гурухлар, учинчи томондан мутаасиб ва жохил рухоний гурухлари қаршилик кўрсатадилар. "Жадидчилик" харакати вакилларининг сайъ-харакатлари туфайли савод ўргатишнинг янги усул мактаблари ташкил қилина бошланади. Биринчи жадид мактаби Бухорода 1893 йилда Исмоил Гаспиринский ва Амир Абдулахадхоннинг келишуви асосида ташкил этилади. Кейинчалик Қўқонда, Андижонда, Тошкент ва бошқа шахарларда жуда қийинчилик билан ташкил этила боради. 1903 йилга келиб Туркистон ўлкасида 102 та жадидчилик мактаблари фаолият кўрсатган эди. Жадидлар ўз маслакларини халқ ўртасида ёйишда вақтли матбуотдан хам фойдаланишга интиладилар. Натижада 1906 йилда "Тараққий", "Хуршид" номли газеталар чиқара бошлайдилар. Лекин уларнинг чиқиши рус цензураси томонидан тўхтатиб қўйилади. 1907 йилдан бошлаб Абдулла Авлоний "Шухрат" номли газета чиқара бошлайди. Шунингдек, жадидлар ерли халқнинг миллий онгини уйғотиш учун, европанинг илғор маданиятидан бохабар бўлган, замонавий фанларни эгаллаган ёшларнинг чет элда, айниқса, Европада ўқиб келишларига эришишга харакат қиладилар. Бу мақсадни амалга ошириш учун ўқишга борадиганларга моддий ёрдам берувчи турли хил хайрия жамиятларини ташкил этадилар. Масалан, Тошкентда "Жамият хайрия", Бухорода "Болалар

тарбияси" (Тарбия атфол) ташкил этилади. Туркистоннинг айрим миллатпарвар бой-бадавлат кишилари бу жамиятларни маблағ билан таъминлаб турадилар. ХХ аср бошларига келиб Туркистонда жадидчилик харакати ва унинг мақсад хамда вазифаларини кенг ёйишда "Садои Туркистон" газетаси мухим рол ўйнайди. Бу газетада жадидчилик харакатининг Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев (биринчи олий маълумотли ўзбек юристи), Мунаввар Қори, Абдулла Авлоний, Абдулхамид Чўлпон, Хамза, Тавалло, Абдулла Қодирий, Махдумхўжа, Бехбудий, Лутфилла Олимов, Абдурауф Музаффарзода, Мирмухсин Шермухамедов, Шокиржон Рахимий ва бошқаларнинг халқ тарихи ва маданиятини, жадидчиликнинг мохияти, ўша давр сиёсий воқеаларини ва бошқа долзарб муаммоларга бағишланган мақолалар билан чиқиш қиладилар. Хулоса қилиб айтганда, жадидчилик харакати ва унинг илғор вакиллари миллий онгнинг уйғониш ва шаклланишида, мустамлакачилар ўртасида сиёсий парокандаликни келтириб чиқаришда буюк хизматларни бажарадилар. ХIХ асрнинг охирларига келиб Марказий Осиё Россиянинг хом ашё базасига айлантирила бошланади. Рус истилочилари ўзлари хохламаган холда ерли халқ орасидан илғор зиёлиларнинг келиб чиқишига шарт-шароит яратиб беришга мажбур бўладилар. Марказий Осиёда капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларининг кириб келиши ерли халқ буржуазиясининг шаклланишига олиб келади. Имон-эътиқодсизликнинг кучайиб бораётганлиги, миллий ва диний қадриятларнинг топталаётганлиги ўз кўзи билан кўраётган инсофли- диёнатли рухонийларнинг айрим гурухлари хам илғор зиёлилар ва миллатпарвар буржуа вакиллари билан бирлашишга интила бошлайдилар. Рус истилочилари бу уччала гурух вакилларининг ўзаро тил топишларининг олдини олишга барча кучларини сафарбар этадилар. Чунки бу милатпарвар илғор табақалар вакилларининг ўзаро бирикуви

истилочилари учун ўта хавфли куч хисобланарди. Илғор кучлар сиёсий онгининг шаклланиши ерли халқнинг миллат сифатида шаклланишига, ўзлигини англаб етишга, миллий қадриятларни сақлаб қолишга ёрдам беради. Бу эса мустамлакачилик сиёсатига, унинг мақсад ва вазифаларига зид келарди. Шу боисдан Рус истилочилари ерли халқ илғор фикр эгаларининг хар бир хатти харакатини назорат остига оладилар. Миллий тараққийпарвар кучлар эса миллатни шакллантириш, унинг миллий онгини оширишнинг бирламчи вазифаси уларни маърифатга етаклаш деб хисоблардилар. Агар ХIХ аср охири адабий-бадиий мухитига назар ташласак, шоирлар ижодида бир мунча эркинлик вужудга келганлигини хис қилиш мумкин. Бунга сабаб биринчидан, Марказий Осиёга Европа маданиятининг кириб келиши бўлса, иккинчи сабаб, литографиянинг, вақтли матбуотнинг, татар ва озарбайжон театрларининг, у билан бирга бир мунча тараққийпарвар мусулмон маданиятининг кириб келиши, ва учинчидан, рус истилочи хукмдорларининг режали равишда ерли халқ зиёлиларининг рухонийлар ва мулкдорларни танқид қилишларига атайлаб йўл қўйганликлари натижасидир. Чунки бундай эркин танқид мустамлакачиларнинг айни муддаоси эди. Мустамлакачилар учун ерли халқнинг ички қарама-қаршилиги, "бўлиб ташлаб бошқари" учун ўта зарур эди. Туркистонга литографиянинг кириб келиши Тошкент, Самарқанд, Қўқон, Андижон, Тўрақўрғон, Когон ва Хоразмда босмахоналарнинг ташкил этилишига олиб келади. Натижада турли хил шеърий тўпламлар, баёзлар, тазкиралар, девонлар, қуллиётлар, тарихий, илмий ва фалсафий асарлар чоп этила бошланади. ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Лутфий, Навоий, Жомий, Огахий, Фузулий, Табибий ва бошқаларнинг девонлари чоп этилади. 1870 йилда Тошкентда халқ кутубхонаси ташкил этилиб, "Туркистон вилоятининг газетаси" нашр этила бошланади. Газетанинг бош мавзуси ерли халқнинг Чор Россияси манфаатларига содиқлик рухида тарбиялаш хисобланади. Шу боисдан газетада бериладиган мақолалар улуғ миллатчилик

шовинизми билан суғорилар, хукуматнинг буйруқлари, расмий эълонлар хамда рус тарихи, адабиёти ва маданиятига оид мазмунлар ёритилар эди. Баъзан Марказий Осиёда яшовчи ўзбеклар, тожиклар, қозоқлар, туркман ва қирғизлар адабиёти, маданияти, хамда тарихига оид материаллар хам бериб борилар эди. Масалан, Фурқат, Сатторхон каби маърифатпарварларнинг адабиётига доир мақолалари, Огахий, Комил Хоразмий, Муқимий, Камий, Нодим каби раъиятпарвар шоирларнинг шеърлари вақти-вақти билан чоп этиб туриларди. ХХ аср бошларига келиб Туркистонда "Тараққий", "Хуршид", "Шухрат", "Осиё", "Бухорои Шариф", "Самарқанд", "Садои Туркистон", "Садои Фарғона, "Ойна" каби газеталар чиқиб турган. Умуман олганда, рус босқини ерли халқ маданиятига бир томондан ижобий таъсир кўрсатган бўлса, иккинчи томондан жуда катта зарар келтиради. Ерли халқнинг маънавий маданияти - азалий анъаналари ва урф- одатларига, диний эътиқодлари ва ахлоқий қарашларига салбий таъсир кўрсатувчи Европача маънавият кириб келади. Миллий ўзликни унутишга ёрдам берадиган, босқинчилик сиёсатини оқлайдиган турли хил бегона қадриятлар ерли халқнинг маънавий хаётига сингдирила бошланади. Янги усулдаги мактабларнинг миллий рух билан суғорилганлиги ва миллий маданиятнинг ривожланишига таъсир кўрсатишини сезиб қолган рус амалдорлари бу мактабларни ёпиб қўйиш пайига тушиб қоладилар. Марказий Осиё чор Россияси томонидан босиб олингач, махаллий халқнинг маданий-тарихий илдизларини бутунлай қирқиб ташлаб, ўз манфаатларига сўзсиз итоат этувчи авомни вужудга келтириш, миллий маданият, миллий рух ва миллий меросни оёқ ости қилиш учун барча чораларни қўллайдилар. Хатто махаллий миллат вакилларининг Самарқанд, Бухоро ва бошқа шахарлардаги машхур мадрасаларига бориб таълим олишини чеклай бошлашади. Мадрасаларнинг моддий ахволини янада қийинлаштириш мақсадида асосий даромад манбаи хисобланган мол-мулк, ер ва пулнинг вақф сифатида берилишини таъқиқлаб қуядилар.

1875 йилда Туркистонда халқ маорифи тўғрисида қонун қабул қилинади. Бу қонунга кўра, Марказий Осиё худудларида, яъни Туркистон генерал-губернаторлигига худудларда рус ахолиси учун ўғил ва қизлар гимназиялари, махаллий ахоли болалари учун рус-тузем мактаблари очила бошланади. Бу мактаблар дастурига рус адабиёти, географияси ва тарихидан машғулотлар киритилади. Хуллас, рус истилочилари ерли халқнинг миллий қадриятларини мустахкамлаш ва миллий ўзликни англашнинг асосий манбаларидан бири хисобланган таълим сохасига қарши туради ва бу соханинг ривожига тўсқинлик қиладилар. Бу манбадан ўзларининг манфаатлари учун фойдаланишга алохида эътибор берадилар. XVII - XIX асрда халқ маданияти, яъни масхарабозлик, қизиқчи, дорбоз, қўғирчоқбоз санъати, халқ педагогикаси, ўйинлари, ижоди, одатлари, маросим-байрамлари хам нихоятда ривожланди. XIX асрнинг охири-ХХ аср бошида янги ғояларнинг тарқалиши муносабати билан, яъни Туркистон зиёлилари чор Россиясининг мустамлакачилик зулмидан қутилиш, ўз миллий давлатчилигини тузиш, иқтисодий ва маданий тараққиётга йўл очиш, халққа зиё тарқатиш чораларини кўришга бел боғлади. Бу борада жадидчилик харакати катта роль ўйнади. «Жадид» арабча сўз бўлиб, «янги» деган маънони билдиради. Янгилик тарафдорлари «жадидлар», унинг ғоялари «жадидчилик» номини олди. Бу ғоя дастлаб Қримда XIX асрнинг 80-йилларида пайдо бўлди. Унинг асосчиси диний-дунёвий илмларни эгаллаган Исмоилбек Гаспирали бўлади. У 1884 й. жадид мактаби ташкил этиб, 40 кунда 12 боланинг саводини чиқаради. Унинг ташаббуси билан Тошкент, Бухоро, Самарқанд, Тўқмоқда, Андижон, Қўқонда жадид мактаблари очилади. Бу мактаблар учун махсус дарсликлар хам яратганлар. Хусусан, Саидрасул Азизийнинг «Устози аввал», Мунавварқорининг «Адиби аввал», Абдулла Авлонийнинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим» дарсликлари ахамиятга эгадир.

Жадидларнинг халқ маърифати учун кураш дастури 3 асосий йўналишдан иборат 1. Янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш; 2. Умидли, иқтидорли ёшларни чет элга ўқишга юбориш; 3. Турли маърифий жамиятлар тузиш, газеталар чоп этиш. Шу йиллари жадидларнинг «Тараққий», «Хуршод», «Шухрат», «Осиё», «Самарқанд», «Садои Туркистон», «Садои Фаргона», «Бухорои Шариф», «Турон», «Кенгаш», «Хуррият», «Улуғ Туркистон» рўзномалари, «Ойина» журнали чоп этилди. Лекин тез орада чор маъмурияти томонидан газеталар нашри маън этилди. Шунингдек, Ўзбекистон миллий маданияти, чунончи урф-одатлар ва байрамларни «Қайта англаш», ўзгартириш жараёни шакллана бошлади. Бу борада турли фикрлар вужудга кела бошлади. Бу даврнинг маърифатпарвар зиёлилар, Фурқат, Бехбудий, Сўфизода, Авлоний, Чўлпон, Фитрат, Мунаввар Қори, Хамза кабилар хаётни янгилаш, бойитиш тарафдорлари эди. Улар мактабларда ўқиш, ўқитиш ишларини янгилашга, халқни маърифатли қилишга хизмат қилдилар. Барча бахтсизликнинг асосида маърифатсизлик ётади деб ёшларни маърифатга чақирдилар. «Алхосил, тарбия бизлар учун ё хаёт, ё мамот, ё нажот, ё халокат, ё саодат, ё фалокат масаласидир», деб ёзган Авлоний ўзининг «Туркий Гулистон» асарида (1913 й. ёзилган). Бу даврда миллий уйғониш рухи, айниқса, ватанга, миллатга содиқ фарзандлар тайёрлаш масаласи ўткир қўйилган «Америкаликлар бир дона буғдой экиб, 20 қадоқ буғдой олурлар. Овруполиклар ўзимиздан 5 тийинга олган пахтамизни келтириб 25 тийинга сотурлар! Аммо биз туркистонликлар думба сотиб, чандир чайнаймиз, қаймоқ бериб сут ошаймиз, нон ўрнига кесак тишлаймиз!» деган фикрлари А.Авлонийниг аср бошидаёқ бу масала хусусида нечоғлик чуқур ва теран мушохада юритишини кўриш мумкин. Туркистондага октябрь воқеалари ва большевикларнинг зўравонлик билан хокимиятни эгаллаши жадидларга ўз мақсадини охиригача амалга оширишларига имкон бермади. Шунга қарамай улар Ленин бошчилигидаги

большевиклар хокимиятининг «Россия халқлари декларацияси» (1917 й. 2ғХ1) хужжатларида кўрсатилган миллатларнинг тақдирини ўзи белгилаши тўғрисидаги хуқуқлардан фойдаланиб, Туркистон мухторияти хукуматини эълон қилдилар. 3 ойгиа яшаган бу мухтор республика тугатилиши оқибатида жадидлар таъқибга учрадилар. Кейинчалик 1929, 1937ғ1938 йилларда оммавий қирғин қилинишига олиб келди. Жадидчилик харакатидаги фаоллига ва маърифий-маданий ишларда миллатпарварлига учун А.Авлоний, Бехбудий, Чўлпон, Сўфизода ва бошқа кўплаб жадидчилик харакати намоёндалари нохақ равишда камситилиб, хаёти ва ижодлари ўрганилмай, мутахассислар томонидан фикр билдирилганда нохақ, бирёқлама бахо берилди. ШЎРОЛАР ДАВРИДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТ 1917 йил 7 ноябр куни рỷй берган, тарихда Улуғ Октябрь социалистик революцияси деб ном олган Октябрь тỷнтаришидан сỷнг маданий революция қилиш, социалистик маданиятни яратиш ишига жадал киришилади. Пролетар маданиятини янгидан яратиш зарур деган ғояни илгари сурган пролеткультчилар қадимдан қолган барча моддий ва маънавий маданиятни йỷқ қилиб ташлашга киришадилар. Қадимий китоблар, архитектура ёдгорликлари, масжиду мадрасаларга хужум бошланади. Китоблар ёндирилади, биноларнинг айримлари бузиб ташланади, айримлари эса омборхона, отхоналарга айлантирилади. 2-босқичдаги вазифаларга кишилар онгидаги диний ва эскилик сарқитларни тугатиш, барча жамоат ташкилотлари аъзоларида коммунистик онглиликни ва ахлоқни тарбиялаш, ишчи ва дехқонларнинг маданий хамда техникавий савиясини зиёлилар савияси даражасига кỷтариш, коммунизмнинг моддий-техника базасини яратиш ва коммунистик ижтимоий муносабатларни карор топтириш, халқ

оммасининг соводсизлигини, қолоқлигини, диний урф-одатларни, ақлий мехнат билан жисмоний мехнат ỷртасидаги тафовутларни тугатиш кабилар кирар эди. Маориф халқ комиссарлиги хузурида барча маданий-оқартув ишларига рахбарлик қилувчи мактабдан ташқари бỷлим ташкил этилади. «Саводсизликни тугатиш» шиори остида республикамизнинг 8 ёшдан 50 ёшгача бỷлган барча ахолиси ỷқиш, ёзишни ỷрганишга мажбур этилади. Шу даврларда 1000 га яқин саводсизликни тугатиш мактаблари, кỷплаб кутубхона, қироатхона, клуб, қизил чойхона,хотин-қизлар клублари хам иш олиб борди. Театр санъати ривожига эътибор берилиб, 1918 йилда ỷлкан сайёр драмматик труппаси ташкил этилди. Тошкентда М.Уйғур бошчилигида драмматик труппа тузилади, театр мактаби очилади. ỷзбекистон компартияси ỷзининг 1925 й-ги 1-съездида маданий-оқартув ишлари халқда резолюция ишларни кучайтириш, саводсизликни тугатиш мактабларни кỷпайтириш, «битсин саводсизлик» деган жамоат ташки лоти қишлоқ ячейкаларини мустахкамлаш, бу ишларга ỷқитувчиларни жалб қилиш, талабалардан қишлоқларга маданий ёрдам кỷрсатувчи отрядлар тузиш лозимлиги кỷрсатилади. Ўзбекистон компартиясининг II съездида «Клуб иши» хақида алохида резолюция қабул қилинди. Унда клуб ишчилар оммаси маданий савиясини оширишнинг энг синалган, оммани Совет хокимияти ва партия вазифаларини бажаришга, социалистик қурилиш масалаларини мухокама қилишга жалб этишнинг воситаларидан бири эканлиги хамда ушбу вазифаларни ишчилар оммаси фаоллиги ва хаваскорлигини ошириш асосида олиб бориши лозимлиги кỷрсатилади. Кадрлар тайёрлашни яхшилаш мақсадида ишчилар факультети ва кечки курслар ташкил этилади. Шундай қилиб, Шỷролар даврида маданий- маърифий фаолият давлат тизимига айлантирилиб, совет мафкурасининг бир қисми бỷлиб қолди. Бу даврдаги маданий-маърифий фаолиятининг

асосий мақсади битта ахолини коммунистик рухда тарбиялашдан иборат эди. Мамлакатда социализмнинг узил-кесил ғалаба қозониши билан маданий революциянинг 1-даври тугалланди, деб хисобланди.Бу даврда саводсизликни тугатиш, янги совет зиёлиларини етиштириш, умумий мажбурий таълимни жорий этиш, маданият таркибидан феодал ва буржуа идеологиясини сиқиб чиқариш, марксизм-ленинизм идеологиясини бутун жамият идеологиясига айлантириш, ақлий мехнат билан жисмоний мехнат ỷртасидаги қарама-қаршиликни тугатиш, шаклан миллий ва мазмунан социалистик маданиятни шакллантириш каби масалалар долзарб қилиб қỷйилди. Мана шу режалаштирилган сиёсат натижасида Шỷролар даврида маданий-маърифий муассасалар халққа хизмат қилиш ỷрнига, бутунлай коммунистик ғояларни тарғиб қилувчи масканларга айлантирилди. Шаклан миллий, мазмунан социалистик асарлар яратиш талаби эса бир- бирига ỷхшаш, мазмунан саёз, бир хил қолипга солинган зỷрма-зỷраки ёзилган асарлар яратилишига замин бỷлди. Шỷролар даври маданий-маърифий фаолиятида махаллий шароитни хисобга олмаслик, Европа ва Россияга хос шаклларни зỷрма-зỷраки тиқиштириш, маданий мерос ва миллий анъаналарни инкор этиш, бузиб кỷрсатиш халқ ижодини менсимаслик каби кỷплаб хатоликлар мавжуд эди. Шỷролар даврида қуйидаги шакллардан кỷпроқ фойдаланилар эди: жонли газета, оғзаки журнал, митинг кечалари, портрет кечалари, концерт лекциялар, агид судлар, намойиш, тематик кечалар, агитбригада томошалари ва хоказолар.

Мустақил Ўзбекистон Республикасида маданий – маърифий фаолиятнинг янгиланиши, ютуқлари ва муаммолари Маънавий қадриятларимизни тиклаш ỷз - ỷзидан бỷлаётгани йỷқ, албатта. У энг аввало, мустақиллик шарофати билан вужудга келган тарихий эхтиёжлар асосида маънавият ва маърифат сохасидаги ислохотлар замирида содир бỷлмоқда. Маънавий сохадаги ислохотлар доирасида қуйидаги мухим ишлар амалга оширила бошланди. Энг мухими Ватанимизда жахонда аналоги йỷқ «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази Кенгаши тузилди ва унга юклатилган вазифалар ỷлкамизда жамоатчилик диққатини маънавий масалаларига қаратди. Маънавиятни ривожлантириш - давлатнинг бош вазифаси деб қараш - бу сохани жиддий тараққий этишига замин бỷлди. Узбекистон Президентининг «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тỷғрисидаги (1996 й) Фармонида «Маънавий-маърифий ислохотлар давлат сиёсатининг асосий, устувор йỷналиши, деб хисоблансин», - деб қайд қилинди. «Айрим катта-кичик рахбарлар... - дейилади ушбу Фармонда, - маънавиятниг асл маъносини тушуниб етмаслик туфайли, унга иккинчи даражали иш сифатида қарашмоқда. Маънавий-маърифий ишларига бỷлган бундай эътиборсизлик келажаги буюк демократик, озод давлат қуришдек эзгу мақсадимиз рỷёби учун мутлақо зиддир». Фармондаги бу фикрлар турли даражадаги рахбарларни халқ маънавиятига жиддий эътибор беришга ундади. Миллий мафкурага бағишланган (6 апрел 2000 йилги) анжуманда Президентимиз рахбар, ходимлар, энг аввало, маънавият, мафкура, маданият билан шуғулланиши даркор эканлигини таъкидлади. Барча даражадаги рахбарлар маънавият билан бевосита шуғуллана бошлаши - барча жойларда кенг кỷламда маънавиятни жонлантиришга имконият яратмоқда. Маълумки, илгари, жумладан, шỷролар даврида

маънавият билан учинчи рахбар (ёки рахбарниг учинчи ỷринбосари) идеология ишининг бир қисми сифатида шуғулланар эди. Кỷпгина мустақилликка эришган давлатларда хозир хам шундай бỷлиб қолмоқда. Бизнинг Республикамизда эса Президентимиз Фармони асосида: «жойларда маънавият билан боғлиқ ишларнинг амалга оширилиши учун бутун масъулият шахсан Қорақалпогистон Республикаси Вазирлар Кенгаши Раиси, вилоят шахар ва туман хокимлари, республикамиздаги барча вазирликлар, идоралар, ташкилотлар биринчи рахбарларининг зиммасига юклатилди. Президентимиз эса барча рахбарларга шахсий намуна кỷрсатиб, ỷзини «маънавиятнинг бош - хомийси ва химоячиси» деб эълон қилди. Йирик нуфузли ташкилотларга маънавият бỷйича махсус - рахбарнинг 1-ỷринбосари лавозими жорий этилиши – дархақиқат барча ишлар орасида маънавиятнинг биринчи ỷринга олиб чиқилганига амалий исбот бỷлди. Айникса, олий ва ỷрта махсус билим юртларида ректор ва директорларнинг «маънавият ва маърифат» бỷйича 1-ỷринбосари лавозимлари жорий этилиши – ỷқув юртларида ва нафақат яхши мутахассисларни, балки маънавий камол топган бỷлажак рахбарларни тарбиялаш учун имконият яратди. Республикамизда азалий қадриятларни тиклаш бỷйича ỷта жиддий тадбирларнинг амалга оширилиши - маънавиятимиз «бино» сининг қаддини кỷтаришида мухим воситалардан бири бỷлмоқда. Натижада республикамизда янги маънавият сохаси тизими вужудга кела бошлади. «Ўзбеккино», «Ўзбекнаво», «Ўзбекрақс», «Ўзбеклицей», «Ўзбектеатр», Бадиий академия, ỷзбек амалий санъати маркази, «таълим маркази» каби кỷплаб республика ташкилотларининг тузилиши маданият ва маънавиятнинг асосий сохаларини тараққий эттиришга кỷмак бермоқда. Дархақиқат, миллий қадриятларни тиклаш борасида амалга оширилаётган тарихий ишларимизни қамрови жуда кенгдир. Уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат: - Кỷп минг йиллик тарихимиз хаққоний, чуқур ва хар томонлама ỷрганилиши, тарихий мавзулардаги (совет даврида тақиқланган) асарларнинг

чоп этилиши миллий-тарихий онгни шакллантиришда мухим роль ỷйнамоқда. - Халқ одатлари, маросимлари ва байрамлари (Наврỷз, Рỷза хайит, Курбон хайит кабилар) нинг тикланиши ва янги байрамлар (Мустақиллик куни, ỷқитувчилар куни, хотира ва қадрлаш куни кабилар) ни жорий этилиши халқ маънавий хаётига ижобий таъсир этмоқда. - Диний қадрияларнинг тикланиши, эски масжид ва мадрасаларнинг таъмирланиши, янгиларининг барпо этилиши, диний адабиётлар нашр этилиши республикамизда виждон эркинлигини таъминламоқда. - Дунё тараққиётига ỷз хиссасини қỷшган - буюк мутафаккирлар, давлат арбобларининг маънавий меросидан халқимиз фахр билан фойдалана бошлади, жумладан, Имом Бухорий, Ат-Термизий, Нақшбандий, Ахмад Яссавий, Нажмиддин Кубро кабиларнинг асарлари халқимизга рухий- маънавий қувват багишламоқда. ЮНЕСКО ёрдамида жахонга муносиб хисса қỷшган алломалар (Улугбек, Амир Темур, Ал-Хоразмий, Ахмад Фарғоний) нинг юбилейларини ỷтказиш одамларда миллий фахр туйғуларини юксалтирмоқда. - Жахонни лол қолдирган тарихий меъморчилик иншоотлари кенг қỷламда таъмирланмоқда, жумладан, Бухоро, Самарқанд, Хива, Шахрисабз каби шахарларда тарихий-меъморий ёдгорликлар тикланиши,Бухоро ва Хива каби кадимий шахарларнинг 2500 йиллиги,Термиз шахрининг 2700 йиллигинингё нишонланиши аждодларимиз рухи олдида чукур хурмат тарзида намоён булмокда. Узбек тилининг давлат тили даражасига кỷтарилиши эса миллий гуруримизни устирмокда. Уз навбатида жахон тилларини ỷрганиш эхтиёжи бизни оламга «юз тутишимиз»га, жахон хамжамиятига қỷшилишга, умуминсоний қадриятларни ỷрганишимизга ёрдам бермоқда. - Халқ ижоди, амалий санъати жонланиб, ватандошларимизни хам, хорижликларни хам лол қолдирмоқда. Халқ ижоди бу республика ва халқаро

анжуманлар ỷтказилиши, аждодларимиз қолдирган мерос ва миллий-ахлоқий маданият дурдонаси ёшларни тарбиялашда мухим омил бỷлмокда. - Буни алохида таъкидлаш керакки, аждодларимиз меросини тиклаш бỷйича килинаётган ишларимизни нафақат ỷзимиз, балки бутун жахон тан олмоқда. Бу борадаги оламшумул ишларимизни ỷрганиш учун дунёнинг кỷпгина мамлакатлари (чунончи, Ж.Америка, Норвегия, Голландия, Франция, Олмония, Туркия) дан ташриф буюрган мутахассис-олимлар анъанавий маданиятимизни тиклаш бỷйича қилинаётган харакатларимизга қойил қолишмоқда. Анъанавий халқ маданиятини яхлит ва кỷп қиррали ходиса сифатида ỷрганиш, унинг тузилиши, асосий кỷринишлари, шаклларини аниқлаш мухим ахамиятга эга. Шу боис биз этномаданият эволюцияси ва умум қабул қилинган «маданият» таснифидан келиб чиқиб, халқ маданиятининг асосий сохаларини аниқлашга интилдик. Натижада, этномаданият ва унинг таркибий қисми бỷлган анъанавий халқ маданияти тизимининг таркибий қисмида: халқ донишмандлиги, халқ фалсафаси, халқ эътиқоди, халқ педагогикаси, халқ одатлари, халқ ижоди, халқ ỷйинлари, дам олиш маданияти, халқ пазандалиги, миллий либослар, халқ меъморчилиги, халқ амалий санъати, халқ табобати , халқ турмуш маданияти каби кỷплаб сохаларни ажратса бỷлади. Анъанавий халқ маданиятининг барча сохаларида авлодларнинг дунёқарашлари, фалсафий тушунчалари ỷз аксини топганлиги учун этномаданият таркибида халқ донишмандлигига алохида эътибор бериш лозим. Бунинг сабаби шундаки, халқнинг ғоя, фикр, билим, дунёқарашини ифода этган этномаданият кỷринишини халқ фалсафий донишмандлигисиз тасаввур қилиб бỷлмайди. Тахлиллар шуни кỷрсатадики, халқ маданиятининг фалсафий - ғоявий мазмуни қанчалик чуқур бỷлса, унинг шакли хам шунча бақувват, ижтимоий ахамияти кучли, умри хам боқий бỷлар экан.

Халқ маданиятининг асосий кỷринишларини аниқлаш натижасида ỷзига хос хусусиятлари ва тавсифий белгиларини аниклаш хам катта илмий қийматга эгадир. Оддий мехнаткаш халқ оммаси маданий - ижодий фаолият билан асосан, ишдан ташқари, яъни бỷш вақтида машғул бỷлади. Эндиликда ханузгача деярлик ỷрганилмаган анъанавий дам олиш маданиятига алохида эътибор бериш лозим бỷлмоқда. Шу сабабли халқ орасида машхур бỷлган мавсумий дам олиш анъаналар («Гул сайли», «Сув сайли», «Тоғ сайли», «Боғ сайли», «Гап-гаштак» кабилар) га хамда турли тарихий жараёнларда маданий - маърифий хордик чиқариш масканлари (Эркаклар уйи, Оташхона, Ийдгох, Шерда Маданий боғлар, Таробхона, Томошагох, Сайлгох, ỷйингох, Чойхона кабилар) тажрибаси диққатига сазовордир. Халқ ижодий анъаналарини сақлаш ва ривожлантириш, жумладан, халқнинг оғзаки, мусиқали, амалий, театр - тамошавий деб аталган асосий ижод турлари жанрларини тиклашга оид услублар ишлаб чиқиш зарурати туғилмоқда. Халқ оғзаки ижодининг аския, достон, мушоира, лоф, кулги-хикоя, асотир (миф), афсона, эртак, латифа; анъанавий мусиқа ижодининг: алла, ялла, ёр-ёр, алёр, терма, ашула , маросим қỷшиқлари ва мусиқа фольклори асосида вужудга келган оилавий жамоалар фольклор этнографик гурухлар, халқ хаваскорлик жамоалари; халқ театр-томоша ижодининг масхарабоз, қизиқчи, дорбоз, муаллақчи, найрангбоз, қỷғирчоқбоз; халк оммавий - безак ижодининг наққошлик, кулолчилик, ỷймакорлик, зардỷзлик, тỷқимачилик; табиат билан боғлик бỷлган ижоднинг ранг - баранг тур ва жанрларини тахлил қилиш асосида шундай хулосага келиндики, улар авлодлар онгини , бадиий тафаккурини, эстетик қарашларини тараққий эттирибгина қолмай, балки ижтимоий хаётнинг барча сохаларида ижодкорликни ривожлантирган, халқнинг ỷз тарихи ва тақдири хақида ỷйлашга, бунёдкорлик қилишга ундаган. Шунинг учун, ижодий меросни тиклаш ва камол топтириш

халқнинг барча ижтимоий-маданий сохаларидаги фаоллигини оширишда мухим омил бỷлади. Халқ педагогикаси минг йиллар давомида қарор топиб, юзлаб авлодларни тарбиялаш жараёнида вужудга келган илғор ахлоқий ғоялар, тажрибалар ва усулларни ỷзида умумлаштирган† Халқ педагогикасига оид тажрибалар, анъаналарни ỷрганиш натижасида тарбиявий жараённинг самарали бỷлишига хизмат қилувчи «Таг максад (таг маъно), - подцель», салбий тарбиявий жараённи келтириб чиқарувчи «хуфия тарбия» - «теновая педагогика» хамда катта қимматга эга асрлар оша синалган «устоз - шогирд» анъаналарига алохида ỷрин бериш мухим экан. «Анъанавий халқ маданияти» дейилганда кенг маънода этноснинг хаётидаги барча қадриятлар тушунилса хам, унинг туб маънодаги негизини халқ анъаналари хосил қилади. Шунинг учн хам халқ анъаналарини ỷрганиш ỷзбек маданиятшунослигининг асосий вазифаларидан бирига айланмоғи лозим. Анъаналар халқнинг тарихий шалланиши ва ривожланиши жараёнида яратилган ва авлодлардан авлодларга муқаддас мерос сифатида ỷтиб келаётган бебахо маънавий бойлиги хисобланади. Этнос - миллатнинг асосий белгиларидан бирига айланган одатларни асраш ва камол топтириш хар бир авлодларниг муқаддас бурчига айланган. Анъанавий халқ байрамларининг тикланиши ỷзбек маданияти тарихида ỷта мухим воқеа бỷлиб қолмоқда. Чунки байрамлар хаётнинг энг яхши томонларини ỷзида мужассамлаштирадиган ва акс эттирадиган кỷзгу сифатида халқ маданиятининг йирик ва мухим шакли хисобланади. Шунинг учун азалий маданиятнинг энг қимматли томонларини қоидалаштиришга замин яратилди. Мустақилликка эришилгандан сỷнг, Ўзбекистон рахбарияти энг аввало, халқимизнинг эхтиёжи, орзу - истакларини хисобга олиб, азалий байрамларни тиклашга ва янги истиқлол байрамларини шакллантиришга катта эътибор бера бошлади. Жумладан, Узбекистон Республикаси Президенти И.Каримов Фармонлари асосида «Наврỷз», «Рỷза хайити»,

«Қурбон хайит» лар расман тикланиб, халқ ỷртасида кенг нишонлана бошлади. Шунингдек, истиқлолни шарафлайдиган икки байрам «Мустақиллик куни» ва «Конституция куни» жорий этилди. Уз навбатида Узбекистон рахбарияти Шỷролар даврида пайдо бỷлган барча байрамларни таъқиқламади. Улар орасида умуминсоний ғоя ва қадриятларни тарғиб қилувчи «Янги йил байрами», «Хотин-қизлар байрами» кабилар сақлаб қолинди. Ҳ озирги вақтда Ўзбекистоннинг асосий давлат байрамлари асосан шаклланган бỷлса-да, азалий байрамларни тиклаш жараёни тугаган, деб хисоблаш нотỷғри бỷлади. Бу борада хали бажариладиган ишлар хам кам эмас. Бир томондан, азалий байрамлар билан бирга уларга хос одатлар ва анъаналар тикланиши даркор. Иккинчи томондан, мустақиллик даврида пайдо бỷлган тарихий - маънавий қадриятлар билан хам бойитилмоғи лозим. Халқ анъаналарига оид тадқиқотларимиз, чунончи, Марказий Осиё халқларининг минг йил ичидаги юзга яқин байрам ва маросимларига оид тỷпланган маълумотлар тахлил натижасида қуйидагилар маълум бỷлди: Инсоннинг табиий - хаётий эхтиёжлар асосида пайдо бỷлган маросим ва байрамлар асрлар давомида ỷз ахамиятини йỷқотмайди. Уларга сиёсий вазиятлар, турли давлат сулолаларнинг махв этилиши, хукмдорлар, истилочиларнинг келиб кетишлари, хаттоки худуддаги ахоли таркиби ỷзгаришлари хам таъсир этмайди. Иккинчи туркум байрам маросимлар эса маълум вақтдан сỷнг ỷзгариши ёки бошқа янги байрамлар вужудга келиши асос бỷлиши мумкин. Учинчи гурух маросим ва байрамлар эса муайян давр сиёсати, давлат ёки хукмдорларнинг хохиш-иродаси сифатида вужудга келади, ỷшалар билан биргаликда яшайди ва ỷз тарихий вазифасини бажариб бỷлганидан сỷнг бархам топади. Халқ анъанавий маданияти борасида сỷз борганда, ёшлар камолотида мухим ỷрин тутадиган халқ ỷйинларига алохида тỷхталиш лозим. Бунинг сабаби куйидагилардан иборат: биринчидан, ỷйинлар - аждодларимизнинг энг қадимий тарихий қадрияти, кỷпгина маданияти шакллари чашмаси –

рақс, театр, спорт, маросимлар кабилар айнан ỷйинлар заминида келиб чиққан ва тарихий жараёнларда ỷйинлар аждод - авлодларимизнинг соғломлаштирувчи воситаси бỷлиб келган; иккинчидан: ота-боболаримиз халқ ỷйинлари ва мусобақалари ёрдамида ақлан расо, рухан тетик, жисмонан бақувват бỷлиб келган; учинчидан, ỷйинлар нафақат маънавий мерос бỷлиб қолмасдан замондошларимизни, айникса, ёшларимизни ақлий, рухий ва жисмоний баркамол бỷлишида ỷта мухим ỷрин тутадиган манбадир. Уйинлар -энг қадимий маданият шаклларидан бири. Улар кỷпгина санъат турлари (рақс, театр), маросим, спорт кабиларнинг сарчашмасидир. Биз шунга алохида эътибор бериб, Фориш нохиясида 1985 йилдан бошлаб унутилган халқ ỷйинларини ỷрганиш (1985-86 йил) тиклаш (1987-91 йил), ва тарғиб қилиш (1991-93 йил) бỷйича тажрибалар олиб бордик. Бунинг натижасида, 100 га яқин ỷйинлар тикланди. Мазкур тажриба натижалари анъанага айланиб, хар йили ỷтказилиб келинаётган «Халқ ỷйинлари» байрамлари олимпиадаси, қатор фильмлар ва оммавий ахборот воситаларида, тадқиқотларда ỷз аксини топди. Тажриба асосида халқ ỷйинларини тиклаш ва ривожлантириш йỷллари белгиланди. Республикамизда халқ ỷйинларининг тикланишида хам айнан Жиззах вилояти Фориш туманини тажрибаси диққатга сазовор бỷлди. Бу ерга аввалига бир мактаб, қишлоқ, кейин туман, сỷнгра вилоят ва нихоят, республика даражасида тикланган халқ ỷйинлари бỷйича мусобақалар уюштирилди. Форишда 1994-96 йилларда Республика I - II Олимпиадалари ỷтказилиши ỷлкамизнинг турли жойларида азалий халқ ỷйинларига бỷлган қизиқишни кучайтириб юборди. Шу нарсани қувонч билан қайд этиш керакки, ỷйинни жон дилдан севадиган ёшларимиз аждодларимизнинг ỷйинларига катта қизиқиш билан қарашмоқда. Форишда ỷтказилган олимпиада мусобақаларининг иштирокчилари асосан, ỷспирин-ёшлардан ташкил топди. Бу эса ХХ аср ỷрталарда унутилган анъаналарини аср охирида тикланиб, ёшлар томонидан ỷтказилганидан далолат беради.

Халқ ỷйинларини тиклаш жараёнида хам ỷзига хос муаммолар йỷқ эмас. Масалан, азалий мусобақаларнинг спортга яқин турларига кỷп эътибор берилмоқда. Бирок ỷйинларнинг харакатли томонига эътиборни кучайтириб, урғу бериб, рухий томони унутилиб қỷйилмоқда. Холбуки Шарқ ỷйинларида одинги ỷринда рухият, кейин жисмоният турган. Аждодларимиз фойдаланган сỷз ỷйинлар, ақлли ỷйинлар, рақсли ỷйинлар, сюжетли театрлаштирилган ỷйинлар хам диққат талаб қилмоқда. Халқимизда инсонни хар томонлама баркамол қиладиган анъаналар, ỷйинлар, мусобақалар яратилган, улардан нафақат саралаб, балки анъанавий ỷйинлар тизимидан яхлит шаклда фойдаланмок хам керак. Маданий меросимизнинг бир қисми бỷлган, авлод - аждодларимизга асрлар мобайнида рух жон ва соғлик ато этиб келган халқ ỷйинларини жонлантириш - миллий қиёфамиз, маънавиятимиз ва қадриятимизнинг мухим қисмини тиклаш демакдир. Уларни кỷз қорачигидек асраш, эъзозлаш ва улардан оқилона фойдлана олиш муқаддас иш эканлигини унутмаслигимиз керак. Ана шундай қила олсак ỷзимизнинг хам, келажак авлодларимизнинг хам, халқ ибораси билан айтганда «жону тани омон бỷлади». Анъанавий халқ маданияти ва унинг асосий кỷринишлари (халқ донишмандлиги, эътиқоди, педагогикаси, анъаналари, ижоди, дам олиш маданияти, ỷйинлари кабилар) инсониятнинг тарихий эхтиёжлари асосида вужудга келиб, халк хаётида ỷзининг муносиб ỷрнини топган, авлоддан - авлодга мерос бỷлиб ỷтган, такомиллашиб, ижтимоий тараққиётда мухим ỷрин тутган. Улар хозирги замонда хам жамиятни маънавий камол топтириш учун мухим омил сифатида хизмат қилади. Шунинг учун аждодларимизнинг бу бебахо меросини янада чуқурроқ ỷрганишимиз, тиклашимиз ва камол топтиришимиз учун ақл, куч ва ғайратимизни аямаслигимиз лозим.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Исти қ лол ва маънавият. Т., «Ўзбекистон», 1998. 2. Каримов И. Маънавий юксалиш йўлида. Т., «Ўзбекистон» , 1998. 3. Каримов И. Ватан равна қ и учун ҳ ар биримиз масъулмиз. Т., «Ўзбекистон»,2001. 4. Каримов И. «Бизни танлаган йўлимиздан хеч ким қ айтара олмайди»., «Ўзбекистон овози» 2005 й. 21 июнь 5. Ватан туй ғ уси.Т., 1997 6. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар.Т., «Шар қ », 1998 7. Зиёмухамедов Б. Маънавият асослари. Т., 2000 8. Қ орабоев У. Ўзбек хал қ и байрамлари. Т., «Шар қ », 2002

Похожие

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Маданий-маърифий фаолият назарияси

Маданий ва маърифий мерос

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос