Архаик (ибтидоий) ва анъанавий маданият - Культурология - Рефераты

Архаик (ибтидоий) ва анъанавий маданият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

205 KB

АРХАИК (ИБТИДОИЙ) ВА АНЪАНАВИЙ МАДАНИЯТ Режа: 1.Маданиятнинг вужудга келиши. Маиший турмуш, ахлок мезонлари, диний тасаввурлар ва санъат. 2.Узбекистонда ахрек маданиятга оид ёдгорликлар . 3. Анъанавий маданият. Миср, Хиндистон, Хитой маданияти. 4. Рим мяпанияти

Таянч тушунчалар: Архаик маданият, мозий, полеолит, неолит, фергантроп, тотем, анимизм, фетишизм, мифология, маросим, монументал. Анъанавий маданият, эволюция, космогенез, фираъвн, эхром, папирус, астрология, тақвим, Веда, эллинлар маданияти, Мохабхорат. Архаик ёки ибтидоий маданият- мавжуд инсоният маданиятнинг ибтидоси ва энг узоқ давом этган давридир. Бу давр инсоният тарихи умумий кўламининг 99 фоизини ташкил қилган холда замонавий маданиятга беқиёс таъсирини кўрсатиб келмоқда. ўша вақтда вужудга келган архаик маданиятнинг айрим кўринишлари бўлмиш фикрлаш тарзи, феъл-атвор хозирга қадар йўқолган эмас. Инсоният хаётининг бошлан²ич даври кейинги барча ўзгаришларга замин ту²диргани сабабли бу даврни ўрганиш инсоният эволюцияси асосларини, унинг маданияти негизини тушуниш ва шархлашга ёрдам беради. «Мозийга қайтиб иш кўриш хайрликдир» – деган эди А. қодирий. «Дунёда турмоқ учун, – деб ёзади М. Бехбудий, – дунёвий фан ва илм лозимдур, замона илми ва фанидан бебахра миллат бошқаларга поймол бўлур». Ибтидоий босқичдаги маданият ривожининг қиёфасини қайта тиклаш ўта қийин вазифа. «Шахсий гувохнома, таржимаи хол, қиёфадан махрум, сукунатдаги ўтмиш, ходисасиз «узоқ», (Ф. Бродель) «мудроқ», (Э. Леруа- Ладюри) тарих учун идеал намуна касб этиб, табиий-илмий мантиқни яратиш, услублар миқдори ёки ижтимоий-иқтисодий тушунчалар ва дастлабки (ибтидоий жамоа) ижтимоий тузум таълимотини изохлаш учун мўлажаллангандир» 1 . Олимлар тўплаган маълумотлар 2 хил бўлиб: I. Антропологик ва археологик топилмалар-ибтидоий одамнинг жисмоний ва маданий ривожланишини, овчилик жамоасининг турмуш 1

тарзини ёру² оламга чиқарди. Бу маълумотлар ўзига хос белгилари билан эмперик (тажриба) тахлилни юзага чиқарди ва ибтидоий босқични умум қабул қилган таснифига асос солди: 1. Палеолит-қадимги тош асри, 2. Неолит – янги тош асри. Палеолит босқичининг ўзи хам илк (қуйи) ва сўнгги (юқори) даврларга бўлинади. Шунингдек, полеолит ва неолит босқичининг ўртаси мезолит – ўрта тош асри даврига бўлинади. II. Этнографик маълумотлар- замонавий халқлар ва хозирги вақтда хам овчилик ва термачилик билан кун кўрувчиларнинг хаёти хақида. Бу маълумотлар сақланиб қолган архаик маданият кўринишини этник, ижтимоий ва рухий ўхшашликлар бўйича қайта тиклашга ёрдам беради. Тош асрининг даври бундан 2,6 млн. йилдан (Кениянинг Рудольф қўли сохилидан топилган қадимги тош қуроллари) то эрамизгача 2 минг йилгача (мехнат қуролларини жездан тайёрлай бошлаган давргача) бўлган вақтни ўз ичига олади. ўз навбатида палеолит босқичидаги энг узоқ давр илк полеолит бўлиб, бундан 40-35 минг йил олдин тугайди. Илк полеолитда антропогонез жараёнининг содир бўлиши, қазиб топилган гоминид қолдиқларининг алохида турлари яшаган даврларда (зинжантроп, австралопитек, питекантроп, синантроп, неандертал ва бошқалар,) маданиятнинг алохида илк намуналари вужудга келди: қўпол тош қуроллари тайёрлаш (кесгич, тош найза, қир²ич), оловдан фойдаланиш, оддий турар жойларнинг қурилиши, муомала воситаларининг ривожланиши, атроф-мухит хақида дастлабки мураккаб тасаввурларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Децентризм фарази инсоният пайдо бўлишини икки ўчоқ-Африка ва Осиё билан бо²лайди, зеро хозирги вақтда энг қадимги одам қолди²и хам Африка минтақасидан топилган. Марказий Осиё, хусусан, ўзбекистон худудида қазиб топилган гоминидлар хам илк палеолит даврига оиддир. Археолог У. Исмоилов Селун²ир ²оридан топган «фергантроп» қолди²ининг ёши 700 минг йилга тенг.

Илк палеолитнинг охирги даври кўпинча алохида даврга ажралиб «ўрта» ёки «мустье» деб номланади (200 мингинчи йилдан 40 мингинчи йилгача). Бу қонуний ходиса бўлиб, мустье даврида маданий ижодкорлик жараёнининг ўсиши сезилади, яъни бу даврда неандерталлар пайдо бўлди. Неандерталлар кенг худудларга тарқалиб мураккаб ва турли хил қуроллар тайёрлаган, энг мухими улардан маълум маросим ва маданиятни ривожлантириш бошланди. Неандерталлар яшаган ²орларидан айиқнинг бош суяги топилган, махсус ўрнатилган тош супа оловдан қорайган, унда маълум маросим ўтказилган. Неандерталлар қабри кўпинча Шарқ-ғарб йўналиши бўйича жойлашиб, мурда «ёнбош ухлаётган холатда, тиззалари энгагига қайирилган, ёнига тош қуроллар қўйилган». Бу маросим удуми ўлимдан кейинги хаёт мавжудлиги хақидаги тасаввурнинг маданиятдаги энг қадимги ва барқарор пайдо бўлганлигидан далолатдир. Неандертал қабри ўзбекистоннинг Тешиктош ²оридан (Сурхандарё вилоятидан) хам топилган, шунингдек, ўша даврга оид кўплаб манзилгохлар очиб ўрганилган (Омонқўтон, Зирабулоқ, Обирахмат, Кўлбулоқ, Учтут ва бош.). Илк палеолитда маданий мухитнинг мавжудлиги алохида жойлар билангина чегараланса сўнгги палеолитда эса маданият тизим сифатида шаклланади. Сўнгги палеолитнинг бошларида гоминид эволюцияси якунланиб замонавий «ақлли одам» тури пайдо бўлади. Сўнгги палеолитда турли-туман тош ва бошқа қуроллар нотекис тарзда кўпайиши натижасида таркибий қуроллар-тасма, учлик, шунингдек, тўқимачилик пайдо бўлади. Нихоят, дастлабки тартибли ижтимоий ташкилот-уру² ташкил топади. Бу инқилобнинг махсули инсонларнинг асосий антропологик, рухий физиологик, рухий ижтимоий ва маънавий бирлиги бўлиб, инсонлар уюшмасининг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, тил, маиший ривожланишидаги тафовутларга қарамасдан тарихда сақланиб қолди. Маънавий маданият дастлаб жуда содда бўлиб, ўша давр кишиларининг мехнат фаолияти билан уй²унлашиб кетган эди. Ибтидоий одамларнинг билим даражаси анча чекланган бўлсада, бироқ яшаш учун кураш жараёнида

атроф-мухитни кузатиб тажриба тўплаганлар. Натижада янги тушунча ва тасаввурлар пайдо бўлиб, тафаккур ва нутқ ривожлана борди. Бу эса жамият маънавий ривожланишини тезлаштирди. ўзлаштирувчи хўжаликдан ишлаб чиқарувчи хўжаликка ўтилиши билим ва тажрибанинг тўпланиши натижасида юзага келди. Дастлаб, ибтидоий одамлар озиқ-овқат қидириб ўзи яшаётган мухитни яхшироқ ўргана бошладилар. Бу эса уларнинг географик билимини оширган. Табиатдаги мавжуд истеъмол қилишга яроқли ўсимлик ва меваларни қидириб топиши ва кузатиши натижасида ботаника билимлари тўпланган. Ёввойи хайвонлар овлаш жараёнида хайвонларнинг феъли, тури, яшаш жойларини кузатиш туфайли ибтидоий одамларда зоология билими шакллана бошлади. Бу жараёнларни ўрганиш ибтидоий одамлар учун зарурий, хаёт учун кураш, тирикчилик манбаи эди. Касалликни даволаш учун ўша замоннинг ўзига хос содда табобати бўлиб, даволашда ўсимликлар, мевалар, хайвонлар, минерал жисмлардан фойдаланганлар. Шунингдек, силаш, уқалаш усули билан баъзи касалликларни даволаганлар ва фолбинлик, сехргарлик ва жодугарлик усулларидан хам фойдаланганлар. Ибтидоий одамлар табиатни, иқлимни шароитдан келиб чиқиб кузатиши асосида об-хавони олдиндан айтиб бериш қобилияти пайдо бўлади. Тарбия хам мехнат ва турмуш билан чамбарчас бо²лиқ бўлиб, одат ва удумлар асосий ахамият касб этган. Маънавий маданиятнинг кўринишларидан бири ибтидоий санъат хам одамнинг мехнат фаолияти билан уй²ун холда вужудга келган. Уру²чилик жамоасининг пайдо бўлиши даврида ибтидоий одамлар санъатнинг нималигини тўла англамаган холда тирикчилик жараёнида санъат шакллана бошлади. Ибтидоий саноат хилма-хил бўлиб, бир неча турларга бўлинади: 1) Суяк, тош парчаси, шох, кулолчилик буюмларига чизилган белгилар, одам, хайвон ва хар хил нарсаларнинг тасвирлари.

2) ғор деворларига хар хил ранглар билан ишланган хайвон, одам ва буюмлар тасвири. Уларда ов, мехнат, жанг ва бошқа манзаралар тасвриланган. Бундай тасвирлар Турон, Сахрои Кабир, Марказий Осиё, ғарбий Европада кўплаб учрайди. 3) қоя тошларга ўйиб, чизиб, ишқалаш усули билан ишланган тасвирларда хайвон, буюм, қуроллар ва ибтидоий кишиларнинг кундалик мехнати билан бо²лиқ манзаралар ўрин олган. қоя тош тасвирлари Осиё, Африка ва Европада кўп учрайди. 4) Архаик санъат турларидан яна бири хайкалторошлик хам уру²чилик жамоасининг ривожланган даврида пайдо бўлиб, асосан аёллар, қисман эркаклар, шунингдек, хайвонлар хайкаллари ишланган. Бундай хайкалчалар, суяк, тош ва бошқа нарсалардан тайёрланган. Хайкал тасвирларда ибтидоий махнат ва эътиқод рамзлари номоён бўлади. 5) Ишлаб чиқарувчи хўжалик (неолит) фаолияти билан бо²лиқ сопол буюмларга чизилган расмларда оддий чизиқлар, хайвон ва ўсимлик тасвирлари учрайди. 6) Ибтидоий санъат турларидан бири – ниқоблар қадимги одамларнинг овчилик фаолияти билан бо²лиқ бўлиб, ниқоб тутиб хайвон қиёфасига кирган, хайвонларни қўрқитиб ўзларини химоя қилган. Ниқоблардан маросим ва удумларда фойдаланган. 7) Мусиқа, қўшиқ, ўйин ибтидоий санъат турлари хисобланиб, ибтидоий одамлар уриб, чертиб, пуфлаб чаладиган асбобларни кашф қилишган. 8) Халқ о²заки ижоди-асотир, ривоят ва афсоналар хам ибтидоий давр махсулоти бўлиб, ибтидоий одамнинг турмуши, ўй-фикри ва кайфиятини ифодалаган, диний тасаввурларнинг шаклланишига асос бўлган. Умуман, ибтидоий санъат кишиларнинг дастлабки умумий ижоди бўлиб, у одамларнинг мехнат фаоляти, ички рухияти ва диний тасаввурлари билан уй²ун бўлган. Айтиш мумкинки, диний тасаввур ва эътиқод шакллари маданиятнинг моддий ва маъанвий турларининг ривожига самарали таъсир кўрсатган.

Диний тасаввур ва эътиқод жамоа тузумининг кейинги даврларида шаклланиб, айрим унсурлари ўрта палеолит даврларида вужудга келган. Ибтидоий одамлар атрофидаги ходисаларнинг сабабларини тушуна олмаган. Табиатдаги турли ходисаларнинг сир-асрорлари уларга маълум бўлмаган. Бу ходисалар негизида сирли, ²айритабиий кучлар яширинган деб тушуниб, шу ²айритабиий кучларга эътиқод қилинган. Ибтидоий одамлар турли минтақаларга тарқалиб, турли хил тирикчилик билан шу²уллана бошлайди. Табиатнинг ва тирикчиликнинг хилма-хиллиги турли эътиқодларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган. Табиат ва жамият ходисаларга бо²лиқ ²айритабиий кучларга ишониш ибтидоий эътиқод дейилади. Унинг тотемизм, анимизм, сехргарлик, фетешизм каби турлари ибтидоий жамоа тузуми даврида кенг тарқалган. Тотемизм-жамоанинг хайвон ёки ўсимлик тури билан ²айритабиий қариндошлик алоқасига ишониши бўлиб, овчилик ва термачилик ривожланган даврда пайдо бўлган. Бу эътиқодда тотем-хайвон ёки ўсимлик нихоятда хурмат қилинган. Тотемизмнинг илк босқичида хайвон муқаддас саналиб, уни ўлдириш ёки гўштини истеъмол қилиш таъқиқланган. Фақат уру²нинг урф-одат маросимларидагина бу хайвон гўшти истеъмол қилинган. Анимизм –«рух», «жон» маъносини билдириб, бу дунёда рухлар, жонлар шаклидаги ²айритабиий кучларниг борлигига ишониш. Табиатдаги нарсалар, одам ва бошқаларнинг рухлари- шулар жумласидандир. Уру²чилик жамоасининг ривожланиши билан уру² бошлиқлар, харбий йўлбошчилар рухига-аждодларга си²иниш пайдо бўлган. Матриархат даврида рухлар аёллар номи билан аталган. Хўжалик шакллари пайдо бўлгач табиатдаги нарсалар (қуёш, сув, ер) нинг рухига топиниш кучаяди. Сехргарлик- одамнинг ²айритабиий кучларга таъсир кўрсатиш қобилиятига асосланган амаллардир. Бу ибтидоий санъатда хам ўз ифодасини топган. қоятош тасвирларидаги яраланган хайвон ифодасида овчилар бўл²уси овнинг бароридан келишини кўзлаб, хайвонларни сехрлаганлигини кузатиш мумкин.

Гоминиднинг уч миллион йиллик эволюцияси нихоясидаги кучли эврилиш натижасида англаш, нутқ, дин, санъат вужудга келади. Архаик маданиятнинг хусусияти хақида уни хақли равишда «гомо сапиенс» яратганлигига этнографик ва археологик маълумотларга асосланиб тасаввур қилиш имкониятларига эгамиз. Биринчи навбатда биз, ибтидоий одамнинг ўзига хос фикрлаш хусусияти хақида хукм чиқаришимиз мумкин. Ибтидоий одамнинг фикрлаши аниқлик, таъсирчанлик, бутунликда фарқланади. Ибтидоий одам аста- секин турли ташқи ходисаларни сеза бошлайди. У иссиқ ва совуқни, тўқ ва очликни, яхши ва ёмонликни хис қилади, ёру²лик ва қорон²уликни ажратади. Ходисаларнинг рўй беришини кузата бошлайди. О. Фрейденбергнинг фикрича, унда кузатиш таъсуроти устун бўлган. Ибтидоий одамнинг таъсирчан, аниқ тасаввури хали ходисаларни умумлаштириш қобилиятидан йироқ эди. У теварак-атрофдаги воқеа ходисаларнинг мохиятини тахлил қилмасдан фақат юзаки қайд қилади, нарса ва жараёнларга, уларнинг хусусиятига бир хил ёндошган. Ибтидоий тафаккур учун сабабий бо²ланишлар ўта шартли бўлиб, қандайдир ходисанинг сабаби тез-тез қайтарилиб турилиши натижасида вақт ўтиши билан идрок қилинган. А.Н. Рамоновнинг таъкидлашича, «ёзувсиз маданиятнинг ўзига хос хусусияти-нутқнинг нокатегориал шаклидир». Бу мустақил фаолиятнинг ижодий манбаъларини чекловчи жараён хисобланади. Инсонга керакли барча янгилик ва билим фақат фаолият жараёнида намойиш қилиш усулида берилган. Шунинг учун ибтидоий маданиятда маросимга ўхшаш шакллар устунлик қилади. А. Рамонов айтганидек, маросим- аниқ ва мақсадли фаолият бўлиб, уни амалга ошиши ижтимоий гурухлар нуқтаи назарида ишлаб чиқариш фаолияти каби хаётини сақлаш учун хам ўта мухим хисобланади. Маросим прагматикона ва фақат маълумот берувчи эмас, балки уларга берилаётган маълумот тўлиқ холда бўлиб сўз орқали изохланмайди. Унда ишлаб чиқариш фаолияти хам, билим хам, сехр- жоду хам, санъат хам аралаш холда бир бутунликда намоён бўлади.

Сўнги палеолит даврида анимистик эътиқодлар ва сехр-жоду маънавий маданиятнинг негизи сифатида қатъий расмийлашди. қадимги эътиқодларнинг шаклланиши манбаида табиатнинг ташқи кўриниши ва одамлар жамоаси хақида тасаввурларнинг уй²унлашиб кетиши ибтидоий одам учун хос бўлган инсон ва табиатнинг субъекти ва объекти бирлиги таъсирида, эхтимол жамоа нима билан шу²улланса ўшанга бо²лиқ бўлган хайвонлар, ўсимликлар, тошлар, яъни унинг фаолияти доирасида нима мавжуд бўлса барчаси учрайди. Дунёда яшаётган ахолининг кўплаб рух ва жонлар билан муносабатда бўлиш воситаси сифатида сехргарликни келтириб чиқарди. Сехргарликнинг энг қадимги турларидан бири овчилик сехргарлиги бўлиб, ўлжа яқинлашиши билан уни тутиш машқини ўрганади. Бироқ, барча харакатлар фақат машқ билан тугамайди. Уни амалга ошириш жараёни асосий масала хисобланади. Дастлабки сехргарлик харакатлари мазмунида тотемизм –хайвонлар аждодига топинишни келтириб чиқарди. Ибтидоий жамоа турмуши, ови, уруши, хайвонларни тутиб ейиши, ту²илиш ва ўлимини – умуман инсон хаётини тотемистик, яъни, тотемлар кураши ва тўқнашиши орқали тасаввур қилади. Бу тасаввурлар оқибатда космогоник манзарага асос солади, қаерда хар бир тотем-коинот борки ейди, йўқолади ва тирилади, қари коинот ўрнига ёшлар келади. Уларнинг ўрин алмашиши ва ёшариши ёки тирилишнинг борлиги ўлимдадир. Сехргарликка ўхшаш хаёт нафақат пайдо бўлаётган тушунчаларни ўзида жамлади, балки маданиятнинг энг қадимги шакли бўлиб қолди. Ундан хозирги вақтгача оламни ўзида акс этган дин, санъат, фан сохалари пайдо бўлди. Барчаси суякка чизиш ва нақш солиш, кичик хайкалторошлик, белги – мухр босиш, бўёқли хошиялар чизиш, ²ор деворларига бетартиб чизиқ шакллар солишдан бошланди ва натижада машхур Альтамир, Ласко, Монтоспан ва бошқа ²орлардаги тасвир галереяси вужудга келади. ғор тасвирлари табиий, аниқро²и хаётий акс эттирилган. ғор тасвирларининг дастлабки босқичида жонворлар тасвири алохида ўрин тутади: отлар, ёввойи

қорамол, мамонтлар ўта ёрқин тасвирланган. Палеолит кишисининг тасвир фаолиятида нафосат уй²унлиги ёки расм ёзувлар (пиктография) эмас, балки тасвирни «фотографик» тарзда ифодалаш устун бўлган. Бу тасвирлар маросим тафсилотларидир. Машхур санъатшунос А. Арнхеймнинг таъкидлашича палеолит даврида санъат хаётий зарур вазифани бажарган. У кишига мислсиз куч бахш этиб, тирик мавжудод ва нарсалардаги маънисизликка»сехр бахш» этиш имконини яратган. Ибтидоий одам чизилган тасвирга жониворларнинг жони ўтади, шу туфайли уларга таъсир қилиш мумкин деб ўйлаган. Архаик санъат инсонни хайвонлар рухияти билан қизиқишида алохида восита бўлиб, унда хаққоният ва маросим уй²унлашиб кетади. ўзбекистон худудида сўнгги палеолит даврига оид қояга солинган тасвир намуналари учрамасада, ушбу даврга тегишли 30 дан ортиқ манзилгохлар ўрганилган, жумладан Самарқанд манзилгохи, Охангарондаги тош қуроллар, тайёрланган «устахона», Кўкбулоқ ва Оқтош манзилгохлари. ўзбекистон худудидаги ибтидоий тасвирий санъат намуналарини энг қадимгиси мезолит-неолит даврларига оид бўлиб, улар жахон тасвирий санъат тарихининг ажралмас қисмидир. Шунингдек, бу тасвирий санъат тарихи бир қатор алохида кўриниш, ўзига хослик ва фарқлик жихатларга эга бўлиб қуйидаги босқичлардан иборат: 1. ғорлар, қадимги тошлар ва турли қояларда сақланиб қолган ибтидоий тасвирлар яратилган давр. 2. Лой, ганч, тош ва ё²очдан ишланган қадимги хайкаллар намуналари ва турли хунармандчилик буюмларидаги тасвирлар яратилган даврлар. Мамлакатимиз то²лик туманларида кенг тарқалган қоятош тасвирлари ишланиш усулига кўра икки хил: бир хиллари бўёқ (охра) билан; иккинчи хиллари эса ўйиб-ишқалаш-чизиш усули билан ишланган расмлар (петроглифлар).

ўзбекистондаги қоятош тасвирларининг энг нодир намуналари Зараутсой, Сармишсой, Беронсой, Кўксарой, Такатош, Тераклисой каби юздан зиёди топилган. Бу қоятош тасвирларда ўзбекистоннинг қадимги ва хозирги хайвонот олами турларини кузатиш мумкин. Булар ибтидоий шер ва йўлбарслар, қоплон, тулки ва бўрилар, бу²у ва жайронлардир. ўзбекистондаги қоятош расмлари мазмунан бой ва манзараси жихатидан хилма-хил. Унда одамлар, ов, йиртқич хайвонлар тўқнашуви манзаралари тасвирланган. Бу тасвирлар орқали ўша давр одамларининг ов, мехнат қуролларини билиб олиш мумкин. Шунингдек, қоятош расмлар қадимги аждодларимизнинг ²оявий қарашлари ва диний эътиқодларини ўрганишда мухим ахамиятга эга. Негаки, ибтидоий одамлар бир-бирларига фикрларини, муносабатларини истакларини чизиқлар, оддий шакллар, содда тасвирлар орқали етказишга интилганлар. Масалан, улар ов қуролларини тасвирлаш орқали овга бормоқчи эканликларини ифодаласалар, ёввойи буқа ва бошқа турли хайвонлар тасвирлари орқали, ўша хайвонларни овламоқчи эканликларини билдирганлар. Кўхитанг то²ининг юқорисида жойлашган ²орни «Олтин олов қояси» ёки «Олтин олов дараси» деб аташган. Чунки зар-олтин, ўт-олов маъносида бу ёдгорлик «Заравутсой» деб аталган. Заравутсой ов манзарасидаги турли расмларни кузатиш қадимги одамларни хаётини, турмуш тарзини жонли тасаввур қилиш билан бирга ибтидоий бадиий маданиятнинг ўзига хос жихатларини англашга ёрдам беради. Ибтидоий одамларнинг тирикчилик манбаи бўлган ов манзарасини кузатиш орқали овчилик илмининг айрим қирраларини ўрганамиз. Тасвирий санъатнинг ибтидоий даврга мансуб намуналаридан бири Жиззах вилоятидаги Тақатош номли тошдаги тасвир ёзувлардир. Бу тасвирларда фикр, сезги, амалий эхтиёж каби туй²улар акс эттирилган. қадимий тасвирлардан яна бири Зарафшон этакларидаги «Сармишсой» тасвирларида эса ибтидоий рассомлар ижоди ўз аксини топган. Бу ибтидоий тасвирий санъат асарлари Сармишсой дарасининг икки юзида қад кўтарган

қоятошларнинг силлиқ юзасига солинган. Сармишсой қояларида ёввойи буқалар, шохдор бу²и ва қулонлар, елиб бораётган то² тақаси, оху, тўн²из, бўри, қоплон, итлар хамда бир-бири билан олишаётган ёввойи ва хонаки хайвонлар, шунингдек, овчилар ва ов манзаралари хам тасвирланган. қадимги рассомлар фаолиятида хам кузатувчанлик, шакл ва чизиқлар орқали бўлаётган воқеаларнинг характерини, мазмунини ёритиб бера олиш қобилиятлари кўзга ташланади. қоятош, даралар ва ²орлардаги расмлар мазмунан бой бўлиши билан бирга хилма-хилдир. Уларда турли манзаралар ўз аксини топган. Умуман бу тасвирлар орқали одамларнинг муштарак туй²улари юзага чиққанлигини кўрамиз. Бу расмларда хар бир белги, қоралама ёки шакл ўзига хос фикрни, хатто сехру жодуларни ифодалаб бериши билан қизиқарлидир. Шулардан кўринадики, аждодларимиз хаётида, турмуш тарзида тасвирий фаолият алохида ўрин тутган. Маълумки, инсон ўз мехнати туфайли хайвонот дунёсидан ажралиб чиққач, яшаш учун кураш жараёнида қанчалик онгли мехнат қилса, у шунча муваффақиятларга эришган. Кураш ва мехнатда эришилган муваффақиятлар урф-одат, удум, маросим, анъана ва байрам- хурсандчиликни вужудга келтирган. Маданиятшунослар фикрича байрам ва маросимлар энг қадимги даврдаёқ мавжуд бўлган ва ибтидоий одамлар хаётида мухим рол ўйнаган. Д.М. Генкиннинг фикрича, «маросим ва байрамларнинг чуқур илдизи инсониятнинг «гўдаклик» даврига бориб тақалади». М.М. Бахтининг таъкидлашича, «Байрам инсоният маданиятининг бошлан²ич шаклидир». Бу жараён ибтидоий одамлар овчилик билан кун кечирган даврларда яққол содир бўла бошлаган. Юқорида тилга олган тасвирларда асосан хайвонлар, ов қилиш, овчилар рақси (баъзан хайвонлар ниқобида) каби тасвирлар қадимий одамларнинг ўз мехнати (ови) натижасини тантана қилганликларидан далолат беради. Ибтидоий овчилар хаётида овчилик маросим –удумлари мухим ўрин тутган. Овчилик маросимлари овдан олдин хам овдан кейин хам ўтказилган. Шунингдек, овчилик маросимлари-овга тайёргарлик, ёшларни овга ўргатиш ва овдан кейинги тантаналарни ифодалаб, тасвирларда акс

этган. Буни биз Зараутсой ва Саймалитош расмларида нафақат тотемларга си²иниш, балки ов маросим-байрамлари хам акс этганлигини кўрамиз. Илк бор махсус уюштирила бошланган маросим- байрамлар тотемларга ба²ишланган. Я.П. Белоусовнинг фикрича, «Энг қадимий ва оммавий маросимлар қаторига зоофалик маросимларни киритиш мумкин». Бу маросимларда турли жойларда тотем хисобланган турли хайвонлар-айиқ, ёввойи эчки, сигир, бу²у, от, бўри кабиларга топинганлар. ўрта Осиёда илон, буқа, қўй, от, туя, шер тотемлари кенг тарқалган. Буни биз қазилма ёдгорликлардан топилган амалий санъат буюмлари мисолида кузатишимиз мумкин. Мехнат тақсимотининг вужудга келиши муносабати билан қадимги одамларнинг ишлаб чиқарувчи хўжаликка (неолитда) ўтиш натижасида янги сохаларга оид маросим ва байрамлар вужудга кела бошлади. Бу «Мехнат маросимлари» бўлиб, у хам ўз ўрнида маданият ва санъат (театр, рақс, пантамимо санъатининг примитив кўринишлари) нинг ривожланишига замин яратди. Г. Чайлднинг таъкидлашича, бундан 10 минг йилча олдин неолит ёки аграр инқилоб содир бўлади. У энг аввало, Олд Осиё ва Яқин Шарқда содир бўлиб, бу дехқончилик ва чорвачиликнинг вужудга келиши билан бо²лиқ. ўтроқ турмуш тарзи ишлаб чиқариш сохаларининг ривожланиши учун шароит яратди. Тўқимачилик, кулолчилик, уй-жой қурилиш пайдо бўлди. Табиий танланиш ўсимлик навлари ва хайвонлар зотининг ўзгаришига аста – секин, анъанавий такрорланувчи мувофиқликни пайдо қилди. Аграр соха астрономик кузатишларни тартибга солишни талаб қилди. Бу даврда инсоният тафаккурининг ривожланиши мифологияни шакллантирди. Миф ва мифология энг аввало антропоморфизм-табиатдаги нарсаларга хам одамга хос деб қарашни ва худоларни одам қиёфасида тасаввур қилишни ифодалайди. Миф ва мифологияни қадимги эътиқодлардан фарқи, оламдаги барча мавжуд муносабат ва қадриятларни изохлашни ўзига олади. Бу ўша даврларни билишнинг ўзига хос назарий асоси ва махсус шаклидир. Негаки

билим-ёрқин ранг-баранглик, ифодалилик, жўшқинликдир. Мифология дастлабки босқичда кишилар учун билим ўрганиш ва мустахкамлашнинг ягона манбаи ва усули эмаслиги даргумон. Бироқ, Л.С. Васильевнинг таъкидлашича, билимни мустахкамлаш бу –мифни ўрганиш йўли билан эмас, балки унинг удумлари, маросимларининг амалда такрорланиб тарқалишида содир бўлади. Миф ва маросим архаик маданиятнинг гўёки икки томони, яъни – сўздаги ва харакатдаги, назарий ва амалий. Мифологик билим илмий хақиқатга маълум миқдорда дахлдордир. Мифологик билимнинг иккита асосий ижтимоий вазифаси бор: 1. Ушбу умумийликнинг асосий вазифаларини, уларнинг одатий мавжудлигини кишилар онгига киргизиш ва мустахкамлаш, хусусан, шаклланган қоидаларни тасдиқлаш, қонунийлаштириш ва хатто жамоани тиклаш ва барқарорликни таъминлаш учун уларни анъанага айлантириш; 2. Жамоани қўрқувидан халос қилиш мақсадида ва рухий халоватни кафолатлашда атроф-мухит билан, бутун ташқи олам билан мустахкам алоқа ўрнатиш ва таъминлаш. Миф оламни мавхум ²оялардан бузилган тарзини ўзида намоён қилиб, ноаниқ ва қуруқ мухокамаларнинг шаклланишига имкон беради яъни, дастлабки даврда инсонни уни чул²аб турган аниқ кундалик ишлардан фикрини чал²итиб, хаёлий поэтик оламга олиб киради. Миф оламни жамоа бўлиб анъанавий хис қилишдир, негаки, шу алфозда у хар доим илк диний тасаввурлар мажмуининг негизи хисобланган. Миф- дастлабки дунёқарашнинг зарурий, муқаррар шаклидир. Умум тасаввурлар мифнинг шаклланишига сабаб бўлолмайди ва хиссий тажриба-кузатишлар учун хам, ноаниқ-мавхум мулохазаларга хам асос бўлолмайди. Гурухлар тушунчаси энг аввало бутун борликни ўзига қўшиб хиссий қай²уришга таянади. Ахборотлар хажмини бехад ўсаётганлиги уни узатишнинг янги каналларини яратишни талаб қилди. Мифларнинг пайдо бўлиши мавхум тушунчалар вужудга келганлиги хақида, инсоннинг нутқи ривожланаётганлиги хақида гувох беради. Бунга бир мисол – тасвирий

санъатнинг ривожланишидир: расмлар бир қадар аниқлашиб, соддалик ва шартлилик кучайиб боради. Тасвир кўпроқ рамзийлик белги хусусиятини касб этиб, бунинг ёрдамида ахборот бериш мумкин бўлади. Топилган петроглифлар (тошбитиклар) инсонлар жамоасининг хаёт ходисалари хақида етарли, муфассал хикояларни ўзида сақлаб келган. Бундай тасвирларга мисол қилиб Сурхандарёнинг Зараўтсой дарасидаги қоятош расмларини кўрсатиш мумкин. Билимларни сақлаш ва узатишнинг яна бир воситаси жамоанинг алохида аъзолари, бошқа кундалик ишлардан озод қилиниб, фақат маълумотларни йи²иш, сақлаш ва узатиш билан шу²улланган. Бундай кишилар шаманларга (сехргарларга) айланган. Шаманларни кўпи ёши улу², хаётий билим ва тажрибага эга, табиатни кузатиб ўзлаштирган, маросим ва удумларни билувчи кишилар бўлган. Масалан, Шимолий Америка хиндуларнинг аджибве қабиласи шаманлари ўзи яшаётган жойнинг ов қилиш шартларини, хайвонларнинг ўзига хос феълини пухта ўрганади, овдан қайтган овчилардан хар доим суриштириб ўз билимини оширади. ўзлаштирган маълумотлари шаманга тў²ри қарор чиқариш имконини бериб, шу тариқа у қабила ва уру² аъзолари ичида обрўга эга бўлишига ва натижада сехргарлик удумларини бажарувчи асосий ижрочисига айланиб қолади. Марказий Осиё минтақасида Неолит даври анча олдин бошланган. Бунга мил. ав. VI минг йилликда Копетдо² этагида вужудга келган Жойтун маданияти гувохлик беради. ўтроқ дехқонлар ва чорвадорларнинг бу маданияти асосан, самонли лойдан қурилган уйлардан иборат манзилгох бўлиб Эрон ва Месопотамия халқлари маданияти билан яқин алоқада шаклланган Жойтунликларнинг маънавий маданиятини ривожи хақида катта умумий ибодатхона деворларига ишланган рангтасвир далил бўлади. Мил. ав. IV-III минг йилликда Хоразм худудида неолит даврига оид Калтаминор маданияти шаклланди. Неолит инқилоби мохиятига кўра архаик маданиятнинг охири хисобланади. Ишлаб чиқариш фаолиятининг янги тури-дехқончилик ва чорвачиликка ўтиш билан инсон табиатда мустақил фаолият кўрсатиш

қобилиятини намоён қилди, бу инсоннинг ижтиимоий ва маънавий ²алабаси эди. Агар архаик маданиятда жамоат фикри етакчилик қилиб, уру² аъзоси, уру² манфаатлари доирасида фаолият кўрсатган бўлса, энди индивидуал онг ва қизиқиш кучая бошлади. Неолит даврининг охири ва жез асрида архаик маданият бархам топди. Бу даврда жамоа мулки ўрнига хусусий мулк вужудга келиб, хунармандчилик ажралиб чиқади ва махсулот айр бошлаш шаклланади. Ижтимоий тузум шакли мураккаблашади. Мустақил хўжалик юритишда мувофиқлаштиришни кучайтириш зарурати, кўпинча жамоанинг бошқа аъзолари ёки қабила оилалар билан қариндошлик алоқаларининг бо²ланмаганлиги махсус бошқарув аппаратини тузишни талаб қилди. Энди оқсоқоллар ва қабила йўлбошчилари йи²инининг ахамияти сезиларли ошди, бу қабила йўлбошчиларига си²инишни шакллантира бошлади. Йўлбошчи қабиланинг бахт-саодат сохиби, аждодлар рухи унга тухфа қилган махсус фазилат «омад» эгаси сифатида демократия белгиларига хурмат сақлайди. Йўлбошчиларга си²инишда йўлбошчининг жамоа хаётида тутган мухим ўрнини эътироф қилиш ифодаси туради: -У нафақат қабила худудини қўриқлашни ташкил қилиб қолмай харбий юришга бошчилик қилади хам, шунингдек, мухим жамоат ишларини бажариш учун хонаданларни бирлаштиради ва жалб қилади (канал қазиш, мухофаза тўси²лар ўрнатиш; яйлов, ўрмон, дарёлар каби умум фойдаланадиган мулклар учун). Билимнинг ошиши натижасида мураккаб буюмлар яратила бошланди.қайиқ ва елканли кемалар, тақвим, хисоб ва ўлчов тизими вужудга келди. Хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлиши хуқуқнинг шаклланишига олиб келди. Айримлари хозиргача сақланиб келаётган анъаналар ва қадимги фольклор намуналари вужудга келади (мифлар, достонлар, хикоялар, маросим қўшиқлари), ёзувнинг илк тизими шаклланади; пиктографик (расм- ёзув), белги ёки хиндуларнинг тугунли ёзувлари. Монументал меъморчилик хам вужудга келди. Илк монументал иншоатлар катта тош бўлак ва тош плиталардан қурилган мегалитлар хисобланади. Мегалит иншоатларнинг турлари бир-биридан фарқ қилади. Масалан, менгирлар баланд тошдан

иборат бўлиб, баландлиги 20 метрдан ошади, улар алохида ёки хиёбонларга қатор қилиб қурилган. Долменлар (тош мақбаралар) тош плиталардан са²ана ёки мақбара (кулба) шаклда қурилган. Кромлехлар эса атрофига тошлар ётқизилган иншоатлардир. Энг машхур кромлех буюк Британиядаги Стоунхендж хисобланади. (мил. авв. II минг йиллик бошларига оид). Мегалитлар саждагох ва ибодатлар жойи саналсада, аслида улар бошқа мақсадлар учун мўлжалланган. Мегалитлар халқларни бирлаштириб, жамоанинг барча кучларини жипслаштиришга, янги ижтимоий тузум вужудга келаётган холларда инсонларни умумлаштириш (соцализация) мақсадларига хизмат қилди. Негаки, давлат тузилиши жараёнида турли ижтимоий қатламларнинг бўлиниши содир бўлади; бошқарувчилар, маънавий маданият ва билим эгалари кохинлар ва оддий бажарувчилар. ўзбекистон худудида жез даври мил. авв. II минг йиллик бошларини ўз ичига олади. Худди шу даврда икки турдаги мустақил маданият шаклланиб аниқ ажралади: ўтроқ дехқончилик вохаларидаги маданият; кўчманчи даштликлар маданияти. ўтроқ дехқончилик маданияти дастлаб Сурхондарё вохасидаги Сополлитепа, Жарқўтон маданиятлари, Фар²она водийсидаги Чуст маданияти, иккинчиси- Замонбобо, Тозабо²ёб, Суярган ва Амиробод каби жойларда вужудга келди. ўзбекистон жануби-Сурхондарё вилоятида хозирда хам машхур бўлган усталар, заргарлар ва санъаткор – қурувчилар яратган маданият энг қадимги маданиятдир. Мил. авв. ХVIII-Х минг йилликка оид Сополлитепа ва Жарқўтон манзилгохларида қадимги шарқ туридаги илк шахарнома цивилизациянинг шаклланиши ва ривожланиши жараёни кузатилади. Сополлитепа лабиринтнома (қаср) тў²ри бурчакли кўча тармо²и ва истехком тизими бўлган манзилгохлар мажмуидан ташкил топган. Жаркўтонда хам монументал меъморчилик хом ²иштдан қурилган. Марказда қалъа жойлашган, уйлар хом ²иштдан баланд кўтариб қурилган. Хар бир гузарда бинонинг ўртасида юмалоқ ўчоқ шаклида девор токчасида олов мехробдан иборат си²инадиган маркази бўлган. Иккала манзилгохда жез эритиш,

тўқимачилик, кулолчилик, заргарлик; суяк, тош, ё²очга ишлов бериш гуллаб- яшнаган. Турли кулолчилик буюмларини кулолчилик дастгохида пишириб сифатли тайёрланганлиги, шаклининг чиройлилиги кулолчилик сохасининг техника ва технологияси юқорилигидан далолат беради. Топилган намуналардан маълум бўлишича ўзбекистоннинг Жанубида яшовчи ахоли қадимги шарқ, айниқса хинд водийсидаги Хараппа цивилизацияси намуналари билан кенг хамкорликда бўлган. Буни Сополлитепа ва Жаркўтон шунингдек, ўзбекистоннинг бошқа дехқончилик маданиятида хам учратиш мумкин. Бронза даврида шаклланган «кўчманчи чорвадорлар» маданияти мил. авв. III минг йиллик охири-II м. й. бошларига оид бўлган Бухоро вохасидаги Замонбобо манзилгохида ўрганилган. Замонбобо ахолиси катта ярим ертўлаларда яшаб, бронза ва тош қуроллар ишлатишган. Кулолчилик дастгохисиз қўлда ишланган таги юмалоқ, ясси сопол идишлардан фойдаланган. Жез даврида маданият ёдгорликлари Амударё ва Зарафшоннинг қўйи оқимидан, Тошкент вохаси, Фар²она водийси, Самарқанд вилоятидан топилган. Улар чорвадор қабилалар маданиятининг вужудга келиши хақида қимматли маълумотлар беради. Чорвадор қабилалар жез даврида ўтроқ турмуш тарзига ўта бошлади, қисман дехқончилик билан шу²улланади, кейинчалик кўчманчи чорвадорларга айланишган. Архаик маданият ўрнига қадимги цивилизация маданияти ўрнатилди: мураккаб-ижтимоий тизимга эга бўлган дастлабки давлатлар, диний ва қонунчилик шаклларининг ривожланиши, шахар ва ёзувлар. Бироқ архаик маданият изсиз йўқолмади. Унинг айрим қирралари жахон халқлари мифларида, фолькларида, инсон рухиятининг чуқур «архетиплари» да сақланган. К. Юнгнинг назариясига кўра архетиплар- «онгсиз жамоанинг» рухий тузумидир. Улар замондан ташқарида намоён бўлиб, шунга мувофиқ тарзда қиёфалар, яшаган ва яшовчи кишиларнинг туй²уси ва фикри шаклланади, рамзий тасвирларда, мифларда акс этган жамоага хос бўлган тарихий тажрибада оламни англашнинг ибтидоий шакллари сақланган.

Кишилар кўпинча ўзлари пайқамаган холда у ёки бу анъаналари билан, улардаги архетипик рамзлардан ажралган холда яшайдилар. Барча замонавий маданиятлар асосидаги бу чуқур негизни сезиш ва ўрганиш хозирда содир бўлаётган жараёнларни яхши тахлил қилишимизга, маълум маънода келажакка назар ташлашимизга ёрдам беради. Кадимги Шарқ худудида мил. авв. X-VII минг йилликда инсоният цивилизацияси ва маданияти ривожланишининг ибтидоси билан бо²лиқ бўлган энг мухим жараёнлар рўй беради. Бу даврда Шарқда маданий фаолиятнинг турли шакллари ва сохалари вужудга келади. Ёзув, адабиёт, санъат, фан, биринчи жахон дини- буддизм пайдо бўлади. Бу бошлан²ич жараёнсиз инсоният маданиятининг кейинги барча тараққиётини тасаввур қилиш қийин. қадимги Шарқ тушунчаси, Шарқ хақидаги хозирги тасаввурларга мос келмайди. Негаки, қадимги Шарқ ер шарининг Мисрдан то Хитойгача бўлган кенг минтақасини ўз ичига олиб, бу ерда мил. авв. VII минг йилликдан бошлаб инсоният тарихида дастлабки цивилизация вужудга кела бошлади. Маданиятнинг шаклланиши энг йирик дарёлар – Нил, Дажла ва Фрот, Хинд ва Ганг, Хуанхе ва Янцзи водийсида, яъни дехқончилик ривожланиши учун қулай имкониятлар мавжуд бўлган жойларда рўй берди. Худди шу жойларда дастлабки давлатчилик тузилмаси, сиёсий, диний ва савдо маркази сифатида шахарлар, ёзув вужудга келган. Бу ерда дастлаб маънавий маданият ишлаб чиқарувчи мехнат фаолиятидан бевосита ажралиб мустақил фаолиятга айланади. Жамият хаётида алохида кишилар қатлами бошқарув, таълим, маълумотларни тўпловчи ва узатувчи сохаларда шу²улланувчилар ажралади ва кўпайиб боради. Миср, Месопотамия, Хинд ва Хитой цивилизациялари энг кўхна ва йирик маданиятлар эди. Бу маданиятлар таъсирида Урарту, Финикия, Хетт, Элам цивилизациялари шаклланиб, инсоният маданияти тарихида сезиларли таъсирга эга бўлди.

И.П. Вейнбергнинг таъкидлашича, қадимги Шарқ маданияти «илк кашфиётчи ва асосчи сифатида улкан миссияни» бажарди; ёзувни ишлаб чиқиш ва давлатчилик пойдеворини қуриш, ўзининг этник, касбий, мулкий ва ижтимоий ахволи билан фарқланувчи кишиларнинг бирга яшашлари учун шароит яратди. Агар бошқа маданиятлар ибтидоий ва қадимги Шарқ маданиятининг тажриба ва ютуқларидан фойдаланган бўлса, қадимги Шарқ маданиятининг ўзи эса ибтидоийликнинг бир тарзида шаклланди. Ибтидоий мухитнинг таъсири кучли ва доимий бўлди. Ибтидоий даврдан мерос бўлиб мифологик фикрлаш усули, нутқ ва фаолият ўтди. Шу билан бирга қадимги Шарқ маданияти намуналари ўз дунёсининг «бошловчиси», «янгиликларини» ўзига хос жиддий хис қилди. Миср, Месопотамия, Хинд ва Хитой мифларида нафақат «дунёнинг яратилиш» (осмон, ер, жониворлар, инсон) мавзуи, балки, бу ривоятлар оламида ибтидоий дунёдан кескин фарқловчи «маданиятларнинг яратилиши» мавзуи хам катта ўрин эгаллайди. «Энклар ва коинот» (Месопотамия), тангри Птах хақида (Миср), Хитойнинг афсонавий хукмдори хақидаги мифларда худолар ва илк аждодлар дехқончилик ва хунармандчилик кашфиётчилари, илк шахарлар бунёдкори, давлатчилик ва динни ўрнатувчилар, қонун ва ёзув ижодкорлари сифатида яъни, ибтидоийликдан фарқланувчи цивилизациянинг барча ютуқларини яратувчилар бўлиб тасвирланади. Шунингдек, мифларда бир-бирига мос келмайдиган, қарама-қарши ва бу икки дунёнинг душманлиги мавзуи хам тасвирланади. қадимги Шарқ халқларининг урф-одатлари ва эътиқодлари хақида маълумотлар турли манбаъларда, адабиёт ва санъат ёдгорликларида сақланиб қолганки, булар бизнинг тасаввур дунёмизни кескин фарқ қилувчи оламга бошлайди. қадимги Шарқ маданиятининг шаклланишида мифологик тафаккур катта рол ўйнаган. Мифологик тафаккур-бу предметлик-хиссий, жонли тафаккур етарли ривожланмаган мавхум тушунчаларга хос бўлиб, бундай тушунчаларни ишлатиш ва сўзда уларни ифодалашнинг сустлиги ва қийинлигидир.

(Шумерликлар «ўлдириш» дейиш ўрнига «бошига таёқ билан уриш» дейишган). қадимги Шарқ кишиси сабабли натижа муносабатларни тушунган ва фарқлаган, бироқ уларни мужмал ва қонунга мос бўлмаган ходиса сифатида, кўпчилиги эса шахсий қудрат сифатида онгли ва ихтиёрий идрок қилади. Сабабларни излашда «қандай» деб эмас, балки «ким» деб сўрашади («ходисада ким айбдор»), «ихтиёрий, аниқ мақсадда харакат қилганни» излашган. «Сабабларни» бундай идрок қилиш оқибатида мифологик тафаккур айрим ва бутунча, бир-бирига ўхшаш хар қандай ташқи мосликни қабул қилади. Функционал алоқадорлик сифатида макон ва замондаги хар қандай бо²лиқлик сўзи билан мифологик тафаккурнинг фикран бо²лиқлиги хақида гапиришга имкон ту²илади. Фикрий бо²ликлик билан ўхшаш тафаккур хам алоқадор. қандайдир янги нарсани кўриб инсон ўзига дейди: «Бу янги нарса нимага ўхшайди?»- ва унга ўхшаш нарсани ўзидан ва аждодлари тажрибасидан излайди. Хусусан, «асл намуна» тамойили кенг тарқалган бўлиб, унга кўра хаётдаги барча мухим нарсалар (эхром, подшо хокимияти, инсон) илохий қудратнинг «асл намунасига» мувофиқ яратилган. Оламни мифологик тасаввур қилиш унинг нихоятда тартибли, қатъий иерархик қурилишида ифодаланиб, унинг асоси турли хил оппозициялар тизими хисобланади. Айнан шулар мифологик рамзий таснифлашдаги дастлабки «пойдевор» хисобланади (қарама-қарши типлар: юқори-қўйи, ўнг- сўл, осмон-ер, ма²риб-машриқ, кун-тун, биз-улар, катта-кичик, эр-хотин, хаёт- ўлим ва бошқалар). Шунингдек, ўнг, юқори, катта, яқин, ўз, ёру² таомилга кўра қарама-қаршиликнинг мусбат-ижобий томонини, сул, қуйи, кичик, узоқ, бегона, қорон²и эса салбий жихатини ташкил қилади. Мифологик тафаккурнинг мувофиқ ва ўхшаш жихатлари унинг анъанавийлиги билан бевосита бо²лиқ. Анъана бир-бирига яқин, бироқ мохиятан бошқа бўлган ходисалар урф-одат, маросим, ибодат, удум, одоб сингари фаолиятда намоён бўлади. Буларнинг бари у ёки бу синуациядаги аниқ ахлоқ дастурига эга бўлиб, харакатнинг тў²рилигини кафолатлайди,

нотў²ри харакатларни огохлантиради, негаки анъаналар негизида социумнинг катта тажрибаси мужассамдир. қадимги Шарқ маданиятида анъаналарга асосланиш устун туради. Аждодлар анъанаси, тажрибаси мутлоқ хақиқат каби бахоланган. Мутлоқ хақиқат хукмронлиги билан, Д.С. Лихачев таъкидлашича «одоблилик» бо²лиқ бўлган. қадимги Шарқ кишисининг ахлоқи харакат ва фаолиятда муқаддас анъаналарни қайта тиклашга қаратилган « илохий ўрнатилган» меъёр ва қоидаларга бориб тақалади. А.Я. Гуревич шундай дейди: «Кишилар харакатининг кўкдаги илохий тимсолга талпиниши уларни илох билан бо²лаб, ахлоқда воқеликка айланди». Кишиларнинг барча фаолияти (ишлаб чиқариш, жамоатчилик, оилавий) муқаддас маросимларда қанчалик иштирок этиши билан мазмун касб этади. Анъанавий жамиятда «қадимги» ва «яхши» сўзлари синоним бўлиб, қадимги-эзгуликнинг кафолатидир. Шунинг учун уй ва анжом, кийим ва озиқа минг йиллар давомида кам ўзгарди, шунинг учун адабий жанрлар, санъат жанрлари хам барқарор бўлиб келмоқда, янги эхромлар нафақат эскисининг ўрнида қад ростлади, балки уларнинг «асл намунасини» қайтадан тиклади. И.В. Клочков ёзишича, янги замон кишилари дунёни харакатда, ривожланишида кўради, «Эволюция», «тараққиёт» тушунчалари дунё қиёфасини яратиш учун йўл очувчи таснифлар хисобланади. Бундан барча янгиликка замонавий жамиятнинг очкўз қизиқиши бошланади. Дунёнинг бошқача қиёфаси анъанавий жамият кишиларидан ташкил топади: қадимги дунё яшайди, бироқ ўзгармай қолади. Ривожланиш ²ояси (тараққиёт ёки инқироз) кўринишидан, унинг англанишиши мутлақо бегона. Дунё жуда қадимдан худолар белгилаган ўзгармас тартиб бўйича яшайди. Мифологик тафаккурнинг ўзига хос хусусияти шундаки, қадимги шарқ кишиси ўзини хар доим социумнинг бир қисми деб хис қилган, социум эса коинот кучига бо²лиқликда, табиатга аралашган холда кўринади. Гарчи, қадимги Шарқ маданиятининг турли қирраларида шахсни индивидуаллаштириш имкониятлари мавжуд бўлиб, улар хар доим

индивиднинг турмуш шароитларини белгиловчи асосий сохаларга нисбатан иккинчи даражали хисобланган. қадимги Шарқда маконнинг пайдо бўлиши чегараланиши алохида ўрин тутади. қадимги Шарқ мифологиясида космогенез жараёни Хаоснинг ажралиши сифатида намоён бўлади (Мисол учун, хиндларда Индра хақида миф, Месопотамияда Мардуқ хақида). Тартибли уюшган макон, бетартиб маконга қарама-қарши қўйилади. Табиийки, тартибли, ташкилий жихатдан уюшган макон- «яхши», «ўз» маконнинг, ундан ташқарида «бегона», «унинг» бетартиб, ташкилий уюшмаган «хунук» макони-кўчманчилик, ибтидоийлик дунёси жойлашган. Шунинг учун санъат асарларида бошқа халқларнинг ўзига хос кийими, сочи, турмуши ўта диққат билан аниқ худди ўзидай тасвирланади – барча қиррасида қарама-қарши оламнинг фарқи таъкидланади. «ўзининг» маконида ижобий хусусиятга эга бўлишда давлат асосий рол ўйнайди. Шуни таъкидалш жоизки, қадимги шарқда давлат оддий сиёсий хокимият сифатида ўзини намойиш қилмади, давлат дин билан уй²унликда сиёсий-диний бирлик мажмуида муқаддаслик хусусиятига эга бўлди. Мохиятан маънавий фаолият давлат монополияси хисобланиб, у билан гўёки илохий ёки фидоийлик мартабасига эга бўлган зодагонлар, кохинлар ва хукмдорнинг ўзи томонидан амалга оширилган. Шох ер ва осмон ўртасидаги бош воситачи ёки Неб худосининг ў²ли бўлган, ёки худоларнинг ўзидан бошқаришга «мандат» олган. Бобил шохи янги йил байрамида бош худо Мардук ибодатхонасига борган. Ибодатхонага киришда кохин шохнинг барча нарсаларини олиб қўйиб (тожи, хассаси, шохлик либосини), уни камситган ва урган, шундан сўнг оёқ кийимсиз, оддий жулдур кийимда ибодатхонадан чиқишга рухсат берган. Яъни, дастлаб шох оддий одамга айланиши, ибодатхонада эса уни худо Мардук яна кейинги йил учун хукмдор қилиб тайинлаган. Фақат, Миср фиръавини унинг отаси- Худо Амон-Рага, Хитой императори «Небнинг ў²ли»- Небга сажда қилиши билан бо²лиқ асосий удумларни ўтказиш хуқуқига эга бўлган.

Шохнинг асосий мажбуриятлари фуқороларга бо²лиқ ишлар бўлган: мамлакатда тартиб ва осойишталик, моддий фаровонлик ва ижтимоий адолатни таъминлаш. қадимги Мисрдаги «Гераклиопол шохининг ўз ў²ли Мерикарга насихатлари» да айтилишича: «Хақиқат ўрнат ва ерда узоқ яшайсан. Шундай қилки, йи²лаётганни овут, бевага жабр қилма, инсонни отасининг мол-мулкидан бенасиб қилма». Яна хукмдор заминда тартиб- интизом бўйича юксак миссияни бажариб, гохида бехад катта хажмдаги қурилиш-хўжалик фаолиятини амалга оширган. Улу² ва бахайбат Миср пирамидалари, Буюк Хитой девори, Баолбек эхроми, Персепол саройи қурилишлари худолар олдидаги хукмдорларнинг «ижобий» хусусиятларидан далолат беради. Диний ақидалар хукмронлиги кишилар хаётини белгилади. Инсон қаерда осмон бўлса- худолар дунёси ва ерни- одамлар дунёси деб билди. Улар доимо ўзаро муносабатда, бир бутунликда олам дарахтининг танаси ва шохлари каби виқор билан яшашган. Худолар инсонлар хаётининг барча сохаларига фаол аралашган, унинг ту²илиши, ўлимини ва ўлимидан кейинги тақдирини белгилаган. ўша дарвларда диний таълимотдан ташқари хеч қандай бошқа дунёқараш бўлмаган. Инсон худолардан хатто арзимас нарсалар хақида маслахат сўраган ва унга хатлар ёзиб ибодатхонага олиб берган. Мисол учун, қадимги Бобил ахолисининг мактубидан бирида шундай сўзлар битилган: «Менинг отам, Худо айт! Сенинг қулинг Апил-Адат шундай дейди: Нимага сен менга эътибор қилмайсан? Сендан бошқа ким хам бор? Сени севувчи худо Мардукка ёз: менинг гунохимдан ўтсин». Барча қадимги Шарқ цивилизациялари табиий-илмий билимларни тўплаб улкан натижаларга эришди ва жахон фани ривожланишига улкан таъсир кўрсатди. Бизгача етиб келган Папирус ёзувлари мисрликларнинг математика ва геометрия (турли шаклнинг хажми ва юзасини ўлчаш), астрономия (аниқ қуёш тақвимининг тузилиши кейинчалик Европада тақвимга асос бўлган), тиббиёт (анатомия тузилиши, мия ва қон томирлари хақидаги таълимот, жаррохлик), кимё (турли моддаларнинг хусусиятини

ўрганиш ва бу билимлардан майитни мумиёлашда фойдаланиш) сохаларидаги кенг тушунчалари хақида далолат беради. Атрофдаги мамлакатларга Месопотамия математикаси ва астрономияси катта таъсир кўрсатди. хозирга қадар биз Месопотамияда тузилган вақт ва бурчак ўлчови учун 60-бўлакли тизимдан фойдаланамиз. Месопотамияликлар математика ва астрономияга оид кашфиётлар қилиб, ой фазаларини бўлиш тизимини яратди, қуёш тизимига оид жараёнлар, юлдуз ва сайёрлар рўйхати, кўплаб харакат холатларини аниқлаш бўйича янгиликлар киритди. Икки дарё орали²и- астрологиянинг хам ватанидир. қадимги Хинд ва Хитой фани хам кўплаб ютуқларни қўлга киритди. Хиндистонда нолдан фойдаланиб ўнлик саноқ тизими яратилиши билан алгебра ривожлана бошлади («сон», «туб сон», «синус» каби атамалар хиндистонда пайдо бўлди). ўлим сабабини аниқлаш мақсадида мурда танасини анатомик тадқиқ қилиш тажрибалари анатомия ва физологияни ривожлантириб, медицинада катта ютуқларга эришилди. хиндистонда тиббиёт тараққиёти хақида тиббиётга оид асарлардан бирида жаррохликнинг 300 тури бўлганлиги ва 120 та жаррохлик асбоби мавжудлиги эслатилади. Барчага маълумки, Хитой ипак, чинни ва қо²ознинг ватани хисобланиб, мил. авв. II асрда кашф қилинган, шунингдек Хитойда порох, компас (мил. ав. III аср) ер қимирлашини аниқловчи асбоб (сейсмограф) хам ихтиро қилинган. Мил. ав. 613 йилга тегишли Хитой қўлёзмалари топилиб унда Галлей кометаси хақидаги энг қадимги маълумотлар учрайди. Мил. ав. II асрда Хитойда осмон ёритқичларининг харакати тасвирланган биринчи осмон глобуси, 2500 ёритқичнинг ўрни кўрсатилган юлдузлар катологи яратилган. Янги тақвим жорий қилиниб (мил. ав. 104 й.), унга кўра бир йил 365 24 1 кунга тенг бўлган. Мил. ав. 28 йилда Хан империясининг астрономлари қуёшда до²лар мавжудлигини кузатганлар. Хитой математиклари тарихда биринчи бўлиб хисобда манфий сонни қўллаганлар. Тиббиётда игна уколи, нуқтали даволаш каби ажойиб усулни ишлаб чиққанлар.

Бир томонда Миср ва Месопотамия фани, бошқа томонда хиндистон ва Хитой фанида ахамиятли фанлар мавжуд бўлиб, биринчидан- фан ўта амалий хусусият касб этган, иккинчидан- фанлар назарияси, фалсафа тараққийси ²арбдан кескин фарқ қилган. Бу фарқни К. Ясперс томонидан яратилган ўқ даври назарияси билан изохлаш мумкин. Бунга кўра мил. авв. 800 ва 200 йиллар орали²ида мухим тарихий бурилиш содир бўлиб, мифологик давр нихоясига етади, рационал идрок шаклланади, хозиргача мавжуд бўлган асосий тушунча ва таснифлар ишлаб чиқилди. Бу даврда Хиндистонда Упанишадалар пайдо бўлди, Будда яшади. Хитойда машхур фалсафа мактаблари ривожланди, Эронда Зардўштийликни қабул қилиб, қонунлаштирилди, Фаластиндан пай²амбарлар чиқди, Юнонистонда бу вақтда Гомер, Гераклит, Платон ва бошқалар фаолият кўрсатди. К. Ясперс Миср ва Месопотамия маданиятлари ўқ давригача мавжуд бўлганлигини, яъни уларда эсда қоларли бурилишлар содир бўлмаганини, Хиндистон ва Хитой маданиятларини ўқ давридан кейинга таълуқли деб билади. Хиндистон ва Хитойда табиий ва техника фанлари эртароқ шаклланди ва ўз навбатида сермахсул тараққий этди. Бироқ, бу фанлар ²арбдаги каби маданиятга сезиларли таъсир кўрсатмади. Бу Олий хақиқатни англаш йўлидаги мустақил таълимот бўлиб қолиш билан бо²лиқ. Масалан, Хиндистонда билим уч даражага ажралади: 1. Билмаслик (авидья). 2. Тушунча, «илмий» билим (вижняна). 3. Хамма нарсани билиш (пражня), яъни биринчи даража мантиқсиз фикрлаш, иккинчиси – мантиқий, учинчиси мантиқдан устун идрок қилишга мувофиқ келади. Ер юзидаги энг кўхна ва бир қадар ўрганилган, кўплаб халқлар маданиятининг ривожланишига катта таъсир кўрсатган маданиятлардан бири- қадимги Миср маданиятидир. қадимги Миср ёзуви кўплаб хозирги ёзув тизими учун асос бўлди. қадимги Мисрликлар кўллаган сўзлар «папирус», «оазис», «химия», «базальт» ва бошқалар хозирда хам муомалада сақланиб

келмоқда. Мисрда турли, ўта чалкаш топинишлар тизими мавжуд бўлган: худоларга си²инган, жонивор, ўсимлик, тупроқ, сув, Нилни муқаддаслаштирган. қуёшга, тирик худо-Фиръавнга си²иниш қонун тусига кирган. Мисрликлар маданиятида дафн маросими алохида ўрин тутган. Улар ўлимни инсоннинг иккинчи хаёт бошланиши деб билган. Мангу хаёт тушунчаси Осирис ва Изида хақидаги мифдан пайдо бўлган. қадимги юнон муаллифи «Мисрликлар хаёти ўлимга тайёргарлик кўришдан иборат»-деб бекорга ёзмаган. Мисрликлардан фарқли қадимги Месопотамия ахолиси ердаги хаётга кўпроқ эътибор қилишган. ўлим билан хаммаси тугайди деб ўйлашсада, нариги дунёга ишонишган. Мисрликлардан фарқли равишда, нариги дунёни инсон рухи мангу сув ва овқатга зориқиб яшайдиган қўрқинчли дунё деб тасаввур қилишган. Шаруппакнинг Месопотамияликларга насихатида айтиладики «Ширин хаётдан ташқари бирон нарса азиз эмас». Месопотамияликларнинг қувончли хаёт хақидаги қарашлари «Гилгамиш» достонида хам тасвирланади. Улар шахсий хаёт муаммолари билан кўпроқ қизиққанлар. Хиндистон – биринчи жахон дини буддизм ватани бўлсада, Хиндистоннинг ўзида индуизм билан иккинчи даражада туради. Бу икки дин хам «Веда» да акс эттирилган қадимги тасаввурлардан келиб чиққан. Хиндларнинг дунёқараши ва барча тушунчаларини белгиловчи марказий ²оя, хинд маданиятининг ўзига хос хусусияти- дунёда содир бўлувчи бенихоя узликсиз харакат ²ояси хисобланади, яъни дунёнинг айланиши на ибтидо, на нихоя, на аниқ мақсадга эга. Дунёнинг доимий айланишида қайта янгиланиш ва дунёвий илохий рух нишонаси-индивидуал рух бўлади. Улар доимо янги моддий кўринишда вужудга келади, бунинг учун инсон танаси бўлиши шарт эмас, яъни рух жониворлар, ўсимликлар танасига жойлашиши мумкин. Хиндлар шу тариқа ўз дунё қарашидан нарги дунё хақидаги ²ояни истисно қилганлар. Мутлоқ «дунёвий қонун» борлиқ хукмдори Брахма-оламнинг объектив ибтидоси. Уларни таққослаганда аниқ худоларнинг роли унча катта

эмас, фақат «дунёвий қонун» тамойилларини индивидуаллашган тимсолидан иборатдир. Хеч ким, шунингдек худо хам инсон кармасини ўзгартиришга қодир эмас. Карманинг санскрит тилидан таржимаси «фаолият» (тақдир) ни билдиради. Бу тушунчанинг мазмунини аниқлаш мураккаб. Карма инсоннинг олдинги хаётидан мерос бўлиб ўтади ва хозирги хаётининг мазмуни ва фаолиятида намоён бўлади, у бўл²уси моддий тимсолнинг сифатини белгилайди. Гунохларни кечириш хақида тазарру ёки ибодат билан Кармани ўзгартириш мумкин эмас, У фақат инсоннинг ахлоқий феъл-атворини белгилайди. Шу билан бирга, хар бир индус ва буддист учун ўз-ўзини билиш ва ўзининг камолатига етиш, ўз рухий холатини аниқлаш, ўз кармасини тоза сақланиши хақида ўйлаш асосий хисобланади. Бу Хиндистондаги динлар хаётдан, фаолиятдан воз кечишга ундайди дегани эмас, балки улар дунёвий ташвишларга бефарқ бўлишга ундайди деса бўлади. Хинд маданиятининг бутун мазмунида зохир ва ботин, муаққат ва мангулик ўртасидаги мувозанатни сақлаш зарурати хақидаги фикр ётади. Хитой маданиятининг ўзига хос фарқли жихати шундаки, қадимдан динлардаги мистик ибтидога ахлоққа нисбатан иккинчи даражада қаралган, маданиятдаги белгиловчи ²оя Осмон тасдиқлаган буюк «ахлоқий-ижтимоий- сиёсий тартиб» бўлган. Хитой маданияти ва цивилизациясининг минг йиллар давомида асосий рухий, ахлоқий ва ²оявий манбаи мил. авв. 551-479 й. яшаган буюк мутафаккир Конфуций таълимоти хисобланади. Барча энг мухим нарсалар хар қандай цивилизациянинг «қиёфасини» белгилайди- хаёт тамойилларини, давлат ва ижтимоий ташкилот шаклларини, умум қабул қилган ахлоқий меъёрлар ва қадриятларнинг барчаси Хитойда Конфуцийлик таъсирида шаклланган. Бежизга Л.С. Васильев Конфуцийликни «хитой цивилизациясининг квинт эссенцияси (мохияти)» деб атамайди. «Осмон ваколати» йўналиши Конфуций томонидан янгича фикрда ривожлантирилиб, унда ижтимоий ахлоқ асосий ўрин тутади ва сиёсий маданиятни белгилайди. Анъаналарни хурмат қилиш, бурчни жиддий хис

қилиш, ахлоқий сифатнинг юқорилиги, ўзини жамият учун бахш қилиш, хақиқатни англаш учун доимо уриниш, ишонч ва олижаноблик каби идеаллар бошқаларни бошқаришни истаганлар учун мўлжал бўлган. Бу идеаллар давлатнинг бош таянчи бўлиб, Хитой империяси тўралари учун намуна бўлди. Конфуцийликни Хитойда пайдо бўлган иккинчи буюк фалсафий таълимот-даосизм тўлдирди. Даосизмда турмуш, табиат, умумлик муаммолари акс этади. Агар конфуцийчилик инсоннинг ижтимоий фаолиятини назарда тутса, даосизмда унинг рухий хаёти, дунёқараши акс этади. Даосизмда қадимги Хитойдаги фикрларнинг бош ²ояси акс этиб, жахон маданиятини янги хаёт билан бойитди. «Унинг ²оялари: ин-ян тамойилларга асосланган дунёнинг дуалистик хусусияти; усин-бешта асосий унсурдан иборат бўлган материя (ер, сув, олов, маъдан); дунёнинг ўзгарувчан харакатдалиги, асосий унсурлар доимо сифат ўзгаришида бўлишини билдиради. Даосизмга кўра дунёнинг пайдо бўлиши учта кучнинг фаолиятидан келиб чиққан: Дао- Олий Мутлоқ, Илк ибтидо, Дэ-дао нуридан дунёнинг пайдо бўлиши, Ци- Олий материя, у моддий дунёни яратиб, нарса ва мавжудотларни бунёд қилади. Шарқнинг қадимги цивилизацияси моддий ва маънавий сохаларидаги кўплаб ўта мухим янгиликларни вужудга келтирди. Хусусан, мил. авв. I минг йиллик маънавий ²алаёнлар жараёни билан ажралиб туради. Бу даврда дастлаб икки тамойил вужудга келди: умуминсоний бирлик ва шахснинг маънавий мустақиллиги. ғоялар эркинлиги бошланиб инсон ўз хаётини унга асосланиб қурди. қадимги Шарқ цивилизацияси ғарбга нисбатан эртароқ бошлади. Юнонлар маданияти қадимги Шарқ маданияти таъсирида жуда юксалди, буни эллинларнинг ўзлари хам эътироф этишган. Бу таъсирлар натижасида шундай давр бошландики Шарқ ва ғарб маданиятлари синтези эллинистик маданиятни вужудга келтирди: Юнон-Бақтрия ва гандхар санъати, искандария фани, фаюм портретлари бунга мисол бўла олади. қадимги Шарқ

бизга бархаёт бойликларни қолдирди. Булар «Гилгамеш» ва «Мохабхорат» достонлари, Калидаси драммалари ва Чжуанцзининг рамзий масаллари, Миср эхромлари ва Буюк Хитой девори ва бошқалар. қадимги Юнонистон ва Рим маданиятлари Европа цивилизациясининг пойдеворига асос солди. қадимги Шарқ маданияти таъсирида шаклланган бу маданият анъанавий маданият тараққиёти даврининг давомчиси ва якунловчиси бўлди. қадимги Юнонистонда шаклланиб, кейинчалик юксак босқичга кўтарилган бу маданият эр. авв. III асрда Рим маданияти вужудга келишига катта таъсир кўрсатда ва «Антик маданият» номи билан дунё маданияти тарихида ўчмас из қолдирди. Лотин тилидаги «антик» (antiguus) сўзининг маъноси «қадимги» демакдир. Лекин тарихий давр нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак Антик давр қадимги дунёнинг охири-қадимги маданият ва давлатчиликнинг энг тараққий этган босқичидир. Бу давр асосан Юнонистон ва Рим учун характерли бўлиб, Юнонистонда мил. авв. XI-IX асрларда антик жамиятнинг ташкил топишидан бошланиб, мил. авв. V-IV асрда антик (классик) маданият такомили билан тўла мохият-мазмунга эга бўлди. Милодий V асрда варварлар томонидан Рим империясининг қулатилиши Антик маданиятни инқирозга олиб келди. Шунингдек, Юнон-Рим жамияти ва маданиятига нисбатан қўлланилиб келаётган «антик» сўзини кўпроқ Европага татбиқан англамоқ даркор, негаки Европа халқлари ўзларининг маданий тараққиётлари йўлида ёл²из Юнон-Рим маданияти билан алоқадор бўлганликлари сабабли, шу халқлар бунёд этган маънавий бойликларни энг қадимий деб таниганлар. ўз ўрнида Антик маданият Юнон-македонлар ва Рим таъсирида Эгей денгизидан Хиндистонгача ва Мисрда эллинистик маданиятнинг вужудга келишига ва космополитизм (дунё фуқоролиги) тушунчасига асос солди. Барча қадимги маданиятлар каби юнон классик (антик) маданиятининг мухим таркибий қисми дин бўлган. Дин меъморчиликнинг, тасвирий санъатнинг, адабиётнинг ажойиб намуналарида ўз аксини топди. қадимги юнон динининг асосий шакллари архаик даврдаёқ таркиб топган, унинг

илдизлари эса энг қадимги крит-микен даврига ва қадимги шарқ таъсирларига бориб тақалади. Ибтидоий жамоадан синфий жамиятга ўтиш даврида маъбудлар хақидаги тасаввурлар ўзгаради. Эр. авв. VIII-VII асрларда кўплаб махаллий ва айрим умумюнон маъбудларини тартибга солиш эхтиёжи ту²илади. Архаик даврда (мил. авв. VIII-VII асрларда) ги диннинг ривожи бу- антропоморфизмдан, яъни инсоннинг илохийлаштиришдан, худоларни ўлмайдиган ва абадий ёш бўлиб турадиган кучли, гўзал кишилар деб тасаввур қилишдан иборат эди. қулдорлик муносабатларининг шаклланиши ва ижтимоий ахвол Гесиоднинг «Мехнатлар ва кунлар» поэмасида акс эттирилган. Шунигдек, Диний мифология хам Гесиод томонидан тартибга солинган шаклидан то антик даврнинг охиригача юнонларнинг тасаввурида асосан мавжуд бўлиб келган. Юнонлар учинчи авлодга оид бош маъбудларнинг макони Олими то²и деб билишган. Юнонларнинг тасаввурича, олам аввалида Хаосдан иборат бўлган, Ер- Гея ва ер ости олами Тартар хам бўлган. Геядан ў²ли Уран-осмон худоси келиб чиққан. Уран билан Геядан титан Кронос ту²илган ва ўз отаси Уранни а²дариб ташлаган. Булар титанлар- катта худолар экан. Кроносдан Аид, Посейдон, Гестия, Демитра, Гера ва Зеве каби кичик худолар келиб чиққан. Зеве бошчилигида кичик худолар Титанларни а²дариб ташлаб оламни идора қила бошлаганлар. Зеве бош худо, худолар аждоди, чақмоқсочар хисобланган. Унинг хотини Гера- осмон маъбудаси ва никох хомийси бўлган. Посейдон- денгиз худоси, Демитра- хосилдорлик маъмудаси, Гестия – уй-рўз²ор маъбудаси, Аид – ер ости олами худоси хисобланган. Зевенинг бошидан донишмандлик ва уруш маъбудаси Афина пайдо бўлган; Апполон- рўшнолик ва санъат худоси, Артемида- ой ва ов маъбудаси, Гефест- темирчилик худоси, Афродита- гўзаллик ва севги маъбудаси, Дионис-

узум ва мусаллас худоси сифатида эъзозланган. Зевснинг кўп фарзандлари худолар бўлган. Юнонлар динида тотемизм қолдиқлари бўлган, яъни маъбудларга бирон хайвон ёки қуш аталган. Шунингдек, юнонлар иккинчи даражали маъбудларга- Нимфа ва Кентаврларга хам топинганлар. Гўёки чакалакзорларда дриадалар, нимфалар, эчкиоёқ сатирлар яшаган; денгизда наядалар ва сирена- аёл бошли қушлар яшаган. Маъбудларнинг оддий аёллар билан алоқасидан ту²илган ярим худо- қахрамонлар хам эъзозланган. Айниқса 12 марта жасорат кўрсатган Геракл- ёвузликни енгувчи образ бўлган. Юнонистонда худолар шарафига ўтказилган махсус байрамлар фақат диний мазмунга эга бўлмаган, чунки жисмоний тарбия мусобақалари хамда мусиқа, қўшиқ кабилар мазкур байрамларнинг энг мухим ишлари хисобланган. Юнон шахарлари ўз байрамлари, спорт мусобақалари, оракуллари (кохин-валийлари) билан юнон элини бирлаштирувчи марказлар бўлган. Аргосда Гера, Афинада Афина шарафига байрамлар ўтказилган. Олимпиада шахрида Зевс шарафига Олимп мусобақалари бўлган. Юнон олимлари қадимги Миср, Месопотамия ва Кичик Осиё халқларининг билимларидан бахраманд бўлганлар. қадимги Шарқ фани юнон дунёсида илм-фаннинг ривожланишига таъсир этган. Милоддан аввалги VII-VI асрларда Юнонистонда маданият ва фан ривожланиб Геродот, Демокрит, Пратагор, Гиппократ, Суқрот, Афлотун, Арасту каби олимлар ижод қилганлар. Милоддан аввалги VI асрда Кичик Осиёдаги Милет шахри илм-фан маркази бўлган. Кичик Осиё олимлари Миср ва Месопотамия олимларининг илмий билимларини ривожлантирганлар. Улар табиат ва жамият ходисаларининг сабабларини тушунтиришга харакат қилиб, табиат ва хаётнинг ибтидосини сув, хаво ёки олов деб фараз қилганлар. «Тарихнинг отаси» деб ном олган юнонистонлик тарихчи Геродот (мил. ав. V-аср) Миср, Бобил, Сурия, Кичик Осиё ва қора денгиз сохилидаги

мамлакатларга саёхат қилиб, ўзининг «Тарих» китобида турли халқлар хақида маълумотларни ёзиб қолдирган. Юнон олимларидан бири Демокрит (мил. ав. 460-370 йиллар) «Хамма нарсалар энг майда заррача, атомлардан ташкил топган», – деган фикрни илгари сурган. У фаннинг кўп сохалари билан шу²улланган. Кос оролида ту²илган юнон табиби Гиппократ (мил. ав. 460-375 йил) тиббиёт билимларини отаси Гераклитдан ўрганади. У машхур табиб бўлиб, тиббиётнинг барча масалалари билан шу²улланган ва улу² файласуф хам бўлган. У шогирдлари билан бирга 72 китобдан иборат «Гиппократ тўплами» номли тиббий асар ёзиб қолдирган. Афиналик файласуф Суқрот (мил. авв. 441-399 й.) бирорта китоб ёзмаган. У одам гавжум жойларда шогирдларини хақиқатни билишга ундаб, – хақиқат бахс орқали билинади, – деган. Суқрот ўз қарашларида одамларни тенглаштиришга қарши чиққани учун Афина қулдорлик демократияси намояндаларига ёқмаган ва уни ўлимга хукм қилишган. Македония сарой табибининг ў²ли Арастуни (мил. авв. 384-322 й.) Шарқда «биринчи муаллим» деб атаганлар. У жуда кўп асарлар ёзиб, илмий билимларни алохида сохаларга бўлиб чиққан ва мустақил фанларга бирлаштирган. Арасту Ер коинотнинг маркази деб хисоблаган. Унинг машхур асари «Сиёсат»дир. Юнонистон афсона ва ривоятлар юрти бўлиб, қадимдан адабиёт ривожланган. «Прометей», «Геракл», «Дидал ва Икар», «Аргонавтлар», «Одиссея» ва «Илиада» каби афсона ва достонларда юнонларнинг турмуш тарзи ва тарихи баён қилинган. «Илиада» ва «Одиссея» достонларини мил. авв. VIII асрда яшаган кўр бахши Гомер яратган эди. Достонларда Троя урушлари хикоя қилинади. Археологлар Гомер достонларига асосланиб қадимги Троя маданиятини топганлар. Достон ва афсоналар театр учун бой маълумот берган. қадимги Юнон театри мил. авв. VI асрларда қишлоқ хўжалиги хомийси, худо Дионис шарафига ўтказиладиган байрамлар вақтида ижро этиладиган қўшиқлар ва

ўйинлар асосида вужудга келган. Юнонлар театрни «катта ёшдагилар мактаби» дейишган. Театр юнончада «томошалар жойи» деган маънони англатади. Кейинчалик қурилган Юнон театрларига 17-25 минг томошабин жойлашган. Театр санъатининг ривожи машхур юнон адиблари ижоди билан уй²ун бўлган. Адиблар афсона ва ривоятлар асосида трагедиялар яратганлар. Трагедия юнончада «эчкилар қўши²и» деган маънони англатади. Мил. ав. VI-IV асрларда Эсхил, Софокл, Еврипид трагедиялари Аристофан комедияларини театрда томошабинлар мароқ билан кўришган. Эсхилни «трагедия отаси» деб атаганлар. Унинг «Занжирбанд Прометей», «Форслар» трагедиялари, Софоколнинг «Шох Эдип», «Антигона» трагедиялари машхур бўлган. Софокол 120 дан кўпроқ трагедия ёзган. Аристофан «Тинчлик», «Суворийлар» деган комедияларида уруш воқеаларини ва ўша даврдаги иллатларни тасвирлаган. Бу ижодкорларни халқ хурмат қилиб Афина театрига хайкалларини ўрнатганлар ва «донишмандлик йўлбошчилари» деб атаганлар. қадимги юнонларда меъморчилик, хайкалтарошлик ва рассомчилик Крит-Минен даврларида вужудга келиб, кейинги даврларда ривожланади ва мил. ав. V асрда юқори по²онага кўтарилади. қадимги юнонлар меъморчиликда устунли бинолар қуришликни мисрликлардан ўрганган бўлсада, бу усулни қайта ишлаб учта услуб яратганлар: дорий, ионий, коринф услубидаги бинолар. Улар ибодатхона, театр, сарой ва мажлис биноларига алохида эътибор берганлар. Дастлаб бундай бинолар дорий услубида-устунлар тагкурсига эмас, ерга ўрнатилган. Кейинчалик мармар тошлардан кучли эркак кишининг гавдасига ўхшаш устундан, баъзи устунлар нозик, юқори қисми гажакқайрилма, нақшли услубдаги бинолар қурилиб, аёл гавдасига қиёсланган. Ибодатхоналарнинг баланд пойдеворлари бўлиб, ичи ва ташқариси хайкаллар билан безатилган. Афина акрополидаги Парфенон, Эрехтейон ибодатхоналари юнон меъморчилигининг нодир асарларидан бўлиб, хозиргача сақланиб қолган.

Прафенон устунлари дорий услубда бўлсада, тарз-таровати ионийча услубдадир. Унинг қаршисидаги Эрехтейон ибодатхонаси соф ионийча услубда, қиз хайкаллар устун вазифасини бажариб, нафис ишланган. Мил. ав. IV асрда расм бўлган коринфча услубдаги устунлар узунроқ, тагкурсиси ва қоши анча мураккаб бўлиб, аканф ўсимлиги япроқлари билан безатилган. Афина марказида Лисикрат ёдгорлик хайкали шу услубда қурилган. Юнон хайкалтарошлиги хам мил. ав. V-IV асрларда юксак даражада ривожланди. Хайкалтарошлар бу даврда одам гавдасининг харакат қилиб турган холатини тасвирлашни билиб олганлар. Мирон, Поликлет, Фидий, Тракситель, Скопас, Лисини каби хайкалтарошлар яртаган хайкаллар жонли харакатли холатда ишланган. Юнон рассомчилик санъати намуналари кам сақланиб қолган бўлса-да, асосан кўза, ваза ва сопол идишлар сиртига рассомлар юнонлар хаётидан олинган айрим манзараларни ишлаганлар. Мазкур расмлар жозибаси билан диққатни тортади. Эллинизм даврида (мил. ав. III-II асрлар) маданият хилма-хил бўлиб, асосан илм-фан тараққий этди. Александр Македонский истило қилган худудларга юнон маданияти кириб бориши билан бирга Яқин ва ўрта Шарқ мамлакатлари маданиятига уй²унлашиб, маданият синтези юз берди. Мамлакатларни ўзаро алоқалари кенгайди. Юнон-Македония ва Эллинлашган махаллий зодагонлар орасида умумюнон тили «Койне» (умумий) кенг ёйилди. Янги дунёқараш фалсафий тус олиб космополитизм (дунёфуқороси) номи билан машхур бўлди. Искандариядаги ва Шарқий ўрта денгиз бўйидаги бошқа шахар кутубхоналарида Юнонистон ва Шарқ мамлакатларидан олиб келинган илмий асарлар тўпланган. Искандарияда театр, сарой, гимназиялар ва машхур Музей бўлган. Музейда расадхона ва улкан кутубхонада 700 мингга яқин қўл ёзма сақланган. Шахар олдидаги оролга 140 метр баландликдаги маёқ қурилган. Бу маёқ кемаларнинг гаванга кириш йўлини кўрсатиб турарди.

Эллинизм даврида фанлар тизимига асос солинди. Стратон хизмати билан физика фани пайдо бўлди. Евклид ва Архимед математикани ривожлантирди. Аристрах астрономия сохасига улкан хисса қўшди. Шарқ мамлакатларида юнон меъморлари, хайкалтарошлар, рассомлар нодир асарлар яратганлар. Бироқ, мил. авв. III-II асрларда юнон санъатининг хусусиятлари ўзгарган. Хукмдорлар саройлари коринфча услубдаги устунлар билан қурилган. Тасвирий санъатда одамларнинг ташқи қиёфасини ва ички кечинмаларини кўрсатишга интилиши янгилик эди.

АДАБИЁТЛАР : 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., 1998 й. 2. Каримов И.А. ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., 1999 й. 3. Алексеев В.П., История первобытного общества. М.1990 г. 4. Бойназаров Ф. Антик дунё, Т. 1983 й. 5. Древние цивилизации. М. 1989 г. 6. ўзбекистон халқлари тарихи. 1-қисм. Тошкент. 1992 й. 7. Романов В.Н. Историческое развитие культуры. (Проблемы типологии) М. 1991 8. Тайлор Э. Первобытная культура. М., 1992 г. Конрад Н.И. Запад-Восток. М., 1972 г.

Похожие

Архаик (ибтидоий) маданият

Анъанавий маданият

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Ибтидоий жамоа санъати

Диний маданият