Эртак - Культурология - Рефераты

Эртак

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Эртак Халқ оғзаки поэтик ижодидаги энг бой ва рангба-ранг жанрлардан бири эртакдир. Эртак халқ турмуши, уриниши, меҳнати, юксак идеалларига масканлиги, хуллас, халқ ҳаётининг барча жабҳалари билан узвий боғланганлиги билан ҳам ғоятда эътиборлидир. Зеро, эртаклар ҳеч вақт бекорчи, эрмак нарсалар бўлмай, улар ҳамма вақт зўр ижтимоий ва тарихий аҳамиятга эгадир. Баҳайбат маҳлуқлар ҳақида ҳикоя қилувчи эртак ва афсоналар ва бу бой жанрнинг бошқа турли кўринишларида у ёки бу даврнинг ижтимоий, ҳаётий курашлари, халқ манфаатлари ўзининг бадиий ифодасини топгандир. Ана шу булоқ сингари жўшқин, уммондек тубсиз, бебаҳо хазина бўлмиш эртак ўзининг ғоявий мазмуни, бадиий қудрати билан ҳамиша меҳнат аҳлини ўзига мафтун этиб келган. Эртакнинг муҳим хусусиятларидан бири унинг ҳар доим халқ ҳаёти, кураши, тарихи, психологияси, дунёқараши, урф-одатлари билан жуда яқин боғланган бўлиши, инсонларга ахлоқий ва маънавий йўлдош бўлиб келишидадир. Эртак – инсоннинг маънавий ва жисмоний кучига ишонч руҳи билан тўлиб-тошган. У инсонга бутун реал ва табиатдан ташқари кучларнинг бўйсунганини ифодалайди. Эртакларда инсон табиат ва ижтимоий ҳаётда ўзига душман бўлган кучларга қарши курашда доимо ғолиб чиқади. Халқ ўз эртакларида бадиий образлар орқали ўз дунёқараши, ахлоқ нормалари ва бошқа ижтимоий масалаларни қўйган ва ўзича ҳал этган. Бу фикрлар, интилишлар, орзу-ҳаваслар омманинг дидига, руҳига яқин образлар орқали равон, жонли тилда етказиб берилган. Эртаклар содда ва англашарли бўлгани учун катта ва кичикда, саводли ва саводсиз кишига тез етиб боради. Улар орқали ҳам инсоннинг ижтимоий ахлоқ нормалари шаклланади. Баъзан бу ахлоқий нормалар масал тарзида, аллегорик равишда ифодаланиб келган. Бу ҳол, айниқса, ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда акс этган. Синфий жамиятда

яратилган эртакларда халқчиллик кураши хилма-хил мавзуларда ўзининг бадиий ифодасини топгандир. Халқнинг келажакка ишончи, адолатнинг адолатсизлик устидан ғалабаси, ёруғликнинг зулматни енгиши, озод ва бахтиёр ҳаётга эргашиш каби ғоялар эртакларда ёрқин образлар орқали тасвирланган. Халқ эртакларидаги бу мотивлар ғоявий-эмоционал таъсирини кучайтиради, меҳнаткашларнинг зулмкорларга қарши нафрат-ғазабини оширади ва халқ маънавий ҳаётининг ажралмас қисмини ташкил этади. Халқ даҳоси билан яратилган эртаклар ёш авлоднинг тарбиясига кучли таъсир қилади. Яна эртаклар халққа маънавий ҳиссиётни уйғотади, ўз кучи, ўз ҳуқуқи, ўз озодлигини англатиши, ундаги мардлик ва ватанга муҳаббат туйғуларини уйғотиши билан ҳам маънавий озиқ бериб келган. Халқ эртакларида эл-юртни кўз қорачиғидай авайлаб сақловчи ажойиб ватанпарвар қаҳрамонларни улуғлади; аёлларнинг ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилди; осмонда учишни, ойга етишни орзу қилди, «Ойнайи-жаҳон»лари орқали ер юзида бўлаётган воқеаларни билиб турди, узоқни яқин қилди; «очил дастурхон»лари билан нозу-неъматлар яратди; кишилар характеридаги ярамас одатларни, номаълум, номаъқул ҳислатларни танқид остига олди; мардлик, эпчиллик, довюраклик, меҳнатсеварлик, ҳалоллик, вафодорлик, тўғрилик, саҳийлик ғояларини илгари сурди, улуғлади. Сафарга отланган ботирнинг бир сиқим тупроқни ўзи билан бирга олиб кетганлигини ҳикоя этувчи эртакни эсланг. Ана шу бир сиқим ватан тупроғи ўзгалар юртида унга куч-қувват ато этади, яраланганда дардига малҳам бўлади, мақсадга етишида мададкорлик қилади. Ана шундай халқ прозаси – эртакда айниқса, романтик тасвир кучли бўлади. Унда қаҳрамон жабр-жафо чекади. Лекин охири бахтиёр бўлади, тенгсиз жангда, курашда ғолиб чиқади. Бунда романтик ечим-хотима халқнинг идеалидан, унинг орзу-умидидан келиб чиқади. Бусиз мумкин эмас, эртак халқни ўз куч-қудратини англаб олишга мадад бериши, уни бахтиёр келажакка томон илҳомлантириши, курашга чорлаши ва шу курашнинг (абстракт бўлса- да) ғалабасига ишонтириш керак. Бундай оптимистик йўналишни турли

эртаклар (ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳам, сеҳрли-афсонавий эртакларда ҳам, ижтимоий-маиший эртакларда ҳам, ҳаётий эртакларда ҳам)да уфуриб туради. Мисол тариқасида «Камбағал қиз», «Подачининг қизи», «Зумрад ва Қиммат», «Ота васияти», «Кўк қўчқор», «Уч оғайни ботирлар», «Камбағал- қашшоқ», «Аҳмадлар» каби эртакларни олиб кўрайлик. Бундай эртакларда маҳнаткаш халқнинг мунг ва зори, қайғу ва ҳасрати ҳам, қувончи ва бахтли, шод ва эркин кунларга интилишлари ҳам ўз ифодасини топган, яхши яшаш ҳақидаги эзгу ният, орзу-умиди акс этган. Ўтмишда қашшоқ яшаган, оғир меҳнатдан тинка-мадори қуриган, оч- юпун, бир парча нонга зор бўлган кишилар фаровон турмуш, яхши кунлар ҳақида ўз орзу-истакларини ўз оғзаки ижодлари орқали баён қилганлар. Меҳнаткаш халқнинг турмуш шароитини яхшилашга қаратилган бундай эртакларнинг қаҳрамонлари турли тоифадаги кишилар: бири чўри, бири ишсиз - қашшоқ, бири подачи, бири овчи – мерган. Лекин барчасининг ҳам интилиши ва нияти бир: яхши яшаш, севгилиси висолига етиш, эл-юрт хизматига камарбаста бўлиш – бу йўлда дуч келган тўсиқ ва ғовлардан довюраклик ва жасорат кўрсатиб ўтишдан иборатдир. Эртак қаҳрамонлари поклик, ақл-заковат, тадбиркорлик, қаҳрамонлик билан иш кўрганликлари учун ҳам омадлари келади, бахтли бўладилар. Мактабгача таълим ёшидаги болаларга ўқиб, ҳикоя қилиб бериладиган эртаклар Бу ёшдаги болаларга тавсия этиладиган эртакларнинг ҳажми қисқа, мазмуни содда бўлади. Аввал эслатиб ўтганимиздек бу ёшдаги болалар ҳали олам нима эканлигини билмайдилар. Шунинг учун бу ёшдаги болаларга тавсия этиладиган эртаклар табиат, ҳайвонот олами, дўстлик, меҳнат аҳли, жамоа, одоб-ахлоқ тўғрисида бўлиши фойдадан ҳоли бўлмайди. Бу давр болаларига «Чивинбой», «Қизғанчиқ ит», «Туяқуш билан қоплон», «Мақтанчоқ қуён», «Ростгўй бола», «Ариларнинг ғазаби», «Тулки

билан турна», «Шолғом», «Қумурсқа», «Каптар совғаси» каби эртаклардан ўқиб бериш фойдадан ҳоли бўлмайди. Боғча тарбиячилари ва ота-оналари олдида турадиган ишлардан энг муҳими кичикнтойларни меҳнатга муҳаббат руҳида тарбиялашдир. Бу тарбияда алоҳида аҳамият касб этади. Негаки болани ёшлигидан бошлаб бир ишга ўргатиш, кичкина вақтиданоқ унга бир юмуш бериб, ишга одатлантиришдир. Тили очилиб, у ерга, бу ерга юра бошлаган вақтида ҳм бирор иш бериш лозимдир. Унга бериладиган бу иш ахамиятсиз, ҳатто «иш» номи беришга лойиқ бўлмаса ҳам, ундан келадиган фойда зўрдир. Чунки ундай ишлар болада ишни севиш, ишга берилиш севгисини қўзғатади. Бола боғчага бориб юргандаёқ ўсиб, улғайиб яшашнинг асоси иш, меҳнат, деб камол топмоғи зарур. Боғчада бажариши керак бўлган юмушларни боланинг ўзи эркин ишласин, хатолари учун ўзини жавобгар сезсин. Ёш қалб ишлаганда ҳам ишнинг натижасини ўйлаб ишлашга, фикр юритишга, тўғри ишлашга, ғайрат қилишга кўниксин. Аммо бу борада шу нарсани ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, бу малакалар бирдан ҳосил бўлмайди, балки аста-секин юзага келади. Лекин заминни жуда эрта, боғчадан бошлаб қўйиш керак. Болада меҳнат малакаси вужудга келса, у ота-онаси, катталарнинг кўрсатиб туришини кутиб ўтирмай, ўзи эплаб кетаверади. Бу ерда яна бир муҳим нарсани таъкидлаб ўтиш керак. Ишга ўрганиш ва ўргатишда диққат қилинадиган яна бир нарса - ҳар ишни ўз вақтида бажаришдир. Ишга одатланиш қанча муҳим бўлса, ишни ўз вақтида бажариш шу даражада муҳим, балки ундан ҳам муҳимроқдир. ўар ишни ўз вақтида ишламай кечиктириш кўп ишларнинг йиғилиб қолишига, кўпининг юзаки, сифатсиз ишланишига ёки бутунлай қолиб кетишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳар ишни ўз вақтида ғайрат ва матонат билан бажариш лозимдир. Чунки дунёдаги барча тирик нарсалар ҳаракат қилади, интилади ва шу туфайли ҳаётда зарур бўлган нарсаларга етишади. ўатто, энг заиф ҳисобланган арилар,

чумолилар ва қушлар ҳам интилишда бўлиб, ёздан ташқари, қиш ғамини ҳам ейдилар. Гапнинг лўндаси ҳар бир тирик жон яшаш учун ҳаракатда ва интилишдадир. Ўргимчакка назар солинг у тирикчилик дардида доимо тўқиш билан овора, агар тўрининг бирор ери бузилса дарҳол таъмир этиш ва тузатишга киришади. Барча инсоннинг биринчи вазифаси – кишининг юриш-туриши ва яшаши учун зарур бўлган ҳалол ризқ топиб, ейиш-ичишга етарли нарса ҳосил қилиш. Бунга эса тиришқоқлик, интилиш орқали етилади. Бу борада худди инсон каби тиниб-тинчимас меҳнаткаш қумурсқалар ва улар ҳақида халқ тўқиган «Қумурсқа» эртагини шу ёшдаги болаларга ўқиб, ҳикоя қилиб, айтиб бериш яхши самара беради. Ўзи кичкина болалар у ёқда турсин, ҳатто катталар ҳам унча менсимайдиган қумурсқанинг ишчанлигини, кечаси-ю кундузи тинмай меҳнат қилишини уни кузатган одам сезади, холос. ўаётда шундай: ким ишласа, тиним билмай меҳнат қилса соғлиги яхши бўлади, бой-бадавлат яшайди, ҳеч кимга ҳеч қачон хор-зор бўлмай умр кечиради. Қумурсқа мақтанчоқ эмас, у оддий ва содда. Шу оддийлиги, соддалиги, меҳнаткашлиги билан ажралиб туради. Савол-жавобларда муз, булут, қуёш, ёмғир, ер, ўт, мол, бўри, мерган-у сичқон кабилардан ҳам қумурсқа устун чиқади. Қумурсқанинг ўзига берилган таърифларда ҳам бу маъно кўзга яққол ташланиб туради: - Қорнинг нима учун катта? - Жигарим зўр, - деди қумурсқа. - Белинг нима учун ингичка? - Меҳнатим зўр! - Калланг нима учун катта? - Давлатим зўр! Меҳнатим зўр, савлатим зўр, мен зўр, мен зўр!

Бу ёшдаги болаларга тавсия этиладиган эртакларнинг асосий қисмини тўғри сўз, ҳалол, пок бўлиш, ёлғон гапирмаслик, бировларни алдамаслик каби мазмундаги асарлар ташкил этади. Масалан, «Ростгўй бола» (туркман халқ эртагини) олиб кўрайлик. Эртак қаҳрамони тўғри сўзлиги, катталарнинг панд- насиҳатларига қулоқ солиши билан ёш китобхонда яхши таассурот қолдиради, кўп болаларнинг ҳавасини келтирадиган иш қилади. Қароқчилар азалдан ёмон одамлар. Улар ҳар доим зўравонлик қилиб, босқинчилик қилиб бировларнинг мол-мулкларини тортиб олишган. «Ростгўй бола»да ота карвон билан йўлга чиққан ўғлининг қўлига қирқ танга олтин бериб: - Ўғлим, ҳечам ёлғон гапирма, ҳалол бўлгин, - деб насиҳат қилибди. Карвон йўлда қароқчиларга дуч келади. Қароқчилар ноинсофлик, босқинчилик билан ҳаммани талайди, мол-мулкини тортиб олади. Аммо болага мутлақо эътибор бермайдилар. Ота насиҳатини олган бола тўғри сўзлиги билан қароқчи, босқинчи, йўлтўсарликда ном чиқарган бир неча муттаҳамни тарбиялайди, уларни ҳалоллиг-у тўғри сўзлиги билан мағлуб қилади: Савдогарлар йўл юришса ҳам мўл юришибди, бир жойга етиб боришганда уларга қароқчилар ҳужум қилишибди. Қароқчилар ўзаро маслаҳатлашиб «мана бу ялангоёққа у-бу нарса берсакмикан» дейишибди. Қароқчилардан бири болани масҳара қилиб сўрабди: - Эй, ялангоёқ, сендан нимани ҳам олиш мумкин? - Менда қирқта олтин танга бор, - деб жавоб берибди бола. - Сенда қирқта олтин танга нима қилсин? – дейишибди қароқчилар кулиб. Шунда бола чопонининг ёқасини йиртиб, олтин тангаларни кўрсатибди. - Нега буларни бизга кўрсатдинг? – деб сўрашибди қароқчилар. - Биз сенга пул бермоқчи Эдик, энди бўлса буни ҳам олиб қўямиз.

- ўечқичи йўқ, отам ҳалол бўл, ёлғон гапирма, деб ўргатган, - деб жавоб берибди бола. ўайрон бўлган қароқчилар савдогарларга мол-мулкларини, пулларини қайтариб бериб, ҳалол меҳнат қилиш учун қароқчиликдан воз кечишибди. «Шолғом» (рус халқ эртаги) бу давр болалар китобхонлигида асосий ўринда туради. Эртак жуда оддий ва содда. Аммо маъно ва мазмун, асарнинг тарбиявий аҳамияти кутилганидан ҳам зиёда. Эртак жуда жўн. Бобонинг шолғом экиши ва бўлиқ шолғомни кўплашиб юлиб олиш зикр этилади. Эртакда ортиқча сўз йўқ, қаҳрамон йўқ. ўаммаси рисоладагидек. Аммо «Шолғом»да кичкинтойлар билиб, қулоқ солиб ўсадиган жиҳатлари кўп. Биринчидан, бобонинг меҳнаткашлиги яққол кўзга ташланиб туради. Мобода бобо шолғомни ерга экиб тек қўйиб қўйганида у мутлақо каттакон бўлиб ўсмаган бўлар эди. Бобонинг ўйи-хаёли шолғомда. Кечаси-ю кундузи шолғомга ишлов беради, пешона тери тўкиб кўп меҳнат қилади. Демак, эртакда болани меҳнаткаш бўлишга, худди шу бобо каби далада ишлашга чақирилади. Иккинчидан, бола бешикдан бошлаб аҳил, дўст бўлиб ўсиши керак. Кимки дўстлар билан, жамоа билан ҳамфикр, ҳамкор бўлиб ўсса ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам яхши. Яна эртакка мурожаат қиладиган бўлсак. Ўша бўлиғ, каттакон шолғомни ердан тортиб, суғириб олиш масаласи ёш китобхон учун жуда қизиқарли. Бобо, буви, набира, кучук, мушук, сичқонларнинг бир ёқадан бош чиқариб ҳаракат қилишлари болаларни хурсанд қилади. Уларда шундай қилиб куч-бирликда тушунчаси пайдо қилинади. Эртакнинг учинчи жиҳати мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг орзу- нияти бўлмиш табиатни севиш, жониворларни асраш, авайлаш ўзига хос ўринда туради. Кичикнтойлар кучук, мушук, ҳатто сичқонни ҳам боқиш, асраш-авайлаш лозим эканлигини бу эртак орқали билиб оладилар. Кўриниб турибдики, худди бобо сингари меҳнаткаш бўлиш, куч бирликда тушунчасини дилга жо қилиб камол топиш, айниқса, эртак

тингловчининг дил тўридан жой олиши эртакнинг тарбиявий аҳамияти катта эканлигидан далолат беради. Бу ёшдаги болалар ҳайвонлар ўртасидаги ўзаро аҳиллик ва дўстлик каби хислатларни билишни исташади. ўайвонот оламида ҳам дўстга меҳрибончилик қилиш, бир-бирига ғамхўр бўлиш, ёрдам қўлини чўзиш бор эканлиги «Арслон билан ит», «Эчки, қўй ва бўрилар» каби эртакларда берилади. «Туяқуш билан қоплон»га назар ташлайдиган бўлсак, бу эртакда худди одамлар орасида бўлганидек ҳайвонлар ўртасида ҳам бир-бирларига ёрдам бериш, айниқса, бошларига офат тушганда юракдан, самимий кўмаклашиш ғояси ётади. Қоплоннинг бошига мусибат тушди. Томоғига катта бир суяк қадалиб қолди. Дод-фарёд қилди. Туяқуш қоплонга ёрдамга келиб: - Осмонга қараб оғзингни очиб тур, мен суякни олиб қўяй, - дебди қоплонга. Қоплон осмонга қараб оғзини очиб турибди. Туяқуш узун тумшуғини қоплоннинг оғзига солиб, тиқилиб турган суякни суғириб ташлабди. Қоплоннинг кўзлари равшан бўлиб, ўлимдан қутилибди. Бир оз жони ором олгандан кейин туяқушга қараб шундай дебди: - Сен мард экансан, менга яхшилик қилдинг, энди иккаламиз дўст бўламиз, зарур вақтда бир-биримизга ёрдамга келамиз, - дебди. Туяқушга бу гап маъқул бўлибди. Туяқуш билан қоплон иккалалари дўст бўлибдилар. Халқда, - ўзга билан дўст бўлдингми, бир умрга бўл, уни яхши-ёмон кунларингда синама ва унга риёкорлик кўрсатма, - деган гап бор. Туяқуш бу йўлдан бормайди. Орадан кўп вақт ўтади. У жўрттага қоплонни синамоқчи бўлиб, кунлардан бир кун; - Вой дод, ўляпман, қоплон мени қутқар! – дея бор овоз билан қоплонни ёрдамга чақиради. Қоплон чин сўзли, дўстга садоқатли, ғамхўр ва меҳрибон бўлганлиги учун зудлик билан туяқушнинг олдига «шоҳ-бутоқлар орасидан устидаги жунлари юлиниб, ҳарсиллаб етиб келибди». Лекин у туяқушнинг юзида

табассумни кўриб ҳайрон бўлади. Туяқуш сурбетлик билан «кўрмаганимга анча вақт бўлди, ахд-паймонимиз эсингдан чиқиб қолмадими деб синаб кўрмоқчи эдим», деган гапидан қаттиқ ранжийди, дили оғрийди, дўстидан кўнгли қолади. Дўстни алдаган ўзини алдаган бўлади. Сен бировни бир марта алдадингми, тамом у сенга иккинчи марта ишонмайди. Туяқушда ҳам худди шундай бўлади. Бошқа куни бўри уни ушлаб еб қўймоқчи бўлиб турганда у қанча бақириб-чақирмасин қоплон унинг овозини эшитса ҳам дўстим жўрттага додлаябди, деб ўйлайди ва унинг олдига келмайди. Туяқуш бўрига ем бўлади. Каптар азалдан инсон билан яқин яшаган, инсондан паноҳ излаган, инсонга кўмак берган. Бунга каптар қадимда бир юртдан иккинчи юртга, бир одамдан иккинчи одамга мактублар олиб бориб бериб алоқачилик вазифасини ҳам ўтагани маълум. «Каптар совғаси» (тамил халқ эртаги)да инсон ва каптар тақдири ҳақида гап боради. Кижаваннинг аҳволи оғир бир парча нонга мухтож бўлиб кимсасиз ўрмонда ҳаёт кечиради. Унинг қушлар, ҳайвонларнинг тилини билиши, улар билан худди инсонлар билан гаплашгандек, суҳбат қуриши мактабгача тарбия ёшидаги болаларга хуш ёқади. Кичкинтойларнинг ҳам ўша Кижавон каби қушлар билан, ҳайвонлар билан суҳбат қургилари келади. Кижаван соғлом, тўқ, тетик, жонивор, қушлар билан гаплашса хўп яйраб хурсанд бўлади. Баъзи ҳолларда оч, заифларнинг юрак дардларини тинглаб, уларга қўшилиб азият чекиши, кўз ёши тўкиши болаларнинг қалбларига яхшилик уруғини сочади, худди Кижавон каби бўлишга хавасманд бўладилар. Кижаваннинг мажруҳ каптарга ғамхўрлик қилиш кичикнтойларга қувонч улашади: Бир куни Кижаван жуда қаттиқ оч қолибди. Бирор нарса тамадди қилай деса, ҳеч вақоси йўқ. У ўйлаб-ўйлаб, охири таёқ олиб, ўрмонга жўнабди. Ўрмонни айланиб-айланиб, у ерда ҳеч нарса тополмай, уйига қайтибди. Йўлда кетаётиб:

- Менга ёрдам бер, - деган заиф бир товушни эшитиб қолибди. Кижаван бундай қараса, у ерда бир каптар йиқилиб ётган эмиш. - Мен учолмайман, қутқаргин, - деб ялинибди у Кижаванга. Кижаваннинг бечора каптарга раҳми келибди. Уни ердан авайлаб кўтариб олиб, бағрига босганича, йўлида давом этибди. Капасига келиб, қушни эҳтиётлик билан юмшоқ ўринга ётқизибди. - Тузалиб кетгунингча меникида яшайсан. ўеч нарсадан қўрқмагин, сени хафа қилишларига йўл қўймайман. Қўлимдан келганича сенга ёрдам бераман. Лекин ҳозирча сенга овқат берай десам, уйда ейдиган ҳеч вақо йўқ, - дебди хафа бўлиб Кижаван. - Қайғурма, - дебди каптар уни тинчлантириб, - ўрмонда манго дарахти бор. Дарахт кавагининг ичида гуруч бор, бориб ана шу гуручни олиб келгин. Кижаван оч, юпун. Дарахт кавагининг ичида гуруч билан бирга олтин, кумуш, олмос, дур ва бошқа қимматбаҳо тошлар ёғду сочиб ётган бўлади. Кижаван ўша ердан бир сиқим гуручни олади, холос. «Бу тошларни нима қилардим, ахир ўзимни безатиш ниятим йўқ-ку?» - деб уларга тегмайди. Гуручни мажруҳ каптарга едиришдан китобхон хурсанд бўлади. Сахий, қўли очиқ, кўнгли тўқ Кижаванга нисбатан болаларнинг меҳр-муҳаббатлари ошади. Кижаванга каптарнинг узук совға қилиши, узук оддий эмас, балки сеҳрли эканлиги, Кижаван нимаики сўраса узук унинг истагини муҳайё қилиши эртак тингловчини қойил қолдиради. Яхшиликка яхшилик қайтар экан-да деган фикр пайдо бўлади. Қўли очиқ бўлиш, сахийлик қилиш, дўстга содиқлик намунасини кўрсатиш бу даврда тинглайдиган эртакларнинг катта қисмини ташкил этиши керак. «Тулки билан Турна» эртагига назар ташлайдиган бўлсак бу ҳолнинг бутунлай тескарисини кўрамиз. Дунёда тулки зотидан муғомбир, писмиқ, алдамчи, риёкор бўлмаса керак. Кўп эртакларда турна инсонга яқин юради, унга кўмаклашади, ёрдам беради, сахийликда ибрат кўрсатади.

Эртакда тулки ва турнанинг бир-бирларини уйларига чақириб меҳмон қилишлари ҳақида гап боради. Мақтанчоқ, муғомбир, айёр тулки оддий, содда турнани уйига чақириб: - Албатта келгин, жонгинам, албатта азизим, жуда яхшилаб меҳмон қиламан! – дебди. Баъзан янги дўстнинг феъл-атвори қандай эканлигини ўзи яхши билмай юракдаги борини ошкор қиладиган болалар каби турна ҳам тулкига ишонади, чинакамга мени меҳмон қилар экан-да, деган ўй-хаёл билан унинг уйига келади. Ва тулки ширгуруч пишириб, турнанинг олдига тақсимчада қўяди. Узун тумшуғи билан тақсимчага тақ-туқ уради, аммо ҳеч нарса ея олмайди. Айёр тулки эса бир зумда ширгуручни ўзи еб бўлади. Эртакда турнага алам қиладиган жойи шуки тулки ўзи пиширган таомни ўзи еб, яна хушомадгўйлик қилиб, - Айбга қўймайсан-да, жон дўстим! Яхшилаб меҳмон қилишга бошқа нарса топа олмадим! деб сурбетлик қилиб туриши болаларнинг қаҳр-ғазабини келтиради. Уларни ҳаётда тулки каби очкўз, алдамчи бўлмасликка даъват этади. Эртакда турнанинг ҳам бўш келмаслиги, тулкини уйига чорлаб, мўндига ўзи тайёрлаган овқатни қўйиб, уни бир зумдаёқ узун тумшуғи билан ўзи еб қўйиши кичкинтойларни хурсанд қилади. Уларда қилмиш-қидирмиш, сен бировга нима қилсанг, сенга ҳам ўша қилганинг албатта, қайтиб келади, деган тушунча ҳосил қилади. Хуллас, мактабгача тарбия ёшидаги болалар ўзлари тинглаган эртаклари ёрдамида атроф-олам билан танишиб, нима яхши-ю нима ёмонлигини билиб ўсаверадилар. Мактаб ёшидаги кичик болаларга тавсия этиладиган эртаклар Аввал таъкидлаб ўтганимиздек, бу давр болалари мактабга борадиган, ўзлари мустақил равишда озми-кўпми китоблар ўқийдиган даражада бўладилар. Бу давр болаларига ўқиш учун тавсия этиладиган эртакларнинг ҳам кўп қисмини она-Ватан, табиат, аҳлоқ-одоб, меҳнат, ўқиш ҳақида бўлиши

талаб этилади. «Зумрад билан Қиммат», «Олтин тарвуз», «Деҳқон билан айиқ», «Нон ва тилла» (араб халқ эртаги), «ўаққуш» (тожик халқ эртаги), «Данак» (қирғиз халқ эртаги), «Қизғанчиқ Пак» (корейс халқ эртаги), «Куч ва топқирлик» (латиш халқ эртаги), «Ўтинчи йигит», «Бўри билан эчки» сингари эртаклар кичик мактаб ёшидаги болалар севиб ўқийдиган эртаклардир. Бу ёшдаги болаларга кўпроқ иғво, ғийбат, мунофиқликдан йироқ бўлган эртаклар ёқади. Негаки, чин, мукаммал тарбияли бола бошқаларга ҳеч бир озор етказмаслигини, такаббурлик қилмаслигини, ҳеч кимга ҳақорат кўзи билан қарамаслигини, ростгўй бўлишини китобхонлар аввалга давр болалар китобхонлигида тавсия этилган эртаклар орқали билиб олишган. Демак, ўзидан катталарга ҳурматли, кичикларга шафқатли ва марҳаматли, кулар юзли, ширин сўзли ва хушмуомала бўлади. Ваъдасига вафо қилади, омонатга хиёнат қилмайди. Иғво, ғийбат мунофиқликдан ўзини сақлайди. Ота-онасининг ҳурматини бажо келтиради. Уларни ўзидан рози қилишга саъй-ҳаракат қилади. Қариндош-уруғларидан алоқасини узмайди, уларга меҳр-оқибатли бўлади. Ёмон йўллардан, ярамас ишлардан, ножўя ҳаракатлардан ўзини сақлайди. Мана шуларга ўхшаш гўзал хислатли болаларни эл севади, эъзозлайди. «Зумрад билан Қиммат» эртагидаги Зумрад худди шундай ҳислатли образлардан биридир. Зумрад! Халқ орзу қилган, истаган, эъзозлаган қизларнинг ёрқин тимсоли. Бугунги қизалоқлар Зумраддан қанча ибрат олишса, Зумрад каби чиройли, одобли, мулойим, ақлли, меҳнатсевар бўлишса арзийди. Қаранг, - йўлда лолалар, ранг-баранг гуллар уни кўриб бошларини эгиб, унга салом берарканлар. Зумрад майсалар устида ўтириб дам олганида, гуллар уни олқишлар, булбуллар қувониб, унга қўшиқлар айтиб берар эканлар. Хўш, бундай мақтов, бундай эъзоз қайси қизалоққа ёқмайди! ўаммага ёқади. Бунга муяссар бўлиш учун эса, тинимсиз меҳнат қилиш, катталарнинг, ота- оналарнинг, муаллимларнинг ўгит-насиҳатларига қаттиқ амал қилиш керак. Ана ўшандагина худди Зумрад каби беҳисоб бойли-гу шон-шарафга, ҳурматга муяссар бўлиши мумкин.

Зумрад аслида ким? У бир ўгай она қўлида сўкиш, қарғиш эшитиб бир бурда нонга мухтож бўлиб юрган қизча. Зумрад эл севадиган даражада чиройли, одобли, мулойим, ақлли. Уни бир кўрган, бир суҳбатлашган киши яна кўрсам, суҳбатлашсам деб орзу қилади. Зумрад отасини, одамларни яхши кўради, ҳайвонларни, табиатни, майса- ю ўтлоқни севади, уларга хизмат қилади. ўаммасига мулойим боқиб, қўли билан силаб-сийпалаб эркалайди. Бундан, гуллар, ўт-ўланлар, булбуллар қувониб, унга қўшиқлар айтиб беришади. Аммо шу гуллар кампирнинг арзандасини севмас, уни эркаламас эканлар, бу қиз гулларга озор берар, уларни юлиб ташлар, тепкилар экан, лолалар, гуллар Қимматнинг келишини билиб қолсалар, қовоқларини солиб, юмилиб оларканлар. Ёвуз кампир бундан ғазабланар экан ва буни Зумрадда кўрар экан. Бир куни кампирнинг нияти бузилибди, у Зумраддан қутулмоқчи бўлибди, чолни чақириб олиб, унга дағдаға қилибди. «Қизингни ўрмонга олиб бориб адаштириб келмасанг, мен сен билан турмайман!» - дебди. Ота ночор. У ўта кампирга итоаткор. Негаки кампир уни сўкиб, ҳақорат қилиб юрагини олиб қўйган, ўзига итоаткор қилиб олган. Чол Зумрадни алдаб, қоронғи, шовқинли, қўрқинчли ўрмонда адаштириб келади. Ўрмонда ёлғиз зор қақшаб қолган қизчага гуллар шуъла сочиб, унинг йўлини нурафшон қилиб туради. Зумрад сеҳргар ҳузурига кирар экан унга эгилиб салом беради, бошидан кечирган воқеаларни бир-бир баён қилади. Қушчаларнинг Зумрадни мақтаб сайрашлари кампир қалбини шодликка тўлдиради. Зумрад меҳнат боласи. Меҳнат қилган элда азиз, деганларидек, унинг елиб-югуриб ишлаши кампирга хуш ёқади. «Оппоқ қизим, ширин қизим, дўмбоғим, мунчоғим!» - дея уни эркалайди, пешонасидан ўпиб, сочини силайди. Зумрад ҳалол-поклиги, ширин сўзлиги, меҳнаткашлиги, каттани ҳурмат, кичикни эъзозлаши билан сеҳргарнинг муҳаббатини қозонади. Шу сабабли сеҳргар Зумрадни тенгсиз бойлик билан сийлайди, уни бахтиёр қилади.

Меҳнаткаш халқ ўз фарзандларини худди Зумрад каби ишчан, меҳрибон, иболи, бой-бадавлат бўлишини орзу қилган. Лекин Қиммат каби эрка, танти, ишёқмасларни ёмон кўришган. Қиммат образи ҳар томонлама ҳеч нарсада йўқ, ишламай тишлашга ўрганиб қолган, инжиқ, муттаҳам ва бедаво фарзандни эслатади. Бизда ва айниқса, эртакларда ўзидан катталарни ҳурмат қилиш ва кексаларни эъзозлаш, одамохунлик ва меҳнатсеварлик, иболи ва хаёлилик асосий масалалардан бири ҳисобланади. Савол туғилади. Хўш, Қимматда юқоридаги фазилатлардан қайси бири мавжуд? ўеч қайси йўқ. Мана, ота Қимматни ҳам кимсасиз ўрмонда адаштириб ташлаб кетди. Сеҳргарникида яшар экан унга онаси бирорта ҳам ширин сўз ўргатмаганлиги, меҳнат қилиш нималигини билмаганлиги сабабли кампирга қўпол-қўрс муомилада бўлади. Текин томоғлиги унга қаттиқ панд беради. Сеҳргар қизни севмайди, эртак ҳам айтиб бермайди, китоб ва қўғирчоқлар ҳам ҳадя қилмайди. Эртакда сеҳргар кампир жуда мулойим, ҳақиқий оналарга хос фазилатга эга. Мана, унинг Қимматга мурожаатини олиб кўрайлик. - Томдан ўтин олиб туш, қизим! Қизнинг жавобини эшитинг: - Ўзингиз олиб туша қолинг, малайингиз йўқ! Бу ўзбекона гап эмас, тарбиясизлик, одобсизликнинг олий намунаси, холос. Халққа бундай ўзбошимча қиз-у фарзандига тўғри тарбия бера олмаган онанинг кераги йўқ. Шунинг учун ҳар иккаласи ҳам ўлимга маҳкум – аждар ютиб юборади. Бу холга халқ асло ачинмайди, аксинча, тўғри бўлибди, деб мамнун бўлади. Китобхон болалар ҳам ҳаётда Қиммат қиёфасига тушиб қолмаслик учун ўзларини ўнглаб олишга, меҳнатни севишга, кўпроқ дарс қилишга, китоб ўқишга интиладиган бўладилар. Ахир Қиммат ишёқмаслиги, одобсизлиги туфайли уни жуда кўп нарсалар хуш кўрмайди. ўатто, унинг юриш-туриши,

хатти-ҳаракати, кучуг-у сеҳргар кампирларга ҳам маъқул бўлмайди. Дангасалиги, кеккайганлиги, қўрс-қўполлиги ўзининг бошига етади. Ўтмишда бир донишманд ўғлини келажакда соғлом, жасоратли, бўлишини истаб кўп яхши эзгу-тилаклар билдирган экан: - Азиз ўғлим, дунёда одам енга олмаган нарса бўлмайди, шунинг учун асло қўрқма, ўзингга берилган қувват ва ғайратларингни сарф қилиб, олға интил. Бахт ва саодат осмондан тушади ёки кутилмаган ҳолда қўққисдан вужудга чиқади, деб ўйлама. Шу ўйга борсанг, дунёнинг нодон одамларидан бири ҳисобланасан. Сўзимга диққат билан қулоқ сол, бахтим йўқ, деб зорланувчилар қаторидан жой олма. ¢айрат қилсанг, муродинг ҳосил бўлади. Инсон ўз саодат ёзмишини ўзи вужудга чиқаради. Ўзингни тубан даражага туширма. Эҳтимол баъзи ишларинг тилагингча муваффақиятли бўлиб чиқмаслиги мумкин, лекин сен бунга қайғуланиб, ноумид бўлма, ғайрат ва жасоратингдан ажралма. Зоҳирда оғир, машаққатли бўлиб кўринган нарсадан ҳақиқатда кўп муҳим ва хайрли натижа ҳосил бўлиши мумкин. Аҳамиятсиз нарсаларга, моддий безакларга кўп алданма, тараққий этишга, фаол, камол эгаси бўлишга интил. Кўзингни оч, атрофга қара. Замоннинг улуғ олими-ю, фозилларининг таржимаи ҳолларини, умуман инсонларнинг қадимги ва янги тарихини диққат билан кўздан кечир. Булар сени завқ-шавқ, фазл, камол ҳосил этишга йўналтирадилар, ҳаётий йўлингда ҳақиқий раҳбаринг бўладилар. Ўзбек халқ эртакларидан бири «Ўтинчи йигит ва Шер»да қаҳрамон ўша донишманд орзу қилганидек бўлганлиги учун кичик мактаб ёшидаги болаларда бу эртакка қизиқиш катта. Йигит биринчидан, меҳнаткаш; иккинчидан, қўрқмас, довюрак; учинчидан, ишбилармон ва тадбиркор. Бу ёшдаги болалар дов-дарахтлар экиш, уни парвариш қилишда катталарга дастёр-кўмакчи. Кўпинча ўзлари ҳам боғбончилик ишларига берилиб кетишади. «Данак» эртагидаги Баҳромнинг бир дона данакни ерга экиб, уни кўкартириши, у мевали дарахтга айлангунича парвариш қилиши ёш китобхонларда Баҳромдек бўлишга ҳавасларини келтиради.

Баҳромнинг данаги дарахтга айланиб, мева бера бошлагач, алвасти болани еб, дарахтга эга бўлиб олиш ниятида уни қопга солиб уйига олиб кетибди. Баҳром қўрқмс, довюрак бўлганлиги учун ўзи омон қолади, эл-юрт мевасидан еб турган дарахтини ҳам сақлаб қолади: Алвасти ҳовлисига етиб келибди-да, қопини супага қўйибди, қозонга ёғ солиб, олов ёқибди. Баҳром қопни амаллаб тешиб, оқ теракнинг тепасига чиқиб олибди. Алвасти келиб кўрса, бола йўқ. - Болагинам, қаерга кетдинг? – деб сўрабди у. - Мен бу ердаман! - Баҳром теракнинг устидан овоз берибди. - Болажоним, у ерга қандай чиқдинг? - Темиркуракни оловда қиздириб, устига ўтирдим. Курак юқорига учди, қарасам, дарахт тепасида турибман, - дебди Баҳром. Кампир Баҳром айтганидек қилган экан, куйиб қолибди. Баҳром шундай қилиб, ўзини ҳам, дарахтни ҳам алвастидан қутқариб қолибди. Меҳнаткаш халқ бечарахоллик билан ҳаёт кечирган, кўпинча очлик, юпинлик уларнинг бир умр хамроҳи бўлган. Узун тунлари бир-бирларини овутиш, кўнгилларини кўтариш мақсадида эртаклар айтишган. Ўзлари тўқиган эртакларда унумли меҳнат қилиш, фарзанд роҳатини кўриш, бахтиёр бўлиш ва бошқа кўпгина ғоялар ётади. Ўрни келганда бирданига бой-бадавлат бўлиб, беҳисоб бойлик билан эл-юртни, бой-бадавлатларни қойил қолдириш меҳнаткаш халқнинг эзгу тилаги бўлиб келганлиги ҳеч кимга сир эмас. «Олтин тарвуз» эртаги худди шундай ўй-хаёл, олий истак билан тўқилгандир. «Олтин тарвуз» ёш китобхонни кўп нарсага ўргатади. Биринчидан, меҳнаткаш бўлиш – чунки деҳқон ўз ерига қайта-қайта ишлов беради. Иккинчидан, парранда-ю даррандага ғамхўрлик қилиш, негаки деҳқон мажруҳ лайлакни оёғига тахтакач боғлаб, даволайди. Учинчидан, очкўз бўлмаслик - деҳқоннинг уйда ейдиган ҳеч вақоси йўқ. Лайлакни сўйиб ейиши мумкин эди. Аммо у бу ишни қилмади:

Бир бор экан, бир йўқ экан, ўтган замонда бир камбағал деҳқон бор экан. Унинг атиги бир таноб ери бор экан. Деҳқон шу ерда кеча-кундуз тинмай меҳнат қилиб кун кўрар экан. Баҳор келиб қолибди. Деҳқон ер ҳайдай бошлабди. Ерни икки марта ҳайдаб бўлиб яқинидаги катта сойнинг бўйида салқинлаб ўтирса, осмонда учиб келаётган бир лайлак йиқилиб тушибди. Деҳқон қараса; лайлакнинг қаноти синиқ экан. Деҳқон ҳалиги лайлакни дарров уйига олиб бориб, синиқ қанотига тахтакач боғлаб, бир қанча вақт уни боқибди. Лайлак соғайиб, учиб кетибди. Лайлакка қайта умр бағишлаган деҳқон бирор нарсадан умидвор эмас. Шу мажруҳ лайлакни даволаб, унинг ёрдами билан беҳисоб бойликка эга бўламан, деган хаёл унинг ўйига ҳам келмаган. Лайлакнинг ташлаб кетган тарвуз уруғини ерга экиб, унга меҳр билан ишлов берар экан бу – олтин деган тушунчанинг ўзи унда бўлмаган. Деҳқон очкўз эмас, бир парча нонни ҳам ўзгалар билан, қўни-қўшни, ўзига ўхшаган камбағаллар билан баҳам кўрадиганлардан. Сабр-тоқат билан тарвузларнинг обдон пишишини, етилишини кутган деҳқоннинг «яқин қариндошларини, ошна-оғайниларини ҳам меҳмонга чақириши» ва тарвуз сўйиши китобхон болаларда яхши таассурот қолдиради. Деҳқон бир куни тарвуздан учтасини узиб, уйига олиб кетибди. Тарвузлар жуда катта экан. Деҳқон ўзининг яқин қариндошларини ва ошна- оғайниларини меҳмонга чақирибди. Бир маҳал тарвузга пичоқ урса, пичоқ сира ботмас эмиш. Уни қўйиб иккинчисини сўймоқчи бўлибди, пичоқ ўтмабди, учинчиси ҳам шундай бўлибди. Деҳқон ҳам, меҳмонлар ҳам ҳайрон бўлишибди. Ерга бир уриб ёриб қарасалар, ичи тўла тилла эмиш. Қолган иккитасини ҳам ёриб кўришибди. Уларнинг ҳам ичи тилла эмиш. Камбағал севиниб кетиб, ҳаммасини меҳмонларга улашибди, улар ҳам хурсанд бўлиб, уй-уйларига тарқабдилар. Уч туп тарвузнинг ҳар бири ўнтадан солган экан. Деҳқон қолган тарвузларни ҳам йиғиб олибди. Шундай қилиб камбағал деҳқон жуда бойиб кетибди.

Халқ беҳисоб бойликка эга бўлган ўз эртагида воқеани бундай қолдирмоқчи эмас. Ён-атрофдагиларни, камбағалларни бойиб кетганларни кўролмовчиларни ҳеч бўлмаса эртак орқали танқид қилмоқчи, уларнинг жирканч ҳаётлари-ю ашаддий ёвузликларини, бойлик ва давлат деб қинғир ишларга ҳам қўл уришларини ошкор қилиш мақсадида қўшни – хасис бой образини тўқишган. Деҳқон оёғи синиб тўдаси билан уча олмай қолган лайлакка яхшилик қилиб, оёғига тахтакач боғлаб тузатган ва лайлакнинг инъоми билан беҳисоб бойликка эга бўлган бўлса, бой бу воқеадан хабар топгач, соғ лайлакнинг оёғини синдириб, даволайди. Бу ҳам тарвузнинг уруғини бой даласига ташлаб кетади. Бироқ тарвуздан олтин эмас, балки қовоқ ари чиқиб, кўпчиликни чиқади. Бойнинг ҳалок бўлиши ёш китобхонни унга нисбатан ачиниш ҳиссини уйғотмайди. Аксинча, табиатга, қушларга зиён етказганлиги, бойлик устига беҳисоб бойликка эришмоқ учун лайлакнинг оёғини синдирганлиги сабабли бу иш тўғри бўлди, деган ижобий хулосага келади, холос. Ўрта ва катта ёшдаги болаларга ўқиш учун тавсия этиладиган эртаклар Мактабгача тарбия ва кичик мактаб ёшидаги болаларга тавсия этиладиган эртаклар юқорида кўриб ўтганимиздек ҳажм жиҳатидан кичкина, мазмуни содда бўлишидан ташқари расм ва бўёқлар билан бой бўлишини ҳам таъкидлаб ўтган эдик. Бу икки гуруҳ китобхонлигидаги эртаклар воситасида кичкинтойларга табиат, она-Ватан, ҳайвонот олами ҳақида тўғри сўзли, одобли бўлиш, катталарни ҳурмат қилиш, кичикларни эъзозлаш сингари масалалар уларнинг онг-тушунчаларига етказилишини эслатиб ўтмасак ҳам бўлади. Эндиликда бу давр болаларига ўқиш учун тавсия этиладиган эртакларнинг катта-кўпчилиги довюраклик, ватанпарварликдан ташқари, яхши касб-кор эгаси бўлиш, халқ ва Ватан учун жон фидо қилишга чорловчи эртаклардан иборат бўлади. «Паҳлавон Рустам», «Бирлашган ўзар», «Уч оға- ини ботирлар», «Эгри билан Тўғри», «Она ер фарзанди», «Сардорнинг ойни ушлаб олмоқчи бўлгани» (турк халқ эртаги), «Илон терисини ёпинган

паҳлавон» (нўғай халқ эртаги), «Донишманд қиз» (хитой халқ эртаги), «Қадрдон уйингнинг михи» (швед халқ эртаги), «Чоллар, ҳўкизлар, бўрка ва поп» (грузин халқ эртаги) сингари эртакларни ўқиш учун тавсия этиш мумкин. Ота-бобларимиздан қолган ибратомуз бир гап бор: яхши ҳаёт кечириш инсоннинг ўзига боғлиқ. У нечоғли тўғри сўзли, ақлли, тадбирли, пок кўнгилли бўлса; дўстга, ватанга хиёнат қилмаса; ёлғон гапирмаса; топширилган ишни ваъда қилган кунида бажариб ваъдасига вафо қилса бундай зотни эл юракдан яхши кўради. Кимки золим ва мутакаббир бўлса, бир куни бунинг жазосини кўради. ¢ариб, бечоранинг кўнглини оғритмаса, тарихга назар солиб яшаса неча-неча зўр давлат ва қудратга эга бўлганлар эҳтиёж ва зарурат гирдобида ғарқ бўлганлар, йўқчилик, камбағалчилик ўтида қовурилганлар эса бахт, толелари ёр бўлиб, қудрат ва азамат эгаси бўлганликларини кўради. Бизга озгина бўлса ҳам эзгулик қилган одамга эзгулик қайтариш бурчимиз экан, дунёга келишимизга сабабчи бўлган, ўстирган, тарбия қилган ота-оналаримизга доимо муҳаббат, ҳурмат, риоят ва хизмат қилиш – бўйнимиздаги шарафли бурчдир. Бу шарафли бурчни адо қилиб, ота-она олқишини олган фарзанд, шубҳасиз, дунёда бахтли, саодатли бўлиб яшайди. Бунинг ёрқин намунасини «Уч оға-ини ботирлар» эртагида кўриш мумкин. Эртакда ота узоқни кўзлаб иш кўрадиганлардан. Ўғилларига яхши тарбия беради. Натижада ўғиллари ота изидан комил инсонлар бўлиб камол топадилар. Ота дуоси, ўгит-насиҳатларини дилларига жо қилиб олганликлари учун улар ҳаётда кам бўлмайдилар. Уч забардаст ўғил. Уччовларининг қўллари кўксида, отага таъзимда. Ақл, куч-жасоратда тенги йўқ бу йигитлар одобда бутун оламни қойил қолдиради. Негаки, таълим ва тарбия шундай бўлган. Ота биринчидан, камбағал, иккинчидан, ботир-паҳлавон ўғилларини кўзининг тириклигида ҳаётда ўз йўлларини топиб олишларини орзу қилади. Дарвоқе, одам қанчалик тарбияли ва ҳалол-поклиги ўзга одамлар билан дўстлашганда; кўпинча сафарга чиққанда; мард-паҳлавонлиги эса курашда,

жангда билинади. Ота худди шундай режа, ўй билан фарзандларини узоқ сафарга жўнатади. Бундай олиб қараганда отанинг бошқа оталардан унча фарқи йўқдек туюлади. Аммо эртакни синчиклаб ўқиб, ота насиҳатига назар ташлайдиган бўлсангиз у дунёдаги энг билимдон, узоқни кўра оладиган, ақл- заковатда тенгсиз бир инсон эканлигини сезасиз. Отанинг фарзандларига айтадиган сўзи - насиҳаси бир жумлагина. Лекин унинг маъноси, таъсири, кучи оламча бор. Ота насиҳатини бир неча бўлимларга ажратиб ўрганиш мумкин. Насиҳатнинг биринчисида ҳар бир ота-она ўз фарзанди оламга келиши билан унга яхши, ўзига муносиб исм қўйиб, тўй-томошасини ўтказиб, ўқитиши, хат- саводли қилиши ҳақида гап боради: - Ўғилларим, мен бой эмасман, мендан қолган давлат сизларнинг маишатингиз учун кифоя қилмайди, ўзимдан кейин бахтсиз бўлиб қолманглар, деб сизларни ўқитдим. Яхши от қўйдим. Тўй қилдим. Вояга етказдим. ўамма замонларда ҳам бола тарбияси муҳим масалалардан бири ҳисобланган. Насиҳатнинг иккинчи бўлимида бола тарбияси ҳақида сўз боради. Болани чинакамига соғлом, тетик, куч-қувватли қилиб ўстириш, шунингдек, жисмоний тарбия билан ошно қилиб вояга етказиш, она-Ватан ҳимоясига доимо тайёр кишилар қилиб тарбиялаш, фойдали меҳнат кўникмаларига эътибор бериш ёш бўғин камолотида муҳим ўринда туриши зикр этилади: - Сизларни уч нарса билан тарбия қилдим. Биринчидан, соғлом вужудли қилиб тарбияладим - қувватли бўлдингизлар. Иккинчидан, яроғ билан таништирдим - яроғ ишлатишга уста бўлдингизлар. Учинчидан, қўрқитмай ўстирдим - қўрқоқ бўлмай, ботир бўлдингизлар. Насиҳатнинг учинчи бўлими жуда муҳим. Унда тўғри, ҳалол, пок инсонлар бўлиш, ўзгалар мол-мулкига кўз олайтирмаслик, камтарин бўлиш сув билан ҳаводек зарурлиги, айни пайтда, мақтанчоқлик ва дангасалик ёмон иллатларга олиб келиши кескин қораланади:

- Яна уч нарсани айтаман, қулоқларингизга қуйиб олинглар, эсларингиздан чиқарманглар. Тўғри бўлинг – бехавотир бўласиз. Мақтанчоқ бўлманг – хижолат тортмайсиз. Дангаса бўлманг – бахтсиз бўлмайсиз. «Уч оға-ини ботирлар» эртагининг қаҳрамонлари меҳрибон, ўз вақтида қаттиқ қўл, шу билан бирга талабчан ота тарбиясини олганликлари учун сафарда катта муваффақиятларга эришадилар. Йўлда ўзларига дуч келган барча тўсиқ ва ғовлардан ғолиб чиқадилар. Ўзларининг ботир ва довюракликлари билан эл-юртни лол қолдириб, бахтиёр бўладилар. ўаётда кимки яхши ишга қўл урса, яхши нарсаларга эга бўлади, кимки ёмонлик қилса, ёмон кўриниб, эл назаридан қолади. ўар бир бола дунёда олим ва фозил бўлишга, ўзини софлик ва тўғрилик зийнати билан безашга интилиши Ватан ва халқига муносиб хизмат қилишга лойиқ бўлишга уриниши шартдир. Ўз ота-оналарини эса ҳалол хизматлари билан мамнун этишлари керак. Ёшлигидан иш ўрганишга, илм ўрганишга уринган, ўзини тўғрилик ва софлик фазилати билан безаган кишилар доимо эл-юртни обод қилишга муяссар бўлганлар. Ёшлар келажакда яхши хулқ эгаси, эзгу ният ва гўзал фазилатлар соҳиби бўлишлари учун нима қилишлари лозим? Бунинг учун яхши ишлар йўлида ҳеч қандай қийинчиликлардан қўрқмаслик, ота-она ва тарбиячи ва муаллимларнинг розилигига эришиш, вақтни фойдали ишдан бошқа ишларга сарф этмаслик, илму фан таҳсилига бутун куч-ғайратини қаратиш керак. ўа, болалар учун ҳаётда энг буюк ва шарафли бир йўл бор. Бу йўлдан асло чиқмаслик ва адашмаслик зарур. Бу йўл инсонийлик йўлидир. Бу йўлга амал қилган киши ҳамиша бахту саодат соҳиби бўлади, бу йўл одамларга маънавий куч-қувват беради, кишини тўғри йўлдан чиқармайди. Шунингдек, халқига ва қариндош-уруғларига қўлидан келган барча яхшиликни қилиш, уларнинг хурматини жойига қўйиш ҳам кишининг инсонийлик бурчларидан бири ҳисобланади. Бизнинг бу фикримизга «Эгри ва Тўғри» эртаги далилдир. Тўғрибой, халол, пок, яхши ниятли инсон. У рўзғор тебратишда қийналган.

Тирикчиликни ўнглаш учун мардикорчилик қилишга мажбур бўлган. Ана шундай ўй билан шаҳарга отланган. Бисотида битта оти бор, холос. Тўғрибойнинг ўзи ҳалол-пок бўлганлиги, бировларни алдаш, уларга риёкорлик, кўрсатишдек ёмон ният ўй-хаёлида бўлмаганлиги учун Эгрибой билан хамроҳ бўлиб қолади. Халқда, - самимият ва садоқатга асосланган дўстлик ҳамиша, ҳар ерда ва ҳар шароитда ишончли бўлади, зарурият ва мажбурият натижасида пайдо бўлган дўстлик эса бундай бўлмайди. У дарё каби гоҳ тошиб, атрофни босади, гоҳ қуриб, суви озайиб қолади, - деганларидек булар ўртасидаги дўстлик ҳам узоққа бормайди – шеригим чарчади. Отни навбат билан минишайлик. Бўлмаса бу дўстликдан эмас, деб отни Эгрибойга бериши биланоқ Эгрибой отни миниб қочади. Қаранг, донолар олтиннинг софлигини ўтда, ҳайвоннинг кучини оғир юк ортганда, инсоннинг тўғрилигини омонатга хиёнат этмаслигида билса бўлади, деб бекорга айтмаган эканлар. Эгрибой эгрилигини қилиб дўстга, садоқатсизликни кўрсатди. Тўғрибой йўлда кўп адашади, ўрмонга кириб қолади, бир эски тандир ичига кириб тунайди. Кечаси ўрмон йиртқичлари тандир атрофига тўпланишиб, арслон-шоҳ бошчилигида улар бир-бирларига мақтанишади: Тулки достон бошлабди: - Оғайнилар, мен сизларга айтсам, ўн йил бўлдики, ўрмон ёқсидаги ғорда яшайман. Ўн йилдан бери давлат йиғаман. Мендаги асбоб-ускуна, мол-дунё ҳеч кимда йўқ. Навбат шақалга келибди: - Ўрмонга туташган катта тепалик остида яшайман. У ерда бир сичқоним бор, ҳар куни туш пайти инидан чиқади, унинг қирқ битта тилласи бор, шуни ўйнагани ўйнаган. Тиллани ўйнаб-ўйнаб яна инига олиб кириб кетади. Айиқ унинг сўзини бўлибди: - Бу ҳам унча қизиқ эмас. Ўрмонда бир туп садақайрағоч бор. Қайрағочнинг пастида иккита шохчаси бор. Шохларнинг барглари бор, касалга даво. Уни эзиб ичилса, ҳар қандай жонивор ўша замоноқ дард кўрмагандай бўлиб кетади. Мен болаларимни шу билан даволайман.

Унинг орқасидан бўри кулиб юборибди: - Оғайнилар, бизнинг ҳам қизиқ ҳикоямиз бор, - деб гап бошлабди у, ўрмон ёқасида ўнг минг қўй боқилади. ўар куни иккита бўрдоқини ейман, мени ушлаш учун чўпонлар қопқон қўйишади, тузоқ солишади, аммо писанд қилмайман. Лекин қирда Кимсан чол деган деҳқоннинг бир кучуги бор. Шу кучукни чўпонлар сотиб олишса борми, - менинг шўрим қурийди. Йўлбарс унга қўшимча қилибди: - Рост айтасан, қўйларга ўхшаб ўн минг йилқи ҳам ўрмон атрофида ўтлаб юрибди. Мен ҳар куни ўшларнинг бировини ейман. Улар орасида бир айғири бор. Кимки ўшани минса ва бир қўлига қилдан эшилган камон, бир қўлига узун гаврон олиб, мени қувса, дарров тутади, камонни бўйнимга солиб, гаврон билан урса борми, бир умр йилқилар олдига йўламас эдим. Тадбиркорлик, ақл билан иш кўрган Тўғрибой бу суҳбатда эшитганларини амалга оширади. ўатто, етти йил бемор ётган шоҳ қизини даволаб, маликага уйланибди. У умр бўйи ишлаб, меҳнат қилиб, пешона тери тўкиб тирикчилик ўтказганлиги сабабли подшонинг инъомидан воз кечади: - Менга беклик тўғри келмайди. Мен содда ва тўғри одамман. Ўрмон ёқасидаги тепаликдан бир уй қуришга рухсат берсангиз бўлгани. Ўша ерда деҳқончилик қилиб, кун ўтказаман, - деб жавоб берибди. Тоғ-тоғ билан учрашмайди, одам-одам билан учрашади, деганларидек Тўғрибой ўрмон ёқасидан ўзига иморат қуриб, шохона ҳаёт кечириб юрганида ноўрин хатти-ҳаракати; ёлғончилиги билан ҳаётда эзилган одам – Эрибой билан дуч келиб қолибди. У Эгрибойга турмушда нимагаки эришган бўлса, ўша тандир сабабчи эканлигини гапириб берибди. Эскилар бу дунёни тоққа ўхшатадилар. Унинг орасида туриб нима деб бақирсанг, ўша сўзнинг акси садосини эшитасан. ўа, ҳаёт шундай. Эгрибойнинг эгрилиги, алдамчилиги, ўзининг бошини ейди, тандир ичида йиртқичларга ем бўлади. Хуллас, кимки халқ оғзаки ижодига меҳр қўйса, айниқса, эртакларни кўпроқ ўқиса, албатта, ёмон бўлмайди.

Похожие

Адабий эртак

Топишмоқ

Урта асрларда европа халклари маданияти

Анъанавий маданият

Масал