Топишмоқ - Культурология - Рефераты

Топишмоқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Топишмоқ Қадим-қадим замонларда ҳам ўзбек халқи ўз болаларини кучли, эпчил, ақлли қилиб тарбиялашга катта аҳамият берган. Ўша пайтларда ҳали болаларга таълим-тарбия берадиган мактаблар йўқ эди. Ана шунинг учун ҳам халқ турли ўйинлар ва бошқа воситалар ўйлаб топган. «Бекинмачоқ», «Чиллак»ка ўхшаш ўйинларда иштирок этувчи болаларда чаққонлик, эпчиллик каби жисмоний ҳислатлар пайдо бўла борган. Хўш, энди болаларнинг зеҳнини чархлаш учун нима қилиш керак эди? Топишмоқ, жумбоқ сингари ақлий ўйинлар ана шу саволга жавоб излаш жараёнида халқ томонидан яратилган. Топишмоқларнинг ҳам ижодкори халқдир. Юзаки қараганда катталар билан болалар, болалар билан катталар ўртасида топишмоқлар айтиш, шунчаки бир эрмакдай туюлади, зерикмаслик учун, вақтни тез ўтказишга қаратилгандай кўринади. Аслида эса топишмоқлар фикр қайровидир, улар орқали бола образли фикрлайдиган ва образли сўзлайдиган бўлади. Топишмоқлар болада сўз бойлигини орта боришига ва нутқининг ўсишига ёрдам қилади. Болага топишмоқ топишни ўргатиш билан унда фикрлашнинг аста-секин юксалишига сабаб бўлади. Демак, халқ оғзаки ижодининг энг қадимги ва энг фаол жанрларидан бири топишмоқдир. Топишмоқлар инсон, ижтимоий ҳаёт ва табиат ҳодисалари билан чамбарчас боғланган бўлиб, ҳаммавақт реал воқеликка асосланади. Унда атрофимизни ўраб турган моддий дунёдаги турли нарсалар акс этади. ўар бир топишмоқ ўзига хос шакл ва мазмунга эга бўлган мустақил бир асардир. Унда фалсафий, тарихий, этнографик белгилар, тушунчалар, ҳодисаларнинг моҳияти ниҳоятда гўзал, образли ифодалар билан акс эттирилади. Бу жанр икки киши ёки жамоа ўртасида берилган жумбоқли саволга жавоб қайтариш тарзида ижро этилади. Анъанавий топишмоқларнинг савол қисми табиат, табиат ҳодисалари, умуман ҳар бир объектга бадиий тус берилган ҳолда образлаштириш, таққослаш, ўхшатиш орқали жумбоқланади. Жавоб қисми эса образлар орқали

жумбоқланган объект-нарса ёки табиат ҳодисаларнинг отини айтиб бериш, маъносини топиш, яширинган нарсани ечиш, билишдан иборат. Шу нарса диққатга лойиқки, ҳар бир топишмоқ турмуш билан чамбарчас боғланган бўлади. Топишмоқда атрофимиздаги нарсаларнинг бадиий-эстетик томонлари, халқнинг урф-одатлари акс этади. Унда табиат, табиат ҳодисалари ва нарсаларни бир-бирига таққослаш, ўхшатиш орқали борлиқни, ундаги мавжуд нарсаларнинг моҳиятини яхшироқ тушунишга катта ёрдам беради. Халқ оғзаки ижодининг энг бой жанрларидан бири бўлган топишмоқ икки қисмдан иборат бўлиб, топишмоқнинг асосий қисми бўлган жавоб образлар орқали жумбоқланган объект-нарсанинг отини айтиб беришдан иборатдир. Унинг савол-жумбоқ қисми табиат, табиат ҳодисалари ва нарсаларни, умуман, объектни бадиий тус берилган ҳолда образлаштириш, таққослаш, ўхшатиш орқали жумбоқлашдан ташкил топган. Топишмоқнинг жумбоқ қисми билан жавоби бирликда бир бутунликни ташкил этади. Топишмоқ ўз ичига борлиқдаги ҳамма нарса ва ҳодисаларни, уларнинг турли-туман кўринишларини қамраб олади. Осмон, кўк, қуёш, ой, юлдузлар, табиат ҳодисалари; одам, унинг аъзолари: ҳайвонот дунёси; қушлар, ҳашоратлар; дарахт, ҳар турли ўсимликлар, мева, сабзовотлар; уй-рўзғор буюмлари; меҳнат қуроллари, умуман, ҳамма нарсалар ҳақида кўплаб топишмоқлар яратилган. Зеро, топишмоқ ҳозирги вақтда ҳам ўзининг ғоявий, тарбиявий ахамиятини йўқотган эмас. ўозирги кунда ҳам ҳар хил нарса ва ҳодисалар ҳақида янгидан-янги топишмоқлар яратилмоқда. Топишмоқлар айниқса, кичкинтойларнинг фикрлаш қобилиятини ўстиришга, уларни муайян бир фикрни бадиий тусда ифодалашга ва зийракликка, топқирликка ўргатади. Яхши тарбия – болаларни истаган пайтда ожизни ҳимоя қилишга тайёр турувчи инсонпарвар кишилар сифатида вояга етказишдан иборатдир. Болаликда бу - ҳайвонларни ҳимоя қилишдан, ҳатто, ниначилар, капалаклар ва гулларга раҳмдил бўлишдан бошланади.

Дейлик, дераза олдида икки бола турибди. Ўғил бола – икки ёшда, қиз эса тўртда. Улар ойнага бурунларини тақаганча кўчани томоша қилишаяпти. Охири кўчага қараш жонларига тегиб, ойнага урилаётган капалакни тутиб олишди-да, қанотларини юлиб ташлаб, унинг ўрмалашини томоша қила бошлашди. Уларга бу жуда қизиқ туюларди. Аввал учиб юрган эди, энди бўлса ўрмалаяпти. - Дада, ойи, - дейишди улар ҳаяжонлари ошиб-тошиб. – Бу ёққа келиб, мана буни кўринглар! Уларнинг бу ўйинига дадасининг негадир қарагиси ҳам келмади. - Капалакнинг қаноти ҳам худди сизларнинг қўлларингизга ўхшайди, - деди у. – Мабодо кучли бир одам сизларни ҳам капалакка ўхшатиб ўйнаганда яхши бўлармиди? ўеч кимнинг ва ҳеч нарсанинг жонини оғритмаслик керак. Табиийки, болалар нима қилишларини билмай, бир-бирларига тикилиб қолишади. Ана шунда ота жаҳлидан тушиб, аввал ўзи айтиб берган, болаларнинг ўзлари ўқиган табиатни – жониворларни, парранда-ю даррандаларни, қурт-қумурсқаларни ўлдирмаслик, парвариш қилиш, кўпайтиришдек вазифаларни уларнинг эсларига солса ва шу йўсинда жозибали топишмоқлар айтишни бошлаб юборса, айни муддао бўларди. Уй ҳайвонлари, жониворлар орасида ҳамма учун яқини, суюклиси, эъзозлиси сигир ҳисобланади. ўар қандай ҳолатда ҳам сигир оила боқувчиси, ёрдамчиси ҳисобланади. У парвариш қилинса, ўз вақтида ўт-еми бериб турилса сут-у қаймоқ билан меҳмон қилаверади. Унинг ҳақидаги топишмоқ ҳам жуда ҳайратланарли: Эрта кетар лайлихон, Кечда келар лайлихон, Турли-туман боғчалардан, Йиғиб келар лайлихон.

Болалар учун ҳайвонлар ичида қизиқарлиси туя ҳисобланади. Бизнинг элимизда туя ўтроқ ҳайвонлардан бўлишига қарамай, бу жонивор ҳамиша болаларни ўзига ром қилиб келади. Унинг тузилиши, ўркачлари, туёқлари, оғзидан оқ кўпикни чиқариши, янтоқ ейиши, сувсиз, ўтсиз бир қанча вақт ҳаёт кечириши, куч-қувватда тенгсизлиги халқ томонидан тўпланган кўплаб топишмоқларда ўз аксини топган. Туялар тўғрисидаги ҳар қандай топишмоқни болалар зўр мамнуният билан тинглайдилар ва зукколик билан ечадилар: - Бир қизиқ ҳайвон, - Елкасида тоғ. Фил эмас, аммо Излари ялпоқ. Ипакдек майин Жунлари юмшоқ. Бўйни камалак Емиши янтоқ. Юрар саҳрода ўафталаб чанқоқ. Топ-чи Руқия Бу нима? Болалар айниқса, ўғил болалар отни ҳам яхши кўрадилар. Улар ҳамиша от боқиш, уни парвариш қилиш, чўмилтириш, миниш, ўз чавандозликларини от пойгаларида, улоқларда намойиш қилиш фикри билан яшайдилар. Шу маънода от ҳақидаги мана бу жумбоқни ҳам осонгина ечиб оладилар: Тўрт оёқлик, Темир туёқли.

Уй ҳайвонлари ва жониворлари ичида қўй ўзига хослиги билан ажралиб туради. У ниҳоятда нозиктаъб бўлади. Ўт-емни ҳаддан ташқари саралаб ейди. ўатто, ҳар қандай ўт-майсани бир тишладими, тамом, иккинчи марта унга қайрилиб қарамайди ҳам. Бу хусусият халқ мақолида тўла ўз аксини топган: Киши кўрса кишнамас, Ердан чўп ташламас. Топишмоқ-жумбоқни ҳамиша ақлли, эсли-ҳушли, билимдон, доно болалар еча оладилар. Чунки ҳар бир топишмоқда кишини ўйлантирадиган, чуқур хаёлга-ўйга борадиган жиҳатлар мавжуд бўлади. Йўлбарс тўғрисида тўқилган қуйидаги топишмоқ худди шу ҳақда баҳс юритади: Ман-ман, маники, ўар тирноғи ўн икки. Қилдан ола тўни бор Қуйруғида холи бор. Уни топган йигитнинг Ақлининг кони бор. Парранда ва қушлар хақида яратилган минглаб топишмоқлар болаларни ҳар доим ўзига тортиб келади. Булар орасида хўрознинг хатти-ҳаракати, ўзини тутиши, қанотини қоқиб, бўйнини чўзиб «қу-қу!» дейиши қайси боланинг фикрини ўзига тортмаган дейсиз: Бир қўшним бор аввал бошдан, Соқоли унинг қизил гўштдан. Фақат туриб шовқин солар, Хабари йўқ ҳеч бир ишдан.

Меҳнаткаш халқ томонидан тўқилган айрим эртакларда, ривоятларда баъзи жониворларнинг кулгили томони очиб берилади. Бир ривоятда тўрт хил жониворнинг ҳаётда қўрқоқлиги кулгига олинганлигини кўрамиз. Ўшалардан биринчиси – читтак қуш, осмон йиқилиб кетишидан қўрқиб, оёғини осмонга кўтариб ётади; иккинчиси – лайлак, икки оёғини қўйса ерга ботиб кетишидан қўрқиб доим биттасини кўтариб туради; учинчиси – чувалчанг, кўп лой есам ер тугаб қолади, деб қўрқиб оч юради; тўртинчиси – кўршапалак, инсон унинг гўзаллигига мафтун бўлишидан ва бошқа қушлар каби тутиб қафасга солишидан қўрқиб кундузлари уясидан чиқмайди. Ана шулар орасида лайлак болалар қалбига яқин туради. Халқ қўшиқларида, эртак, ривоятларида гўё у баҳорни-ёзни бошлаб келадиган қуш сифатида қаралади: Лайлак келди ёз бўлди, Қаноти қоғоз бўлди, Лайлакжоннинг келиши, Биз болаларга соз бўлди, - қўшиғининг болалар орасида ҳамиша авж пардасида бўлишининг сабаби ҳам ана шунда. Лайлак ҳақида яратилган қуйидаги топишмоқда келтирилган жумбоқни ҳеч қийналмай ечиб оладилар: Узун-узун елган қуш, Инда ётган илонни Пол кўрганда билган қуш. Бўйнин қулоч узитган. Тумшуғи билан путини Қайси авлиё қизартган. Биз юқорида топишмоқларнинг мавзуи жуда рангба-ранг эканлигини айтган эди. Буни ари, капалак, чигиртка, қўнғиз, чаён, чумоли, ўргимчак,

пашша, чивин мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Булар орасида кечаси-ю, кундузи ишлаб чарчамайдиган, ўзаро аҳил чумолига бағишланган топишмоқларнинг ўзиёқ фикримизга асос бўлади: - Ердаги жониворларнинг, Энг кичиги, миттиси. Далага чиқар уйдан, Келса баҳорнинг иси. Тизилишиб барчаси, Меҳнатга тушар шахдам. Ташир ушоқ дону ҳас. Заҳматкашдир билмас дам. Яшаш завқин меҳнатдан, Эканлигин билади. Ўнгу-сўлга югуриб, Толмай меҳнат қилади. Халқ топишмоқлари орасида инсон аъзоларига бағишланган кўплаб топишмоқлар кичкинтойлар қувончига-қувонч қўшиб келмоқда. Шу нарса ҳам жозибалики, чевар халқ ўзи тўқиган асарида инсон аъзоларига алоҳида урғу беради. ўар бир аъзонинг инсон ҳаётида жуда катта аҳамият касб этишини пардоз-андоз билан тингловчи онгига етказади. Ана шундай аъзолардан бири – тиш топишмоқда юксак даражада таърифга эга: Биз-биз эдик, биз эдик, Ўттиз икки қиз эдик. Икки сафга тизилдик, Бирин-кетин узилдик. Шов тегирмоннинг тоши, Олтин эгарнинг боши.

Шуни топган боланинг Юз йигирма икки ёши. Бир уйчада туради, Ўттиз икки паҳлавон. Бирдек кийган либоси, Бирдек аҳил-жонажон. Топишмоқ жанри ёзма адабиётнинг ривожига ҳам баркамол ҳисса қўшган. Чунончи, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбек, ¢афур ¢улом, Зафар Диёр, Қуддус Муҳаммадий, Пўлат Мўмин, Қудрат ўикмат, Анвар Обиджон ва бошқа қаламкашлар томонидан яратилган назм ва насрда ўз ифодасини топшганлигини кўрамиз. Масалан, ¢афур ¢улом «Ўйлашни ўрганамиз», «Буни топинг, қизларим» асарларида топишмоқ жанрини юксак қадрлаганлигини кўрамиз. Чунончи, «Буни топинг, қизларим» топишмоқ асари кичкинтойларнинг онг, тушунча, фикрларини ривожлантиришда муҳим тарбиявий аҳамият касб этади: - Тўни силлиқ, туки йўқ. - Малла тукли, сап-сариқ, ўаммаси тўқ, пўки йўқ, Мураббоси мазалик. Ичи қизил, кўки йўқ, Паловга босса бўлар, Уни чўқолмас чумчуқ, Подвалга осса бўлар. Бу нима, қизим Қундуз? Тишлаб кўриб, айт, Меҳри, - Буми, дадавой? Тарвуз. - Буми дадавой? Беҳи. - Маржон-маржон юмалоқ, Майда ёқутдай қизил, Япроқлари шапалоқ, Ширин, нордон, хилма-хил, Қора, қизил, сариқ, оқ, Қалин, тахир пўсти бор, Еб кўрмасдан ўйлаб боқ. ўамма ерда дўсти бор, Сен айт, Мамлакат қизим Сен айт-чи, қизим Гулнор. - Буми дадавой? Узум. - Буми, дадавой? Анор!

Топишмоқ жанри бугунги математика дарсларини тушунарли, таъсирли, қизиқарли қилиб ўтишда, болаларнинг ўй-фикрларини жамлашда соҳа муаллимларига ҳам жуда қўл келмоқда. Топишмоқ воситасида математикани ўзлаштиришга бағишланган бир муаллимнинг бир соатлик дарси қуйидагича бўлди: - Мен бир савол ўйладим, ўйлаган сонга 8 ни қўшсак, 12 бўлади. Мен қандай сон ўйлаганман? – деб бошлайди муаллим ўз машғулотини. - Сиз бармоқларингиз билан мен ўйлаган сони топинг. Ўқувчилар 4 та бармоғини кўтарадилар. Бу вақтда ўқитувчи тўғри кўрсатган ҳамма ўқувчиларни қутлайди ва хато қилганларга эса ёнидаги ўртоғини ёрдам беришга ундайди. «Болалар, ким тез катта бўлмоқчи?» деб сўрайди. «Мен, мен» деган жавоблар эшитилади. «Ундай бўлса, ҳаммамиз 2-синф ўқиш китобидаги жумбоқлардан ечамиз» деб қуйидаги шеърий масалани ўқийди. - Бордир 10 та қуёним, Жуда ювош мулойим. Дилдан севиб қарайди, Жажжи синглим Гулойим. Иккитадан ўновин, Бор йигирма қулоғи. Санаб боқчи Нодирвой Нечта экан оёғи? Бу жумбоқ-масалани ечишда болалар анча қийналишади. Ўқитувчи ёрдамида 40 оёғи борлиги аниқланади Шунда ўқитувчи, «ўа болалар, бирданига катта бўлиш, 2-синфда ўқиш анча қийин. Бунинг учун нима қилиш керак?» деб сўрайди. Бу саволга ҳам ўқитувчи ёрдамида, аввал биринчи синфда яхшилаб ўқиш, ўрганиш кераклиги тушунтирилади.

«Болалар!» «Математика салтанати»га кириш учун яна бир вазифани бажаришимиз керак. Бунинг учун берилган сонларни таққослашимиз «>», «<», «=» белгиларидан бирини қўйишимиз лозим.» - дейман. Доскага «>», «<», «=»? ёзилган бўлади, бу ёзувни кўрсатиш билан ўқувчилар шеърий жавоб берадилар. «Ажабо, қаранглар, таниш сўроққа, Дуч келибди ҳисобда яна жумбоққа. Шошилинг, дўстларим, ёрдам бермоққа Каттами, кичикми, тенгми қўймоққа» 10  9 7  6 8  9 8  10 Бу мисолни ечиб бўлгач, икки ўқувчига ўқитиб текширтирилади, дарс хотира ҳақидаги қўшиқ билан якунланади: Болаликдан ўйланг, дўстлар! Хотирани пешланг, дўстлар! Ўйнаб-ўйнаб айтсангиз ҳам Пухта ўйлаб айтинг, дўстлар! Хотирани чиниқтиринг, Ақлингизни пишиқтиринг. Ўйнаб, ўйнаб айтсангиз ҳам Пухта ўйлаб айтинг, дўстлар! - Болажонлар, мана ниҳоят «Математика салтанатига» ҳам етиб келдик. Бундан кейин яна янги-янги жумбоқларни ҳал қилиб, математика сирларини ўрганамиз.

Шу нарса қувончлики, жумбоқ жанри халқ эртакларида қаҳрамонларнинг ақл-заковатларини имтиҳон қилишда асосий ўринда туради. Ўтмишда подшолар ва бошқа мансабдорлар ўзларига ўринбосар ва бошқа ишларга қўйишда одамларни жумбоқли саволлар билан синашган ёки шу йўсинда уларни имтиҳон қилганлар. ўамиша сезгирлик, билағонлик, тадбиркорлик билан гапирган, иш юритганлар ғолиб бўлиб келганлар. Баъзан баъзи одамлар оддий гаплар, фикр алмашишларни ҳам жумбоққа айлантириб юборишган. Қуйидаги эртак-жумбоқ фикримизга асос бўлиши табиий: Кунлардан бир совуқ кунда бир подшо бир донишманд чол билан йўлда кетаётса, бир деҳқон ер ҳайдаётган экан. Шунда донишманд чол ҳалиги деҳқонга: - Тўққизни учга бермабсиз-да, иним, - дебди. ўалиги киши эса: - Тўққизни учга берай десам, ўттиз иккиликдан ортмаяпти-да, - дебди. Подшо билан донишманд чол бир жойда тўхташганда, подшо ундан сўрабди: - Сиз боя нега «тўққизни учга бермабсиз-да», деб ҳалиги кишидан сўрадингиз? У эса «ўттиз иккиликдан ошмаяпти» деди. Сиз нима деган эдингиз-у, у нима деб жавоб берди? Донишманд чол: - Мен «тўққиз ой ишлаб, уч ой шу ишлаганингизни еб ётмайсизми» деб сўрадим. У эса «тўққиз ой ишлаб уч ой еб ётай десам, ўттиз икки тишлик бола- чақамдан ортмаяпти», деб жавоб қайтарди, - дебди. Подшо икки донишманднинг савол-жавобига қойил қолибди. Меҳнаткаш халқ томонидан тўқилган «Подшо билан қирқ вазир» ривоятидаги жумбоқ ҳазрат Навоийни улуғлайди. Унинг ақли, заковати, сезгирлиги, тадбиркорлиги неча асрки авлод-аждодларимизнинг тилида, дилида. Бу жумбоқ бугунги болаларни ҳам қойил қолдиради. Марҳамат, ўқинг: ўусайн мирзонинг қирқ вазири бор экан. Қирқинчиси Алишер Навоий экан. Бир куни бир кам қирқ вазир Навоийга туҳмат қилиб, иғво кўтариб,

ўусайн мирзога ёмонлашибди. Подшо Алишерни вазирликдан бўшатиб юборибди. Бир куни ўусайн мирзо шипга қараб ётиб вазирларига шундай буйруқ берибди: - Олиб келинг! – дебди. Вазирлар чилим келтиришибди. ўусайн мирзо: - Олиб келинг! – дебди. Сўнг овқат келтирибдилар. ўусайн мирзо яна: - Олиб келинг! – дебди. Вазирлар ўзлари билган, ақллари етган нарсаларни бирма-бир келтирибдилар. ўусайн мирзо ҳар сафар ҳам: «Олиб келинг!» деб буюраверибди. Вазирлар ҳайрон бўлиб, ўусайн мирзога қараб: - Тақсир, бутун нарсани келтирдик, лекин сизнинг ўйлаганингизни топа олмадик, - дебдилар. ўусайн мирзо: - Эртага эрталаб, мен ҳарамдан чиққунча шуни топиб қўйинглар, бўлмаса ҳаммангизни ўлдираман! – деб ҳарамга кириб кетибди. Вазирлар ўз ўрталарида маслаҳат қилибдилар: - Биримиз Алишернинг олдига бориб, ундан сўраб, билиб келмасак, ўзимиз топа олмаймиз, - дейишибди. Вазирлардан бирининг Алишер билан алоқаси яхши экан. Улар шу вазирга қараб, - сен бориб Алишердан ўусайннинг истагини билиб кел, - деб топширибдилар. ўалиги вазир Навоий билан кўришиб, унга воқеани айтибди. - ўусайн мирзо шипга қараб ётиб «Олиб келинг» дейди, нимани олиб борсак, «Олиб келинг» дейди. Унинг айтганини ҳеч топа олмадик! Сиз шуни айтиб бермасангиз, у, эрталаб бизнинг ҳаммамизни ўлдиради, - дебди. - Сиз бир уста олиб боринг, унинг бир қўлида арра, бир қўлида теша бўлсин, - дебди Навоий. Эрталаб ўусайн мирзо ҳарамдан чиқиб, вазирларига қараб: - Топдингизми? – деб сўрабди. Вазирлар:

- ўа, топдик, - деб, ҳалиги устани олиб кирибдилар. Унинг қўлида арра билан тешаси бор экан. ўусайн мирзо устага қараб, - Мана бу тоқини тузат! – деб буюрибди. Вазирлар қарасалар, ўусайн мирзо ётган шипнинг тоқиси бузилган экан. Юқоридаги шарҳлардан кўринадики, бола топишмоқсиз ўсмайди. У катталар, болалар даврасида кўплаб фикрлар қайрови – жумбоқ тинглайди, ўзи ҳам қатнашади ва ечади. Бу эса унинг келажакда ўзига пишиқ-пухта, ақлли, заковатли инсон бўлиб камол топиши учун мустаҳкам замин бўлади.

Похожие

Тез айтиш

Адабий эртак

Масал

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Диний маданият