Анъанавий маданият - Культурология - Рефераты

Анъанавий маданият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Анъанавий маданият Режа: 1. Қ адимги Миср маданияти. 2. Қ адимги Месопатамия маданияти. 3. Қ адимги Ҳ индистон маданияти. 4. Қ адимги Хитой маданияти.

Инсоният тарихида илк цивилизациялар пайдо бўлганига 6 минг йилдан ошди. Шундай цивилизацияларнинг энг қадимгилари Миср ва икки дарё оралиғи Месопотамияда вужудга келган. Аввало булар ибтидоий жамоа тузумида яратилган моддий ва маданий маданият ютуқларини ўзида акс эттирган тарзда тараққиётнинг давоми бўлган. Иккинчи томондан, бу ерларда иқлими қулай. Ери унумдор бўлганлигидан суғорма деҳқончилик тез ривожланиб борган. Қадимги Миср маданияти эр. авв. IV минг йилликдан эр. авв. 332 йилгача даврни ўз ичига олади. У ўзига хос хусусиятларни, яъни ёзуви, адабиёти санъати, архитектра қурилиши билан ажралиб туради. Тигр ва Ефрат дарёлари оралиғидаги ерларнинг асосий аҳолиси шумерлар, аккадлар, вавилонлар, халдейлар, оссурияликлар. Хурритлар ва арамейлардан иборат бўлган. Булар орасида Шумер, Бобил. Оссурия маданиятлари анчайин юксакликка кўтарилган. Қадимги Ҳиндистон ва Хитой маданиятларининг ҳам ўзига хос вужудга келиши, ривожланиши ҳам антик дунё тарихида ўзига хосжиҳатлари билан кўзга ташланиб туради. 1. Қадимги Миср маданияти Қадимги Миср илк цивилизация ўчоқларидан бири сифатида ўзига хос бетакрорлиги билан ажралиб туради. У Африканинг шимоли-шарқида жойлашган. Нил дунёдаги энг катта дарёлардан бири бўлиб, у Марказий Африкадан бошланиб, Мисрни кесиб ўтиб, Ўрта ер денгизига қуйилади. Мисрда илк деҳқончиликнинг пайдо бўлиши ҳам энг аввало шу дарё билан боғлиқ бўлган. Қадимдан Мисрда табиати иссиқ, ҳайвонот, ўсимлик дунёси ва ер ости бойликлари кўп бўлганлиги боис бу ерда моддий ва маънавий маданият жуда эрта вужудга келиб ривожланган. Мисрда давлатнинг пайдо бўлиши мил. ав. IV минг йилликнинг бошларига т ўғ ри келади. Бу даврларда Нил дарёсининг шимолида ва жанубида 40 дан орти қ ша ҳ ар давлатлари – номлари пайдо б ў лган. Номларни монархлар бош қ ариб, улар де ҳқ ончилик,

чорвачилик, су ғ ориш, ҳ арбий ва диний ишларни бош қ арганлар. Булар илк қ улдорлик давлатлари эдилар. Бу давлатчаларнинг шимолий ва жанубий бирлашмалари вужудга келади. Мил.авв. III мингинчи йил бошларида Жануб подшоси Минанинг Шимолий уюшма устидан ғалаба қилиши натижасида ягона Миср давлатига асос солинади. Унинг пойтахти Мемфис шаҳри бўлган. Ўзининг Ватан тарихини ёзган коҳин Манефон қадимги Миср тарихини тўртга бўлиб: Қадимги (мил авв. 3 мингинчи йил), Ўрта ( мил.авв. 3 мингинчи йил охири – 2 мингинчи йил бошлари), Янги (мил. авв.2 мингинчи йил), Қуйи (мил. Авв. 1 мингинчи й.) подшолик даврларига бўлади. Бу даврлар жами 30 та фиравнлар сулоларини ўз ичига олади. Қ адимги Миср дунё цивилизациясининг том маънодаги классик намунаси б ў лган. Шунинг учун ҳ ам қ адимги юнон тарихчиси Геродот бу мамлакатни «Нилнинг инъоми» деб бежиз айтмаган. Ба ҳ ор ойларида Нил тош қ ини натижасида дарё б ў йларидаги ерларида ҳ осил б ў лган қ ора менералга бой қ олди қ лар де ҳқ ончилик учун «текин озу қ а» б ў либ хизмат қ илган. Дарё б ў йларида турли хил гранит, мармар каби тошларнинг б ў лиши эса қ урилишга яхши материал ҳ исобланган. Миср тарихининг барча даврларида ҳ айвонлар, табиат ҳ одисалари ва ота-боболар ру ҳ ига эъти қ од қ илиш кенг тар қ алган. Шу билан бирга Мисрда ягона давлатнинг вужудга келиши билан фиравн-подшоларга эъти қ од қ илиш ва уларни ило ҳ ийлаштириш пайдо б ў лган. Биринчи ў ринда қ арчи ғ ай бошли қ уёш худоси – Ра ёки Амон-Ра б ў либ, у ҳ ар куни олтин қ айи қ часида осмонни кезиб чи қ ади ва ғ арбга тушади (мисрликлар тасаввурида). Мисрликлар Қ уёш худосига атаб ибодатхоналар қ урганлар. Худолар ичида Ос с ирис ало ҳ ида ў рин тутади. У аввал де ҳқ ончилик хомийси б ў либ, эшак бошли, қ изил к ў зли ёвуз худо Сет томонидан ў лдирилган. Осирис нариги дунёдаги подшоликда шо ҳ ва судья б ў либ олади.Худолар мисрликлар учун биргина дунёни яратувчи б ў либгина, қ олмай, хунармандчилик, санъат, ёвуз, ҳ исоб, се ҳ ргарлик ва илм-фаннинг яратувчилари ҳ ам ҳ исобланган. Улар иероглиф ёзувини «Худонинг с ў зи»

деб тушунар эдилар. Бунда с ў з ва ҳ исоб ҳ укмрони, ёзувни яратувчиси, адабиёт ва ёзувчиларнинг, се ҳ ргарлар ва табибларнинг ҳ омийси Тоту ҳ исобланган. Мисрда худоларга си ғ иниш билан бирга подшо ҳ -фиравнларга си ғ иниш ҳ ам ало ҳ ида ў рин тутган. Мисрликлар Ф и равннни ердаги худо деб ҳисоблашар, шунинг учун уларга атаб Пирамидалар қ уришган, уларнинг номларини абадийлаштиришганлар. Қадимги подшолик даврида папирус қоғозининг тайёрланиши ёзма маданиятнинг ривожлантиришга олиб келган бўлса, Мисрда мис даврида биринчи бўлиб асаларичиликнинг кашф қилиниши ва ёйилиши ҳам дунёвий аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга шу даврда деҳқончилик, боғдорчилик, полизчилик ва узумчилик ривожланган. Қадимги Миср подшолиги даврида етакчи маданият йўналиши – бу архитектура бўлиб, у бошқа маданият турлари билан уйғунликда ривожланди. Биринчи пирамида архитектор Имхотеп лойиҳаси асосида Физа ва Жосерга атаб Саккарада (Мил. авв. 3 минг йилликда) қурилган бўлиб, у бўйи 60 м., пиллапоя шаклида қурилган. Имхотеп биринчи архитектор бўлибгина қолмай, айни чоқда олим, ёзувчи, табиб ҳам эди. Вафотидан кейин унга атаб ибодатхоналар қурилган. Иккинчиси Дашурда қурилган Снофру пирамидаси тўртбурчакли шаклида бўлиб, унинг бўйи 100 м. эди. Гизадаги фиравн Хуфу мақбараси- пирамидаси ўзининг улуғворлиги билан ажралиб туради. Хуфу (юнонча Хеопс) мақбарасининг бўйи 150 м. (ҳозир 146 м.), эгаллаган жойи 52,900 м.кв. бўлиб, унинг қурилишига оғирлиги 2-15 тонналик 2 млн. 300 мингта тарашланган тош ишлатилган. Пирамида 30 йил ичида қурилган. Хуфу пирамидаси оламнинг етти муъжизасининг бири ҳисобланади. Гизада қурилган улкан сфинкс (57м.) Хафра шер сурати тарзда бўлиб, ўзининг бетакрорлиги билан ажралиб туради. ҳаммаси бўлиб 80 га яқин пирамидалар қурилган. Пирамидалар Қадимги Мисрнинг ўзига хос рамзига айланган.

Пирамидалар қурилиши қадимги Миср учун қимматга тушган ва Миср иқтисодини издан чиқара бошлаган. Шу сабабли фиравнлар милоддан аввалги 17 асрдан эътиборан пирамидалар қуришган воз кечганлар. Архитектура билан биргаликда ҳ айкалтарошлик намуналари ҳ ам яратилган. Бу жумласига фиравн Нармер (б ў йи-64 см.), « Қ ишло қ о қ со қ оли», «Мирзо Кан», «Ша ҳ зода Рахотеп ва унинг рафи қ аси Нофрет» каби тошдан ясалган ҳ айкалчаларни нисбат бериш мумкин. Ў рта подшолик, ёки бош қ ача қ илиб айтганда классик қ уроллар ясашда бронзадан кенг фойдалана бошлаган. Ойна ишлаб чи қ ариш йулга қў йилади. Қ адимги айни қ са ў рта подшолик даврида математика со ҳ асила катта юту қ ларга эришилган. Жумладан, сано қ тизими кашф этилган. Миср ёзувида 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, ҳ атто миллионни ҳ ам билдирувчи ало ҳ ида белгилар б ў лган. Миср астр о номлари юлдузлар, сайёралар ҳ аракатини ў рганиб, биринчи юлдузлар осмони харитасини тузганлар. Шундай хариталар Сенмут мақбараси, Эдфу ва Дендир ибодатхоналарининг шипларида сафланиб қолган. Миср астрономлари дунёда биринчи бўлиб алоҳида тақвим тузганлар. Унга кўра бир йил 365 кунни ташкил қилиб, у 12 ойга бўлинади. ҳар ой 30 кундан ибоорат бўлган қолган 5 кунни эса байрам қилишган. Қум ва суюқ соатлари ҳам дастлаб Мисда кашф этилган. Мисрда тиббиёт ҳам эрта ривожланган. Мил. ав. 3600 йилда Мемфисда афсонавий табиб Имхотеб шарафига махсус ибодатхона қурилиб, у ерда беморларга ёрдам кўрсатилган. Гелиополис ва Саис шаҳарларида табиблар тайёрлайдиган махсус мактаблар бўлган. Тиббиётга бағишланган асарлар яратилган. Табиблар мумиёлаш жараёнида инсон аъзоларининг ички тузилишини яхши билганлар. Улар, беморларни даволашда терапия, жарроҳлик, руҳий таъсир қилиш усулларини қўллашган. Мисрда Георг, Зберс, Здвин, Смит, Бругша, Зравистрат, Херофил каби машҳур ҳакимлар шуҳрат топган. Қадимги мисрликлар география фани соҳасида ҳам дастлабки маълумотларга эга бўлганлар. Қадимги Миср географлари ўз ўлкалари ва

Арабистон ярим оролининг харитасини чизганлар. Уларнинг Арабистон чўллридаги олтин конлари жойлашган районнинг харитаси ҳозиргача сақланиб қолган. Ў рта подшолик даврида адабиёт жуда ривожланган. Бу даврда жуда к ў п қў ши қ , эртак ва ма қ оллар яратилган. Ў ша даврда «Икки о ғ а-ини ҳ а қ ида», «Т ўғ ри ва эгри ҳ а қ ида», «Изида ва О с сирис ҳ а қ ида» эртаклар, «Сор ва Сет жанжали» номли афсоналар жуда маш ҳ ур б ў лган. Дунёда биринчи б ў либ Мисрда театр кашф қ илинган. Ибодатхоналарда диний драмалар қў йилган. Хусусан, те а трларда О с сириснинг ў лими ва қ айта тирилиши к ў ринишлари ижро этилган. Янги подшолик даври Қ адимги Миср тарихида моддий ва маънавий ривожланишнинг энг ч ўққ иси ҳ исобланади. Бу даврда мисрликлар темирдан фойдаланишга ў тганлар, т ўқ мачилик дастгао ҳ ини кашф қ илган, йил қ ичиликни (отлар) ў злаштирганлар. Чи ғ ири қ ни ва шаруфни кашф этилиши полизчилик ва бо ғ дорчиликнинг ривожланишига олиб келган. Хуллас, бу даврда мамлакат иқтисоди тез ў сади. Бу эса жамиятнинг бой таба қ асининг янада бойишига ва санъатнинг ривожланинши олиб келади. Янги подшолик даврида Мирсда фиравн Тутмос I давридан бошлаб «Подшолар водийсида» фиравнлар ў зларига ма ҳ обатли ва лабиринтли ма қ бараларни, ҳ айкалларни қ урдирадилар. Буларга Аменхотеб 3 ва Абусимбедаги Рамзус 2 ғ орли ма қ баралари ҳ акаллари мисол б ў ла олади. Айни қ са, Фивада қ урилган Карнак ва Луксор ма қ баралари архитектор Инени бошчилигида қ урилг а н б ў либ, бу йирик архитектура мажмуи қ урулишида баланд устунлар ишлатилган. Бу даврда к ў п жанрли адабиёт ҳ ам ривожланди. Диний «Мар ҳ умлар китоби», реализм ру ҳ ида «Икки о ғ а-ини ҳ а қ ида эртак», севги ҳ а қ ида «Юракни ро ҳ атлантирувчи қў ши қ » каби асрлар юзага келди. Тасвирий санъат ва ҳ айкалтарошликда фиравнларнинг турмуш тарзини акс эттирувчи асарлар яратилди. Ҳ айкалтарош Тутмос томонидан яратилган фиравн Эхнатон ва унинг рафи қ аси Нефертити асарлари ў зининг

бетакрорлиги, г ў заллиги билан кишиларни ҳ айратга солади. 1992 йили топилган Тута н хамон ма қ барасидаги (ягона т ў ла са қ ланиб қ олган) Миср маданиятига тааллу қ ли к ў плаб қ иммтли ёдгорликлар ичида фиравннинг маш ҳ ур олтиндан қ илинган ни қ оби ҳ ам бор. Қ уйи Миср подшолиги даврида Миср ин қ ироз жараёнини бошидан кечирди. Ягона Миср аввал иккига, с ў нгра майда номларга (давлатчаларга) б ў линиб кетади. Миср аввал Нумибия, Оссурия, Эрон таъсирига тушиб қ олади ва ни ҳ оят, мил.авв. 332 йили Александр Македонский томонидан эгалланди. Шу билан Мисрнинг қ адимги даври тугайди. Қ адимги Миср Маданиятига келсак, у ҳ озирга қ адар ҳ ам яшаб келмоқда. Бу маданият жа ҳ он маданияти ҳ исобига ҳ ам катта ҳ исса қў шди. Шунинг учун ҳ ам Юнон файласуфи Афлотун Миср маданиятини «Жами цивилизацияларнинг онаси» деб бежиз айтмаган. 2. Қадимги Месопатамия маданияти Шумерлар иқтисодининг асосини деҳқончилик ташкил қилган бўлиб, у суғорма деҳқончилик тизими билан боғлиқ эди. Шу билан чорвачилик ҳам муҳим аҳамиятга эга эди. Унда металсозлик ҳам юқори даражага эришган. Эр. авв. 3 мингинчи йил бошларига келиб шумерликлар бронзадан меҳнат қуроллорини ясай бошлайдилар, эр. авв. 2 мингичи йил охирларига келиб эса темир даври бошланади. Месопатамиядаги катта ютуқлардан бири бу ёзувнинг ихтиро қилиниши эди. Илк ёзув мил. Авв. 4 минг йилликда Жанубий Месопатамияда кашф қилинган. Бу ерга кўчиб келган шумерлар ҳам ушбу ёзувни қабул қилганлар. У суратли ёзув б ў либ, с ў з суратли расм ор қ али ифода этилган. Бу фанда иероглиф деб номланган. Масалан, қ уш с ў зи қ ушнинг тасвири билан, сув с ў зи уч қ атор т ў л қ инсимон чизи қ билан ифода этилган. Аммо суратли ёзув билан ҳ амма с ў зларини ҳ ам ифода қ илиб б ў лмаган. Унинг

чекланганлиги сабабли бу ёзув такомиллаштириб борилиб, миххат ёзув кашф қ илинган . Ҳ арфлар қ отмаган лой лав ҳ алар сат ҳ ига уйиб туширилган. Ҳ арфлар 600 га я қ ин белгидан иборат б ў лган. Бу ёзув кейинчалик бутун Жануби- ғ арбий Осиё хал қ лари орасида тар қ алган. Қ адимдан Месопатамия мирзолари адабий, тарихий асарларни сопол, тери, лой лав ҳ аларга ёзиб, ў зига хос китоблар яратганлар ва кутубхоналарни ташкил қ илганлар. Бундай кутубхоналар Ур, Ниппур, Ниневия, Бобил, Ашшур каби ша ҳ арларда мавжуд б ў лган. Уларнинг ичида энг каттаси Оссурия подшоси Ашшурбанипалнинг Ниневиядаги кутубхонаси б ў либ, унда 30 мингдан орти қ хатли лав ҳ алар са қ ланган. Диний-мифология б ў йича Шумер Мисрдагадан фар қ қ илувчи тизимга эга эди. Гарчи бу ерда ҳ ам ша ҳ ар ҳ укумдорини Худонинг ердаги авлоди деб қ аралса-да, биро қ нариги дунё т ўғ рисидаги тасаввурлар Мисрдаги сингари катта а ҳ амиятга эга б ў лолмади. Ко ҳ инлар ҳ ам му ҳ им ижтимоий қ атлам сифатида шакллана олмади. Шумерларда ҳ ар бир ша ҳ ар-давлат ў зининг ҳ омийси-Худосига эга эди. Шу билан бирга бутун Месопатамияда си ғ инувчи умумий худолар ҳ ам мавжуд б ў лган. Шулардан осмон худоси – Ан, ер худоси- Энлиль, сув худоси-Энки. Моддий маданият со ҳ асида Шумерда архитектура қ урилиши со ҳ аси му ҳ им ў рин тутган. Бу ерда хом ғ ишт кашф қ илинган б ў либ, улардан храмлар- олти, етти қ аватли зиккуратлар қ урилган. Уларнинг ичида тани қ лиси Ур ша ҳ ридаги «Храм-то ғ и» (эр. авв. XXII - XXI асрлар) эди. Зиккуратлар обсерваториялар ў рнини ҳ ам ў йнаганлар. Осмон жисмлари ҳ аракатини кузатиш билан астраном ко ҳ инлар шу ғ улланишган. Қ адимги Месопатамия астраномлари қ уёш ва ой тутилишини олдиндан билганлар. Улар қ уёш йили 365, ой йили 354 кунлигини ани қ лаб, шу асосда астраномия та қ вимини тузганлар.

Ҳ айкалтарошлик со ҳ аси гарчанд архитектура каби ривожланмаган б ў лса-да, кичик ҳ ажимдаги ҳ айкалчаларни ибодатхоналар учун ясалган. Мисол учун Лагашдаги аёл ҳ айкалчасида (б ў йи 26 см.) этник қ иёфа белгилари ҳ ам намоён қ илинган. Бу даврга тааллу қ ли мисдан ясалган Саргоннинг боши тасвирланган ҳ айкалчада подшонинг ботирлиги, кучли иродаси ва қ а ҳ рли характери ифода қ илинган. Шумерда бадиий адабиёт ривожи ю қ ори даражага к ў тарилган. Ноёб асарлар жумласига «Де ҳқ ончилик альманахи», «Гильгамеш ҳ а қ ида достон» б ў либ, унда Гильгамеш ва Энкидуларнинг д ў стлиги, қ а ҳ рамонликлари ва саргузаштлари ҳ а қ ида ҳ икоя қ илинади. Мил.авв. 3 мингинчи йил охиирига келиб Шумерлар ин қ ирозга учраши туфайли уни Бобил босиб олди. Бобил тарихи икки даврга б ў линиб, Қ адимги даври мил.авв. 2 минг йилликнинг иккинчи ярмини ва янги даври мил.авв. 1 минг йилликнинг ў рталарини ў з ичига олади. Қ адимги даврнинг энг ч ўққ ига чи ққ ан ва қ ти подшо Хаммурапи (1750-1732 й) ҳ укумронлик қ илган ва қ тларга т ўғ ри келади. Хаммурапи йирик давлат тузиб, бу давлатни ў зи тузган қ онунлар асосида бош қ арган. Хаммурапи т ў плами миххат ёзувида базальт тош устуни сат ҳ ига битилган. Қ онунлар т ў плами 282 моддадан иборат б ў либ, у кириш, қ онунлар ва хулосалардан иборат. Кириш қ исмида қ онунларни чи қ аришдан асосий ма қ сад мамлакатда адолат ў рнатишдан иборат, деб к ў рсатилган. Унда подшо улу ғ ланиб, к ў кларга к ў тарилган. Қ онунларда ҳ усусий мулк ҳ имоя қ илинган. Жумладан: агар кимки ибодатхонанинг ёки подшонинг мулкини ўғ ирласа, у ў лдирилиши лозим; ўғ ирлик молини олган киши ў лдилиши керак. Хаммурапи қ онунлари ў з даврининг му ҳ им тарихий, юридик ҳ ужжати ҳ исобланади. Баландлиги 2м. базаольт устунида Хаммурапининг тик турган ҳ олида курсида ў тирган қ уёш ва адолат худоси Хамаш қў лидан ҳ окимият белгиси-таё қ ни олаётган ҳ олати тасвирланган. Бу жи ҳ атдан у тасвирий монументаль асар ҳ амдир.

Янги Бобилнинг гуллаб-яшнаши подшо ҳ Навуходоносор (605-562 й.) даврига т ўғ ри келади. Унинг даврида дунёнинг етти м ў жизасидан бири «Семирамиданинг осма бо ғ лари» қ урилган б ў либ, уни севги рамзи деб ҳ ам аташади. Шу даврга мансуб «Бобил минораси» (баландлиги 90м.) – зикурати ў з даврининг энг улкан архитектура иншооти б ў лган. Бу минорани Геродот к ў риб ҳ айрон қ олган. Минора т ўғ рисида Библияда ҳ ам эслатиб ў тилади. Қ адимги Бобилда математика, геометрия, астрономия, тиббиёт, тарих ва бош қ а фанлари қ изи қ иш эрта бошланган. Ерларни ў лчаш, масофани ани қ лаш, ҳ осилни ҳ исоблаш ва савдо-соти қ ишларини юритиш учун математика ва геометрия керак б ў лган. Бобиллар сон ва санашни билганлар. 100 ва 1000 ликлар ало ҳ ида белги билан ифода этганлар, ҳ атто доиранинг 360 эканлигини ани қ лаганлар. Месопатамияда қ адимдан бошлаб мактаблар вужудга келган б ў либ, уларда ў зига т ўқ кишиларнинг фарзандлари таълим олган. Мактабларнинг қ уйи синфларида адабиёт, тил, грамматика фанлари ўқ итилган. Ю қ ори синфларида эса астрономия, математика, геометрия, тиббиёт ва ветеринария ҳ амда диний дарслар ў тилган. Мактаблар давлатни бош қ ариш учун ходимлар тайёрлаганлар. Месопатамиядаги учинчи кучли давлат – Оссурия эди. Оссурия ми. Авв. 3 минг йилликда ташкил топиб, мил. а вв. 2 минг йилликнинг иккинчи ярмида гуллаб яшнади. Оссурия я қ ин Шар қ да й ў лларининг кесишган жойида жойлашганлиги сабабли тез орада кучли давлатга айланди. Оссурия маданиятида етакчи ў ринни архитектура эгалларди. Архитектура обидалари ичида энг катталари Дур-Шаррукинда қ урилган подшо Саргон II нинг сарой мажмуи ва Ниневиядаги Ашшурбанипалнинг саройидир. Мазкур сарой деворларида ҳ айкаллар тасвири акс эттирилган. Оссурияда арой деворларида подшо ҳ аётидан лав ҳ алар ва табиат к ў ринишларини акс эттириш авж олган. Масалан, подшо Ашшурбанипалнинг Ниневиядаги

саройининг деворларида «Катта шерлар ови» тасвирида яраланган, ў лаётган ва ў лган шерларининг ҳ олатлари усталик билан акс эттирилган. Ю қ орида қ айд қ илинганидек, Месопатамияда к ў п худолик мавжуд б ў либ, ой худосини шумерликлар – Нишар, аккадликлар эса Син деб атаганлар. Қ уёш худосини шумерликлар- Уту, аккадликлар эса Шамаш деб номлаганлар. Венера сайёраси худосини шумерликлар – Ианни, аккадликлар ў з маъбудаси Иштар билан та ққ ослаганлар. Даслабки қ урболикка одамлар с ў йилган, кейинчалик қ ўй ва қў зилар қ урбон қ илинган. Хулоса қ илиб айтганда, бу ў лкада табиий и қ лимнинг қ улайлиги, ер ости бойликларининг мавжудлиги, геостратегик жойлашувининг мослиги – булар бош қ а ў лкаларга нисбатан эртаро қ сунъий су ғ оришга асосланган де ҳқ ончилик, ҳ унармандчилик ва савдонинг вужудга келишига ҳ амда ривожланишига сабаб б ў лган. Моддий маданиятнинг ривожланиши эса маънавий маданиятнинг ривожланишига олиб келди. Илк давлатларнинг вужудга келиши билан эса маданий тараққиёт даражаси янада тешлашди. Натижада Месопатамия илк цивилизация бешикларидан бирига айланди. 3. Қадимги Ҳиндистон маданияти Ҳиндистон ҳақли равишда қадимги Шарқнинг юксак маданиятли мамлакатларидан биридир. Ҳиндистон ярим ороли қадимдан табиий ранг- баранглик, бой ўсимлик, ҳайвонот ва қимматбаҳо ер ости бойликларига эга бўлган. Ярим оролда сер сув Ҳ инд ва Ганг каби дарёлар мавжуд. Мил. авв. 5 минг йилликнинг охири 4 минг йилликдан бошлаб Ҳинд дарёси водийсида сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик вужудга келган. 4 минг йиллик ўрталарига келиб бу жойда ўзига хос энг қадимги Ҳинд маданияти вужудга келган. Деҳқоқнчилик, ҳунармандчилик, чорвачилик, савдо-сотиқнинг ривожланиши натижасида қишлоқ ва шаҳарлар пайдо бўлган. Ниҳоят, Ҳинд дарёси ва унинг Панжоб вилояти қадимги давлатлар юзага келади. Бу давлатларнинг Моҳинжо-Даро, Хараппа каби катта шаҳарлари бўлган. Моҳинжо-Даро ҳозирда Покистон ҳудудида

жойлашган бўлиб, шаҳарнинг майдони 270 гектардан иборат. Бу ердан археологлар кўчалар, пишиқ ва хом ғиштлардан қурулган турар жойлар, саройлар, омборхоналар, ибодатхоналар ва подшо қароргоҳининг қолдиқларини топишган. Ша ҳ арда пиши қ ғ иштдан қ урилган сув тахмони ва канализация ҳ ам б ў лган. Бадавлат кишиларнинг уйлари, шунингдек ибодатхоналар 2-3 қ аватли қ илиб пиши қ ғ иштдан 4,5 минг йил аввал қ урилган. Хараппа ша ҳ ридан археологлар 500 га я қ ин ёдгорликлар топишган. Ша ҳ ар қ урилиши Мо ҳ инжо – Даро билан деярли бир хил. Ша ҳ арда меъморчилик, т ўқ имачилик, кулолчилик, тоштарошлик, заргарлик, қ уролсозлик анча ривож топган. Хараппаликлар ў зларининг иероглиф ёзувларига ҳ ам эгс б ў лган. Иккала ша ҳ арда ҳ ам йирик ғ алла омбо р лари топилган б ў либ, бу давлатни марказлашган даражасини к ў рсатади. Ҳ индлар дунёда биринчи б ў либ пахтадан мато т ўқ иб, кийимлар тикканлар, чунки ша ҳ ардан кийим тикиш, қ уролсозлик устахона қ олди қ лари топилган. Хараппа сув й ў ли ва қ уру қ лик ор қ али шумерлар билан савдо ало қ алари борганилк илк қ улдорлик давлати эди. Мил. авв. 2 минг йиллик ў рталаридан бошлаб Эрон ва Турон ор қ али Ҳ индистонга к ў чманчи, чорвадор орий қ абилалари бостириб киради. Улар Ганг ва Панжоб дарё во ҳ аларининг унумдор ерларига келиб ў рнашганлар ва кейинчалик ма ҳ аллий ҳ ал қ билан аралашиб кетганлар. Орийлар билан ма ҳ аллий хал қ ў ртасидаги қ онли жанглар Ҳ индларнинг хал қ о ғ заки ижодиёти намуналари б ў лган «Ма ҳ обхарат» ва «Рамаяна» достонларида ҳ ам акс эттирилган. Ҳ индлар ў зларининг қ адимий ёзувларига эга б ў лганлар. Уларда астрономия ва математика ҳ ам анча ривож топган. Ҳ индлар қ уёш ва сув соатларидан фойдаланганлар, ў зларининг та қ вимларини тузганлар. Хал қ о ғ заки ижодининг юксак намунаси – Ведалар, гимнлар, қў ши қ лар, афсункор ва диний дуолардан иборат т ў плам тузилган. Ведаларда ҳ аёт ва ў лим масалалари б ў йича фикр юритилади. Бу таълимотга к ў ра жон доимо б ў лади ва у киши вафотидан кейин бош қ а танага ў тади. Ҳ индларнинг Веда

таълимоти инсон мутло қ жон билан қў шилиши, ў з жонини бош қ ара олмаслиги, бу жуда қ ийин б ў лишига қ арамай унинг мумкинлиги т ўғ рисида фикр – мушо ҳ ада юритилади. Ана шу таълимот асосида йога ҳ аракати келиб чи ққ ан. Ведаларда қ адимги Ҳ индистон а ҳ олисининг Варналарга (касталарга) б ў линиши ҳ а қ ида ҳ ам таълимот бор. Шу таълимот асосида қ адимги диний эъти қ од, брахманизм пайдо б ў лган. Брахманизм қ адимги диний эъти қ одлардан бири б ў либ, мил.авв. IX - VIII асрларда вужудга келган. Бу эъти қ одга к ў ра худо Брахма оламни ва одамни яратган деб ҳ исобланган. Брахманларнинг таъкидлашича, худо одамларни ў з танасининг турли қ исмларидан яратган. Хусусан, худо ў з о ғ зидан брахманларни; қў лларидан кшатриларни – жанчи, рожаларини; сонларидан вайшо қ лар- ҳ унармандлар, савдогарлар, де ҳқ онларни; лойга беланган оё қ ларидан эса шудралар, яъни хизматкорларни яратган деб, таълим берилади. Шулардан кейин эса энг паст тоифа - ҳ азар қ илинадиганлар яралган. Шундай қ илиб, брахманлар таълимотига к ў ра худо одамларни турли тоифаларга – касталарга б ў либ, бола қ айси кастадан ту ғ илган б ў лса, у умри б ў йи ў ша тоифада қ олиши керак б ў лган. Тоифаларни аралашиб кетишига й ў л қў йилмаган. Мил. авв. 6 асрда Ҳ индистонда буддизм дини пайдо б ў лади. Бу таълимотнинг асосчиси Гаутама Шакьямуни. У шимолий Ҳ индистонда мил. авв. 566-476 йиллари яшаган. Будда с ў зининг санскритча (олий билимларни эгаллаган, ҳ а қ и қ атга эришган) маъносини беради. Буддизм брахманизмдаги одамларни касталарга б ў линишини қ оралаб, жамиятдаги барча кишилар тенг б ў лишини эътироф этади. Буддизм таълимоти т ў рт ҳ а қ и қ атда ў з ифодасини топган: 1. Турмуш азоб-у қ убатлардан иборат; 2. Азоб-у қ убатлар сабаби – кишиларнинг истаклари ва нафсларидир. 3. Азоб-уқубатдан қутилиш учун кишилар ўзларининг истак ва нафсларини тийишлари керак;

4. Азоб-уқубатлардан халос бўлиш учун Будда кашф этган қоидаларга амал қилиш керак. Буддизм таълимоти асосида бошқа одамларга нисбатан яхши инсоний муносабатда бўлиш, бошқа тирик мавжудотга нисбатан зўравонлик ишлатмаслик, айниқса, ўлдиришни маън ғояси ётади. Демак, инсон аҳлоқида гуманизм асосий ўрин тутади. Эрамизнинг I асрида Буддизм Марказий Осиё орқали Хитойга, Хитойдан Кореяга, Япониия, Муғулистон ва Тибетга тарқалади. Табобат оламида ҳинд арбоблари касалликни аниқлаш ва уни даволашда катта ютуқларга эришган. Даволашда ишлатиладиган дори- дармонлар 1000 га яқин бўлиб, силаш, уқалаш, ванна қилиш, жарроҳлик усулларидан кенг фойдаланганлар. Ҳинд кимёгарлари бқёқ ва турли кимёвий моддаларни кашф этганлар. Ҳиндистон шахмат ўйининг ватани ҳисобланади. Меъморчиликда ҳам катта ютуқларга эришилган. Ҳинд усталари ғишт ва буюмлардан ажойиб иморатлар, саройлар қурганлар. I-VII асрларда Бомбей яқинида тоғни ўйиб, 24 та ғор монастирлари ва бешта ибодатхона қурилиши, яъни Ажанта, мажмуаси дунё маданиятида архитектура, ҳайкалтарошлик ва тасвирий санъатнинг ўзига ҳос синтези ҳисобланади. Чунки унинг қурилишида юқорида кўрсатиланг санъат турларининг ҳаммасидан фойдаланилган. Мил. авв. 950 ва милоднинг 1050 йиллари давомида Чанделлас сулоласи даврида қурилган Входжурахо-эртаксифат севги байрами ибрдатхонаси ўзининг ажабтовур кўриниши жиҳатидан қовунга ўхшайди. Ҳиндлар ўша даврдаёқ ҳайкалтарошлик соҳасида ўзининг нозик дид, улуғворлик ва инсонпарварликни тараннум этувчи, кишини ҳайратга солувчи асарларини яратганлар. Буларга худо Вишна (Кришна) ва Шива тимсолидаги ҳ айкалларни нисбат бериш мумкин. Шундай қ илиб, қ адимги Ҳ индистон маданияти жа ҳ он цвилизациясининг қ адимги бешикларидан бири сифатида шу ҳ рат топиб, у жа ҳ он маданияти ривожига ў з самарали таъсирини к ў рсата олган.

4. Қ адимги Хитой маданият и Хитой Марказий ва Шар қ ий Осиёдаги энг қ адимги давлат. Табиати кескин ў згарувчан ва м ў ътадил. Марказий Хитой то ғ ларида бошланиб Тинч океани ҳ авзаларига қ уядиган Хуанхе (Сари қ дарё ва) Янцзи дарёлари Шар қ ий Хитой паст текислиги ор қ али о қ иб ў тади. Ё ғ ингарчилик ва қ тларида Хуанхэ дарёси тошиб, к ў плаб ташвишлар келтирганлиги учун унга хитойликлар «Тентак дарё», «Хитойнинг ш ў ри», «Минг хил кулфат келтирувчи дарё» деб ном беришган. Шу дарёларнинг б ў йларидаги ерлар унумдор б ў либ, илк де ҳқ ончилик вужудга келган. Бу ў лка қ адимдан ў симликлар ва ҳ айвонот оламига бой, ер ости қ азилма бойликлари ҳ ам маш ҳ ур б ў лган. Хитой цивилизацияси мил.авв. 3 минг йиллик охирида шаклланди. Хитой тарихини тарихчи Сима Цян ў з «Тарихий хотиралар» асарида сулолавий даврларга б ў лган. Қ адимги Хитойда к ў хна Месопатамия Миср сингари қ адимий ў зига хос маданият яратилган. Хитойликлар Шань сулолоси даврида (мил.авв. 2 минги н чи йил ў рталарида) иероглиф ёзувини яратганлар. Бу ёзув бир неча ў н минг белги – иероглифлардан иборат. Милоднинг I асригача бу иероглифлар ҳ озирги ёзув к ў ринишига эга б ў лди. Қ адимги Хитой ёзуви асосида кейинчалик Корея, Ветнам ва Япон ёзувлари пайдо б ў лди. Чжоу даврида Хитойда металл тангаларни (дунёда биринчи марта) муомилага чи қ арилди. Денгизларда сузиш учун комп а с ихтиро қ илинган. Дунёда биринчи б ў либ, Хитойда порох ихтиро қ илинган б ў либ, ундан байрамлардаги мушакбозликлар фойдаланилган. Арти л лерия, милти қ ҳ ам дастлаб Хитойда яратилган. Мил. авв. I аср охири ва янги аср арафасида Хитойликлар латта, п ў стло қ ва бамбук аралашмасидан қ о ғ оз тайёрлаганлар. Қ о ғ оз ё ғ оч, бамбук ва шойига қ араганда арзон б ў либ, у ёзиш ва са қ лаш учун қ улай ҳ исобланган.

Қ о ғ ознинг ихтиро қ илиниши маориф, фан, маданиятнинг ривожланиши ва давлат ишларида му ҳ им а ҳ амиятга эга б ў лган. Буюк Хитой девори қ урилиши мил. авв. IV асрда бошланиб, шимолдаги Хунн қ абилаларнинг хужумларидан са қ ланиш ва савдо – соти қ ишларини к ў злаб қ урилган. Девор Леодун қ улти ғ и қ ир ғ о ғ идаги Шайхайгуан шахридан бошланиб, ғ арбда Дуньхуан қ альасигача давом этган. Деворнинг умумий узунлиги 5000-6000 км. унинг баландлиги жойига қ араб 6-10 м. қ алинлиги 5-7 м . б ў либ. ҳ ар 60-100 метрда муста ҳ кам миноралар қ урилган. Хитой ажойиботларидан яна бири, бу ипакнинг кашф этилиши ва буюк ипак й ў лига асос солинишидир. Буюк ипак й ў ли биргина савдо-соти қ билан чекланиб қ олмай у айни пайтда дипломатия, диний ва маънавий қ адриятларни тар қ алиш й ў ли ҳ ам эди. У Шар қ ва F арб цивилизациясини бо ғ ловчи й ў л б ў либ унда Марказий Осиё хал қ лари воситачилик ролини ў йнаганлар. Шунингдек бадиий маданият Бобил, Миср , Ҳ индистонда динга тобелик хусусиятига эга б ў лган б ў лса, Хитойда бадиий асарлар к ў про қ дунёвий й ў налишга эга б ў лган. Масалан , Конфуций таьлимотига к ў ра «Ши цзинь»га мадхиялар, одалар, хул қ ва урф - одатлар масалалари киритилган. Қ адимги Хитой табиблари касаллик ва жаро ҳ атларни даволашда у қ алаш, игна санчиб даволашдан, ў симлик ва ҳ айвонлардан ҳ осил қ илинадиган дорилардан, хусусан женьшин, кийик шохидан олинадиган панти, чой ва бош қ а дори-дармонлардан кенг фойдаланганлар. Ў ша даврдаё қ Хитой тиббиётида мингдан орти қ дорилар б ў лган. Мил.авв. XII - VI асрларда Хитойда дунёни мифлар ор қ али тасаввур қ илишдан фалсафий мушо ҳ ада қ илишга ў тилади. Фалсафа ў зининг «олтин аср» деб номланган ў ша даврнинг ч ўққ исига чи қ ади. Қ адимги Хитойда адабиёт ҳ ам анча ривож топган. Аввало хал қ о ғ заки ижоди, кейинча л ик ёзувнинг келиб чи қ иши билан ёзма адабиёт ҳ ам ривожланган. Жумладан , хал қ қў ши қ лари асосида «Ши-цзин» т ў плами, тарихий фалсафий «Чун-цю» (Ба ҳ ор ва к у з) китоблари ди ққ атга сазавордир.

Қ адимги Хитой тарихчилари ичида мил.авв. 145-90 йилларда яшаган Сим Цян маш ҳ ур б ў либ, ю қ орида қ айд қ илинган «Тарихий хотиралар» асарини ёзган. Унда Хитойнинг энг қ адимги давридан II асргача б ў лган даври ёритилган. Милоднинг 32-92 йилларида яшаган Бан Гу ў зининг «Хан подшолиги тарихи» асарини ёзган. Қ адимги Хитойнинг кулолчилик ма ҳ сулотлари, айни қ са чинни буюмлар ҳ озиргача ў зининг нафислиги, бетакрорлиги, пиши қ лиги билан ажралиб туради. Уларда ишлатилган ранг, танланган манзаранинг г ў заллиги кишини лол қ олдиради. III - асрга келиб ягона Хан подшолигининг Вей, Шу ва У каби майда 3 та давлатларга б ў линиб кетиши билан қ адимги Хитой даври тугайди ва ў рта асрлар даври бошланади. Шундай қ илиб, Қ адимги ў зига хос бетакрор маданият билан жа ҳ он маданиятини ривожланишига ў з ҳ иссасини қў шди. Унинг таъсири айни қ са Жанубий - Шар қ ий Осиё мамлакатлари маданиятининг шакилланиши ва ривожланишида кучлиро қ акс этди. Таянч сўз ва иборалар Эллада – Қадимги Юнонистоннинг номи. Зевс – Юнонларнинг энг муқаддас бош худоси. Геродот – (эр. авв. 490-430.) Юнон тарихчиси. “Тарих фанинг отаси” ҳисобланади. Суқрот, Платон, Аристотель – Юнон фалсафасининг юксак намоёндалари.(эр. авв. V-IV асрлар). Артемида ибодатхонаси – Дунёнинг етти мўъжизаларидан бири Эфес шаҳрида қурилган. Фидий – Юнон ҳайкалтароши. Зевс, Афина, Промахос ҳайкалларини муаллифи. Колизей амфитеатри – Милоднинг 1 асрида Римда қурилган. Гладиаторлик жанглари ўтказилган.

Асосий адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Т.: 1998. 20-35 бетлар. 2. Каримов И.А. Миллий исти қ лол мафкураси – хал қ эъти қ оди ва буюк келажакка ишончдир. –Т.: 2000. 380-396 бетлар. 3. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги вахавфсизлиги ўз куч- қудратимизга, халқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ. - Т. : “Ўзбекистон”, 2004. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз- жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модеонизация ва ислоҳ этишдир. - Т. : “Ўзбекистон”. 2005. 5. Есин А.Б. Введение в культурологию: Основные понятия культурологии в систематическом изложении. –М.: 1999, стр. 5-61. 6. Ахмедова Э, Габидуллин Р. Культурология. –Т.: 2001. 6-20 бетлар. 7. Гулметов, Т. Қ обулжонова, Ш.Эрназаров. Маданиятшунослик. Маърузалар матни. -Т.: 2000. 12-18 бетлар. Қў шимча адабиётлар: 1. Интернет: www . gov . uz 2. Бобоев Ҳ . в.б Маданиятшунослик. –Т.: Янги аср авлоди 2001. 15-25 бетлар. 3. Қ а ҳҳ орова М. «Маънавий ахло қ ий ворислик». «Тафаккур» журнали. 2004. № 4. 86-87 бетлар. 4. Ў збекистон Республикаси Давлат Божхона Қў митаси « Қ айтарилган ноёб бойликлар» журнал. -Т.: 2003. 6-25 бетлар. 5. Саифназаров И. «Маънавий баркамоллик ва сиёсий маданият». -Т.: 2001. 6-51 бетлар. 6. Ртвеладзе Э. “Великий шелков ы й путь”. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” . - Т. : 2001. 10-31 стр. 7. Мирзаев Р . “Сюань: “Будда зиёратгоҳларига саёҳат”. “Мозийдан садо” журнали. №1. 2004. 38-44 бетлар.

Похожие

Архаик (ибтидоий) ва анъанавий маданият

Диний маданият

Диний маданият

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Эстетик маданият тушунчаси