Маданият ривожланишининг умумий конуниятлари - Культурология - Рефераты

Маданият ривожланишининг умумий конуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Маданият ривожланишининг умумий қонуниятлари Режа: 1. Моддий ва маънавий маданият ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги. 2. Маданиятнинг шахс ва жамият ҳаётидаги аҳамияти. 3. Маданият бойликлари. (Маданият қадрият).

КИРИШ Мазкур фан жаҳон маданияти ва цивилизацияси, миллий маданият, маънавий-маърифий қадриятлар ҳақида кенг ёритилишини ўз олдига мақсад қилиб олган. Бу ўз навбатида ва демократик ҳуқуқий, инсонпарвар жамиятни барпо этишда улкан аҳамият касб этади. Ҳар бир талабадан маданият тушунчаси, унинг ривожланишининг асосий қонуниятлари, жаҳон маданиятининг назарий муаммолари, мустақиллик шароитида ўзбек маданияти ривожланишининг назарий асослари тўғрисида объектив билим салоҳиятини шакллантириш босқичма-босқич вазифаларидир Маданий жараённинг ўзига хослиги шундаки, маданият ходисаси ҳар доим шакл ва мазмун, ва муноабат, нарсанинг мавжудлиги ва унинг размий мазмуни уйғунлигига эга бўлади. Моддий маданият ва маънавий маданият- Маданиятнинг асосий икки соҳаси бўлиб,бир-бири билан ўзаро алоқада, ўзаро таъсирда ва бир-бирини тақоза қилган ҳолда ривожланади. Моддий маданият хар доим маълум бир маданиятнининг тимсоли ҳисобланади, ўз навбатда маънавий маданият ҳам қайсидир нарса, белги, тасвир, рамзларда моддий уйғунликда мужассам бўлади. Моддий маданиятнинг маънгавиятдан тарихан айрилиғи фақат инсоният тараққиётининг бошланғич даврларигагина хосдир. Жамиятда маънавий фаолият махсус соҳага айлангач аҳлоқий мезонлар,дин,санъат,хуқуқ,сиёсат, фан шаклланиб маълум доирадаги кишилар бусоҳа билан шуғиллана бошлади. Узоқ вақтлар фанда маданият деганда фақат маънавий маданият назарда тутилди. Негаки,борлиқни хақиқат, яхшилик, гўзаллик белгилайди деб ҳисоблашган, шунинг учун биринчи ўринда илмий тадқиқотларнинг асоси фан,аҳлоқ,нафосат бўлиб келди.Натижада жамиятнинг моддий ҳаётини, унинг иқтисодиётини ўрганишга эътибор берилмади. Моддий маданияттадқиқот учун қизиқарсиз ҳисобланади. Индустриал жамиятнинг вужудга келиши, техникавий

тараққиёти ва техналогияларини тезда алмашиши маданиятшуносликни инсониятни барча моддий маданиятини ўрганишга мажбур қилди. Кишиларнинг амалий қайта ўзгартирувчилик фаолияти, уларни ижтимоий ишлаб чиқариш ва такрорий ишлаб чиқариш билан боғлиқлиги моддий маданиятни ўзига хос соҳаларга бўлиниши маданиятшуносликда муайян тадқиқотларда зарурат туғдирди. Моддий маданиятнинг биринчи катта соҳаси бу меҳнат қуроллари ишлаб чиқаришнинг барча воситалари,турар жойлар, алоқа воситалари, техника қурилмалари. Хуллас,суньий шароитдаяратилган нарсаларнинг барчаси, моддий маданиятнинг бу қисми ишлаб чиқариш техника маданияти ёки жамият ҳаётининг моддий техника асоси деб аталади.Ишлаб чиқарувчи техника маданиятнинг махсус қисмини ишлаб чиқариш техналогиялари, меҳнат фаолятида иштирок этувчиларнинг ижодий қўллами, уларнинг техник билими,ишлаб чиқариш маданияти, жисмоний ва руҳий имкониятлари ҳисобланади. Моддий маданиятнинг икинчи сохаси ижтимоий ҳаётни, унинг барча тармоқларининг меъёрий харакатини таъминловчи кўп ижтимоий институтлар, ташкилот ва муассасалар фаоляти билан боғлиқ. Бутурдаги хокимият тузилмалари ва унга муносиб бошқару шакллари, ижтимоий ташкилотлар, таълим, ёш авлодни тарбиялаш ва таълим бериш, соғлиқни сақлаш ва дам олиш, кўнгилни олиш муассасалари тизими каби барча ижтимоий институтлар амалда жамият маданиятини сақлайди, ўзгартирвади ва қайта шакллантиради. Моддий маданиятнинг учинчи соҳаси (ишлаб чиқарувчи ва қайта ишлаб чиқарувчи) инсоннинг ўзи ҳисобланади. Моддий маданиятнинг бусоҳаси нафақат инсониятнинг биомавжудодлик муомалаларини тадғиқ қилмасдан, балки авлодларнинг ўзаро муносабатлари муомилларини таҳлил қилади. Инсон улғайиши ва жамоага мансублиги мезонидан бошқа

жамият маданияти аъзоси сифатида шаклланиши мумкин.Икки хил , баъзан инсонни икки турдан ҳам кўпроқ маданиятга мансублиги уни кўп тамонлама маданий холатга ммансуб қилади.Аммо бунда маълум хавф ҳам яширин бўлади.Яъни улғаювчи авлод жамиятга аралашуви жараёнида бегона маданиятнинг аралашуви ёшларни ўзнинг маданият манбаидан айрилишига, ўз этика анъаналарини тушунмаслигига олиб келади. Ўз миллий маданиятдан махрум киши манқуртга айланади ва хар қандай маданиятга ҳам бефарқ муносабатда бўлади.Шунинг учун мерос маданиятнинг узлуксиз анъанавий янгилаш жараёнини таъминлаш ўта муҳим. Моддий маданиятнинг учинчи соҳаси доирасида инсон ҳаёт Фаолиятининггинети(ирсий), жисмоний (соматик), табий биологик хусусиятлари ҳақида, жамиятда юзага келадиган ва тарихий тараққиётнинг ўзига хос хусусиятлари акс этувчи маданий анъаналар ва соғлом одатларга тўғри келадиган инсоннинг тартибли овқатланиш ва турмш тарзи ҳақидаги билимлар мажмуи бўлган инсон экалогияси муаммолари ҳам мансуб. Маънавий маданият анча илгаридан ўрганила бошлаган.инсоният тарихининг бошларидан кишилар маънавий маданиятни белгилашга,унинг шаклланиш сабабларини аниқлашга,маънавий бойлик ижодкори ва яратувчилари қанақанги сифатларга эга бўлишлари кераклигини ваммаънавий ижодкорлар жараёнини тушунтиришга уринганлар.Илгари мавжуд бўлмаган маданият ходисасини вужудга келтиришга хизмат қилувчи ижодий кучлар хаёлат фантастиакси тадқиқотларга катта эътибор берилди.Оламни маънавий ўрганиш мавжудликнинг инсоний усули ҳисобланган махсус идеял тамонидир.инсондаги барча қобилият табиатан мавжуд бўлиб,унинг шаклланиши инсоннинг инсоннинг пайдо бўлиш давридан бошланган. Инсондаги аждодлардан қолган ёввоийлик хусусиятлари табиат билан доимий ўзаро хамкорликда уни ўзлаштириш давомида йўқолиб,билими ривожланиб борди. Ундаги жисмоний ва руҳий жихатлар такомиллашиб,

Интелектуал ва шахсий имкониятлар кучайиб борди. Инсон жисмоний ,фикрий ва хис қилувчи мавжудод сифатидаги дастлабки давриданоқўзига хос дунёсини ярата бошлади: Моддий ваидеал дунёси тараққиётнинг хар бир даврида фикрлаш ва хис қилиш тарзинингмахсус ақлий тасаввур тизими тўпланди.Бунда барча умуминсоний маданият сингари турли халқлар тамонидан яратилган мустақил маданиятлар манбаи ҳам мавжуд.Инсоннинг идеал дунёси-бу узлуксиз харакат шаклининг бенихоя ранг-баранглиги, муркккаб меъёр, муносабатлар даражасига эга бўлган образлар ривожи ва вазифаси, типларнинг воқелик билан алоқасидир Маънавий фаолиятнинг турли шакллари мавжуд, бироқ, уларнинг барчаси илк бутунлик элементлари бўлиб қолади Фан,дин, саъат, фалсафа, аҳлоқ,хуқуқ, сиёсат,мафкура,миллий ўзлик маънавий маданиятнинг аниқ шакллари ҳисобланади. Алоҳида шаклдаги маънавиятнинг хусусияти махсус тузилиш маълум вазифалармажмуидан иборат, хар бирининг ўзига хослигида ифодаланади. Маънавий маданиятнинг айрим шакллари (фан,саъат) «чегараланганликда» фарқланади, яъни маънавий маданиятнинг аниқ соҳасига айланади,.бошқа шаклларда (аҳлоқий эстетик) фаолятнинг барча турлари қоришиб кетади. Г. Маликовский такидлашичамаданиятдаги хайратланарли функцианал хаққонийликшакли, дунё хеч бир ортиқча,шунчаки нарса йўқ, барча маданият ходисаси ўзаро фойдали алоқадорликда кечади.Тадқиқотчилар маданиятнинг турли функцияларини кўрсатадилар. Хусуса файласуф Э.В.Соқолов маданиятни икки хил функцияга ажратади: Бутун бир жамият муносабати бўйича функцияси, иккинчи бевосита шахс билан алоқадорлик функцияси. Э. В.Сақалов маданиятнинг асосий функциясини қуйидагича белгилайди:-оламни ўзлаштириш ва ва қайта ўзгартириш; бунда у мавжуд нарсаларни жисмоний талабларни, шунингдек ижоддаги ҳаётий қонунлар билан қондириш зарурати билан боғлиқ. Химоя-мослашу вазифаси; жамиятва атроф муҳит ўртасидаги мувофиқликни сақлаш. Ушбу функция узоқ вақт қийин шараоитларда барча

химоя воситаларини ишлаб чиқишда ва куўниктиришда (олв,турар жой,кийим,деҳқончилик ва бош.) одамнинг омон қолишини таъминлайди. Кейин вақтларда ўта жиддий бўлиб турган муаммо одамлар жамиятининг тўҳтатиб бўлмайдиган бузғунчилик харакатидан табиатни химоя қилувчи воситаларни яратиш,бунда экологик мезон, экалогик тафаккурнинг кенг кўламда ёйилишнинг амалга ошириш зарур. Сигнификатив функция (белгилаш рўйхатга олиш мазмунида):-мазмун,маъно,ном,белгилар қўлламини ишлаб чиқиш воситасида дунёнинг қиёфасида,воқелик белги тизимининг яратилиши. Сезгилар ҳам, ташқи идрок ҳам,натурнинг бевосита кечинмалари ҳолидаги йиғиндиси ҳам йўналишини аниқлаш тизимини инсонга аниқлаб бермайди.Бу вазифани маълумотларни ўзида сақламасдан, назарий моделлар ва аҳборатлар билимини тўплашни вужудга келтириш учун фақат материал бўлиб хизмат қилувчи мазмун бажаради.Ахборотларни ўзлаштириш ва йиғиш,хабарларни йиғиш ва сақлаш воситаситабиий хотира ёки нарсаларга ёзиш (қўлёзмалар, картиналар,пластинкалар китоблар, кинотасмалар, оҳанграбо рақамли ёзувлар)бўлиши мумкин. Хар қандай холатда аҳборотларни ташкил қилиш унинг қадри ва мазмуни бўйича тартибга солишнинг маълум усули ва белгилари зарур. Ҳозирги даврда тил белгилар тизимининг кенг кўлами ва ўта аҳамиятлиси бўлиб қолмоқда. 1) Коммуникатив(алоқа алмашув)-моҳиятни аниқлашда билимлар, фикрлар,маънавий кучларни алмашлаш. Ижтимоий ҳаёт доимий равишда энергия, аҳборот,ўзаро амалий хукмронлик тақоза қилади, негаки, фақат турли типларнинг муносабати (анъанавий,функцианал аҳамиятли, шахсиятлараро, ишлаб чиқарувчи маъруфий маданий) жамиятнинг тузим сифатида мавжудлигини унинг кейинги тараққиётини таъминлашга қодир. 2) Нормативлик (мезон меъёрий) кишилар хулқини тартибга солиш, уларнинг кучини бир меъёрда ва жамиятнинг бир бутунликда сақлаш мақсадида мувофиқлаштириш. Меъёр қоида қандайдир харакат ёки предметлар, нарсаларни яратиш соҳасида яратиш, аниқ кўрсатмадир. Онгли равишда ўрнатилган ёки кўп асрлик анъаналарга таянувчи,мажбурий

тақиқиловчи меъёрлар мавжуд (хуқуқий, аҳлоқий-этикавий меъёрлар), бироқуларнинг мазмуни бор жамиятни барбод қилмаслик учун кишилар фаолиятини тартибга солиш,аниқ чегаралар билан белгилаш. Руҳий ёки «лойиҳавий» мўтадиллик-байрамлар, диний маросимлар,ўйин тамоша жараёнларида руҳий зўриқишларни бартарафқилиш. Қониқарсиз истаклар,рўёбга чиқмайдиган ниятлар, амалда тақиқиланувчи мавжудлиги руҳий зўриқишлар пайдо бўлишига олиб келиб, нафақат маълум бир шахс саломатлигига зарар етказади.Балки оммавийлик касб этиб,жамитя харакатини издан чиқариш мумкин. Шунинг учун маданиятда кераксиз хиссиётдан халос бўлиш меҳанизми ишлаб чиқилган. Маданиятнинг қуйидаги функциялари бевосита шахс билан боғлиқ:-«Гоминизация» уруғдош хусуситяларни ўрганиш. Маданият «ақлли одам» учун хос бўлган-нутқ,нарсаларин рамзий ифодалаш (ёки мавҳум тафаккур) хусуситяларини ҳарбир одам ўрганишига имкон яратади.Социализация(умумлаштириш)-жамият ҳаёти учун унинг хақиқий аъзоси сифатида зарур ҳисобланган маълум миқдордаги шартларини ўзлаштириш. Бу функция идрок, тафаккур, нутқ сўзларини қўлланилиши, оҳанг, имо-ишора ва шама,типик ходисалар муносабат тарзи, шунингдек, талаб вақадирият йўналишлари тизимининг шаклланитириш каби андазавий усулларининг мустахкамлашиши билан боғлиқ. -Инкультурация-аввало ўз халқининг, умуминсоний маданий меросга (аралашиш) муносабатда бўлиш. -Индивидуализация-маданият маълум шахслар қобилияти, иқтидори, хусуситятиниўта ривожлантиришга мўлжалланган. Шахс маданияти қолган барча маданиятлар доирасида –(жамият инсоният)энг асосий бўғин бўлиб,бу ҳар бир аниқ шахслар маданиятининг баркамоллик даражасидан жамитя ёки бутун инсоният маданияти билан боғлиқ бўлишини билдиради. Ҳар қандай жамитя маънавий маданиятнинг таркибий қисми,бой билим олами бўлиб, у инсонни қаерда яшаши ва харакат қилишини, умуман,

дунёдаги ва жамитядаги ўрнин белгилашга ёрдам беради. Маданий қадриятлар инсон учун ўта шахсий моҳият вамазмун касб этиб,инсон у орқали бошқакишилар билан, бутун жамитя билан муносабат ўрнатади. Қадриятлар жамиятга манзур бўлувчи аҳлоқ шаклларини яратишда ва англашда инсонга ёрдам беради. Тахинга лойиқ жойи шундаки,инсонда бошқаларга нисбатан мунозарали эмас, балки мулойим муносабат шаклланади. Мунозаралар туғилган ҳолларда жамиятни мустаҳкамлашга муносиб бўлган бартараф қилишнинг қулай усуллари топилади. Қадрият тушунчаси маданиятшуносликнинг асосий тушунчаларидан. Айрим тадқиқотчилар уни даврнинг эҳтиёжини белгилайди, яъни, тарихий хусусият касб этади деб ҳисоблашади. Бошқа бир тадқиқотчи Рикертаксинча қадрият, доимий унверсал хусусиятга эга дейди. Ниҳоят, Т. Парсонис қадриятни-меъёрий андоза деб атайди. Мазкур турдли хил, қарама- қарши фикрлардан қадриятнинг маъноси кўп қиррали эканлиги англанади. Қадрият кишилар ҳаётида ўта аҳамиятли ходисадир. Уни маданият соҳалари рўёбга чиқарган ход иса сифатида бооғлиқликда англаш мумкин. Моддий нуқтаи назардан қадрият хусусий(яъни оддий хис қилиш органи)-буҳаётий, маиший, техник қониқиш,қадрият ва бошқа маънавий-илмий,аҳлоқий эстетик, диний ва бошқаларгабўлнади. Айрим қадриятлари (хўжалик,техник,сиёсий) тарихий хусусият касб этиб, яънимаданият,давр ўзгариши билан улар ҳам ўзгариб туришини батафсилроқ ўрганиш чоғида аниқлаш қийин эмас,бошқа қадриятлар эса универсал хусусиятга эга. Юқорида такидланганидек қадрият ижтимоий фаолятни тартибга солиб,индивидлар, гурухлар ва жамиятнинг муҳим ютуқларига эришувини белгилайди. Ижтимоий қўлламдагимазмун даражаси бўйича қадрият узвийликка эга. Қадриятнинг дастлабки даражаси оддийлари орасида ажратган аниқ нарсалар,холатлар, харакатларнинг афзалликлари билан боғлиқ. Иккинчи даражаси эса маълум индивидга яқин бўлган ижтимоий

гуруҳлар қизиқишига мос келувчи образлар харакати ёки фаоллиятнинг танланиши билан боғлиқ. Учинчи даража бу энг юксак умуминсоний мақсадларга танланиш бўлиб, бунда эзгулик,хақиқат,гўзаллик, адолат, тартиб, бойликка қарама-қарши ёузлик, ёлғон, хунуклик,бетартиблик,қашшоқлик мужассамлигида намаён бўладиёки бу тағдир билан боғлиқ ўта юксак танлаш ҳисобланади. Қадриятларнинг исрархияга асосланга мураккаб тизимида индивиддаги сингари турли тоифадаги умумийликнинг ҳам ўзига хослигиасосий такрорий ва четдаги,устунлик холатидаги тарзларга ажратиш мумкин.Қадриятлар рўйхати хар бир жамиятнинг милий ва ўзига хос цивилизацияси билан боғлиқ холда кескин фарқланади. Ҳамма даврларда барча халқларда энг юксак қадрият эзгулик, ҳаёт, меҳнат, севги,хақиқат, бахт сингари мезонларда ифодаланган.

АДАБИЁТЛАР 1. И. А. Каримовнинг основнў принципў обшественно-политического и экономического развития Узбекстана. Ташкент. «Узбекистан». 1995. 2. Абдуҳалиқов С. Маданият тарихи ва унинг асосий масаласи, Тошкент.1998 й. 3. Аҳмедова э., Габидулин Р., Културология, миравоя культура. Тошкент. 2001 й. 4. Гуревич П. С. Культурология. М. «Знание», 1996. Умаров Э., Абдуллаев М., Хакимов Э. Культурология. Тошкент. «Янги аср авлоди».

Похожие

Диний маданият

Диний маданият

Анъанавий маданият

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Эстетик маданият тушунчаси