Адабий эртак - Культурология - Рефераты

Адабий эртак

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130.5 KB

Адабий эртак Бугунги бола эртамиз бунёдкори, келажагимиз яратувчисидир. Катта авлод олдида ёшлар таълим-тарбиясига янада қаттиқ эътибор беришдек масъулиятли вазифа турибди. Бу вазифалар сирасига қуйидагиларни мисол қилиб келтиришимиз мумкин: болаларни мустақил Ватанимизга, халқимизга садоқатли қилиб тарбиялаш; уларни маънавий-маърифий, илмий, жисмоний, руҳий томондан камол топтириш; уларни миллий, маънавий бойликларимизга, тарихий меросларимизга, мустақиллик ғояларимизга ва миллий урф- одатларимизга садоқат туйғуларини шакллантириш; уларни оила, маҳалла, жамият ва давлат олдидаги масъулиятларини тўла англайдиган ва эгаллаган билимларини ҳаётга тадбиқ эта оладиган шахс сифатида камол топтириш борасида жамоатчилик фаолиятларини амалга ошириш; оила, мактаб, жамоа мулкини, юртимиз табиатини авайлаб-асраш, эъзозлаш ҳамда унинг кўпайишига ҳисса қўшиш ва бошқалар шулар жумласига киради. Бундай долзарб бурчларни амалга оширишда адабиёт, айниқса, адабий эртакнинг аҳамияти чек-чегарасиздир. Олдинги бобларимизда, қуш уясида кўрганини қилади, - деган мақолни кўп бор қўллаган эдик. Чиндан ҳам шундай. Болаларга оилада, болалар боғчаларида, маҳаллаларда ота-оналар, буви-боболар, тарбиячилар, маҳалла ва қишлоқ эртакчилари тез-тез бадиий эртакларни ўқиб, айтиб, ҳикоя қилиб беришса кўзланган мақсадлар шубҳасиз, амалга ошаверади. Ахир бадиий эртакларда қанчадан-қанча поэтик нафосат, бадиий мукаммаллик мужассамлангани ҳаммага маълум. Бундай эртаклар ҳамма вақт инсонда адолат туйғусини, ёмонликка нафрат туйғусини ўстирган, унинг тасаввури, орзу-хаёлини уйғотган. ўар бир инсон хаёл қилади. Хаёл қилишни, хаёлни билмайдиган киши чала одамга ўхшайди. Хаёл қилиш кишини кашфиётга ундайди, хаёл-кишига қанот бағишлаб, ўз ортидан эргаштириб боради. Бадиий эртак эса айни шу орзу-хаёлни, тасаввурни кенгайтиради. Буни биз адабий эртаклар ижодкорлари

бўлмиш ўамза, Авлоний, Ойбек, ¢афур ¢улом, ўамид Олимжон, Уйғун, ўабибий, Миртемир, Мақсуд Шайхзода, Зулфия, Қуддус Муҳаммадий, Туроб Тўла, Қудрат ўикмат кабилар мисолида кўришимиз мумкин. Бу алломаларимиз ижодкор бўлиб камол топишларида, адабий эртаклар яратишларида кўпинча ота-оналари, бобо-бувилари, маҳалла эртакчилари оғизларидан эшитган алла- қўшиқ, мақол, масал, топишмоқ, эртак, достонларнинг ўрни, роли катта бўлганлигини зўр мамнуният ва чуқур эҳтирос билан хотирлайдилар. Ойбекнинг бобоси уни овунтириш, ақлини шакллантириш, оламнинг паст-баландига тийрак кўз билан назар ташлашга ўргатувчи эртак ва ривоятларни айтиб берганлигини умр бўйи эслаб юради. «Болалик» қиссасида бу ҳақда қайта-қайта тўхталади. Ўзининг бақувват шеърлари, достон ва драматик асарлари билан ўзбек халқининг таҳсинига сазовор бўлган ўамид Олимжон бувисидан эшитган ажойиб-ғаройиб эртакларини мана бундай шарҳлайди: Болалик кунларимда, Уйқусиз тунларимда, Кўп эртак эшитгандим, Сўйлаб берарди бувим. Эсимда ўша дамлар Ўзи учар гиламлар, Тоҳир-Зуҳра, Ёрилтош, Ойни уялтирган қош. Ўт боғлаган қанотлар, Беқанот учган отлар. Бахтиёр билан Ойгул, Қиз бўлиб очилган гул. Сўйлагувчи деворлар, Бола бўб қолган чоллар. Бувимнинг ҳар қиссаси,

ўар бир қилган ҳиссаси Фикримни тортар эди, ўавасим ортар эди. Ўз ижоди билан китобхон қалбини қувончу шодликка тўлдирган Уйғун бу ҳақда шундай ёзади: - Мендаги ҳаётга, китобга, адабиётга бўлган ҳавас жуда ёшликдан бошланган. Ёшлик чоғларимда, қишнинг узун кечалари, болалар билан бирга сандал атрофида ўтириб, қора уйни сал-пал ёритиб турадиган шам ёруғида, ҳамма нарсани унутиб, зўр ҳаяжон билан гоҳ севиниб, гоҳ қайғуриб, гоҳ кулиб, гоҳ йиғлаб, тилсимлар, ажойиботларга тўлган чўпчакларни тинглашни яхши кўрар эдим. Бизга эртакни баъзан бувим-Ойимқиз хола айтиб берар эди. Аммо кўпинча, «Эртакчи хола» лақаби билан маҳалламизда донг чиқарган Турсун холани чақириб келиб эртак айткизардик. ўаммамизнинг меҳримизни ўзига тортган, маҳалладаги болаларнинг энг суюкли «хола»си бўлган Турсун хола, ёқимли овоз билан тўлқинланиб, артистлардек «ҳолатга кириб», эртаклардаги қаҳрамонларнинг худди ўзи бўлиб, бизни сеҳрлаб оларди. Кечалари тинглаган ажойиб эртакларни, эртакларда ҳикоя қилинган қаҳрамонларнинг мароқли саргузаштларини ўйлаб-ўйлаб, ўйларим тушга айланиб кетарди. Атоқли шоира Зулфия онасидан бир умр миннатдор бўлиб ўтди: - Онамнинг қанчадан-қанча алла-қўшиқ, афсона, достон, эртакларини билишига ақлим бовар қилмасди. Онамнинг оғзидан эшитадиган бу фольклор асарлари менга бениҳоя ҳузур бағишлар, ўзига ром қилиб олар, ҳар сафар янги-янги жилва касб этар эди... мўъжизалар яратишга қодир, жаҳонни кўзга кенг очувчи, инсонни гўзаллик сари етакловчи сўзга шайдолик ҳиссини менинг қалбимда остона ҳатлаб кўчага чиқмаган оддий аёл – онам уйғотган... Болалар учун ижод қилган, адабий эртаклар яратган жамийки ижодкор борки, эртак тинглаган, эртак оғушида ўсган, камол топган. Қуддус Муҳаммадий ва Қудрат ўикматдек кичкинтойларнинг катта шоирлари қирққа

яқин халқ достонларини билган Ислом шоирга котиб ва ижодий ёрдамчи бўлганликлари ҳамда халқ эртаклари, термалари услубида ёзилган бир қатор шеър, достон ва адабий эртаклари шу ижодий ўрганишнинг натижасидир. Буларнинг ҳаммаси беиз, бесамар кетмайди. Ўзбек болалар адабиётида салмоқли адабий эртакларнинг пайдо бўлишига туртки бўлади. «Ойгул билан Бахтиёр», «Семурғ ёки Паризод ва Бунёд» (ў.Олимжон), «Искандар Зулқарнайн» (М.Шайхзода), «Қўзи» (Миртемир), «Дўстлар» (ў.Пўлат), «Адолат» (А.Мухтор), «Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса» (З.Диёр), «Қўнғизой билан Сичқонбой» (Қ.Муҳаммадий), «Зангори гилам», «Қалдирғоч» (С.Жўра), «Дум» (А.Раҳмат), «Жалил эшитган эртак» (П.Мўмин), «Човкар» (Қ.ўикмат), «Бир дона япроқ» (Э.Раимов), «Сирли қаср» (Т.Илҳомов) каби юзлаб адабий эртаклар оламга келди. Буларнинг ҳаммасида халқ эртакларини қайта ишлаш, уларга жило бериш, замон талабларидан келиб чиқилган. Бошқача ибора билан айтганимизда бу асарларда мафтункорлик, жозиба кучли. Ёш китобхонни ўзига магнитдек тортиб туриши билан бу асарлар ажралиб туради. Халқдаги дарахтни ундирадиган, ўстирадиган ва мевасини лазиз қиладиган қуёш, ер ва сув бўлса, бадиий маҳоратни ундирадиган ва ўстирадиган, самарасини жозибали қиладиган халқ ҳаётидан олинган илҳомдир. Буни биз ўамид Олимжоннинг «Ойгул билан Бахтиёр» эртак-достонида яна ҳам равшан кўрамиз. Бу ўринда достонга асос бўлган материал ҳақида бир оз тўхталиб ўтишни лозим топдик. Жуда кўп адабиётшунослар ўамид Олимжоннинг бу достонига фақат ўзбек халқ эртаги - «Маликаи Хуснобод» асос бўлганлигини таъкидлайдилар (М.Маъмуровнинг «30-йиллар ўзбек поэзиясида фольклор элементлари» мавзуидаги номзодлик диссертацияси, С.Мирзаевнинг «ўамид Олимжон ва ўзбек халқ оғзаки ижоди» деган мақоласини назарда тутамиз), Асқад Мухтор «Ижодкорнинг «даҳлсиз» дунёси» мақоласида «прототип»ли образ яратиш ҳақида тўхталиб: «Адабиётшуносликда «прототип» деган сўз жуда шартли тушунча. Буни жуда луғовий маънода тушунмаслик керак.

Биттагина соф прототип ҳеч қачон бўлмайди. Яъни ёзувчи ўз қаҳрамонининг ички дунёси, таниш қиёфаси, ҳаёти ва барча саргузаштларини ҳеч қачон ҳаётдаги битта шахсдан кўчириб ололмайди. Унда адабиёт ўз вазифасини бажара олмас эди... образ ҳақида вақт – фокус нуқтасидир» 1 - дейди. Бу сўзларга эътибор берадиган бўлсак, ўамид Олимжон достонни ёзишда фақат бита-иккита эртак билан чегараланиб қолмаган бўлиши керак деган хулосага келинади. Беихтиёр кўз ўнгимизда «Ойгул билан Бахтиёр» достонига бир оз бўлса ҳам яқин турадиган, ўзининг қандайдир бир хусусияти билан бу асарни эслатиб турадиган, «Меҳринисо», «Маликаи Жаҳон», «Ойгул билан Бахтиёр», «Саид ҳезимкаш», «Сирли туш», «ўуснбону», «Қорасочхон», «ўусниябону» каби ўзбек халқ эртаклари ўтади. «Маликаи ўуснобод», «Ойгул билан Бахтиёр», «Сирли туш» - бу ҳар учала эртакнинг сюжети бир-бирига анча яқин. Эртакларнинг бош қаҳрамонлари ҳам маликалардир. Улар подшоларнинг саволларига дадил жавоб бериб: «Қарғанинг «қағ» дегани, эрни бор қиладиган ҳам, хотин, йўқ қиладиган ҳам хотин» деганидир» деб қаттиқ жазога гирифтор бўладилар. Кейинчалик ҳаётда тадбиркорлик билан иш кўрган қизлар бой-бадавлат бўлиб кетадилар, оталаридан қасд оладилар. «Маликаи Жаҳон», «Саид ҳезимкаш» эртакларининг етакчи қаҳрамонлари худди Ойгул сингари қизлар. Улар мардлик, жасорат кўрсатиб, қасрлар қуриб, эрлари, оталарини мот қиладилар, уялтирадилар. Демак, бизнингча, ўамид Олимжон «Ойгул билан Бахтиёр» достонини ёзишда «Маликаи ўуснобод» билан бирга юқоридаги эртаклардан ҳам ижодий баҳраманд бўлиб, улардаги муштарак хусусиятларни умумлаштириб янги ва ўзига хос шеърий эртак – достон яратган. Бундан ташқари, достоннинг яратилишида Жиззах халқ озодлик ҳаракати ҳам шоирга илҳом берган. Бу ўринда биз ҳам эртак – достон билан «Маликаи ўуснобод» эртагини қиёслаб кўришни лозим кўрдик. 1 Ас ³ ад Мухтор. Ижодкорнинг «даµлсиз» дунёси, «Шар ³ юлдузи» журнали, 1976, 11- сон, 186-бет.

ўамид Олимжон достонида реалистик бўёқларни қуюлтирган: халқ орзу- ниятларини моҳирлик билан асар мазмунига сингдирган. Тасвир жараёнида шароит ва характер масаласига алоҳида эътибор берган. Зотан, типик шароит муқаррар суратда инсон характерини очишга, муайян асар темаси ва ғоясини ифодалашга хизмат қилади. Типик шароит инсон характерини аниқлашга хизмат қилибгина қолмайди, балки қаҳрамонларнинг феъл-атвори, хатти- ҳаракатларини асослайди, характер ривожига стимул беради. «Ойгул билан Бахтиёр»да шоир ҳаёт зиддиятларини, ижтимоий тенгсизликларни сатрма-сатр контраст приём воситаси билан очиб беради. Достонда шоир муҳит ва шароитни ҳаққоний тасвирлаш билан Ойгул, Дархон, Бахтиёр характерини муваффақиятли яратади. Узоқ йиллар хон хизматини адо этган қуллар ҳақсизлик, адолатсизликка қарши бош кўтарадилар. Кўп қон тўкилади. Лекин бу адолатли жангда қўзғалон кўтарган қуллар таслим бўладилар, енгиладилар. Аммо халқнинг бу кўтарилиши келажакда хонлар, барча бойларни таг-томири билан йўқ қилишга катта туртки бўлади. Жамбил хони қўзғалончилар бошлиғи Дархонни ўлдиртиради, сўнг унинг соҳибжамол қизи Ойгулга уйланмоқчи бўлади. Ойгул ҳеч иккиланмай хонга рад жавобини беради. Достонда қизнинг хонга берган жавоби барча исёнчиларнинг қалб садоси сифатида янграйди: Тақдирим ёр бўлса-ю Фурсат қулай келса-ю Сени агар ўлдирсам, Танингга ханжар урсам, Дунёда энг бахтиёр Одам бўлардим номдор.

Эртакларда учрамайдиган бу приёмни шоир асарнинг таъсирчанлигини ошириш ва унга исёнкорлик руҳини бахш этиш ниятида қўллаган. Халқ оғзаки ижодидаги малика, подшо ва вазир ўрнида қуллар ва қул қизи ҳаракат қилади. Асарнинг бош қаҳрамони Ойгул характери типик шароитда тобланади. У хонга қарши кураш; уни йўқ қилиш иштиёқи билан ёнади, бутун қалбини, ақл- заковатини халқ манфаатига, унинг бахт-саодати йўлига тикади. Эртак ва достон ўртасида ҳаққоний тасвир ўтинчи чоллар мисолида ҳам кўзга ташланади. Эртакда подшо буйруғи билан дарё ёқасида ўтин териб юрган бир чол сандиқни сувдан ушлаб олади. Маликанинг ялиниб-ёлворишига қарамай, уни дурустроқ пуллаш учун бозорга судраб олиб келади. ўамид Олимжон эса бу масалага бирмунча ижодий ёндошади, ўтинчи чолнинг образига аниқлик киритади. Эртакда чол подшонинг буйруғи билан ўтин терса, достонда эса қашшоқ чол, тирикчилик ўтказиш учун ўтин теради. Унинг кундалик юмуши шундай: Жаржоннинг даласида, Дарёнинг ёқасида, Бир чол ўтин терарди, Доим шунда юрарди. Демак, шоир ҳар бир деталь, эпизод, образ тасвири орқали асарнинг ҳаётийлигига эришмоқчи бўлади. Бундан ташқари, ёш китобхон фақат Жамбил аҳлининггина эмас, умуман ўтмишда меҳнаткаш халқнинг турмуши ҳамма жойда ҳам аянчли эканлигини ҳис этади. Эртакда чол нафси ёмонлик қилиб дурустроқ манфаатдор бўлиш ниятини кўзлайди. Қизнинг оҳ-фиғонига қулоқ ҳам солмай: «Буни шаҳарга олиб бориб сотаман, бунда нима бор-йўқлигини ҳеч ким билмайди», деб сандиқни бозорга олиб кетаётганида подшо томонидан ўлдирилади. Очкўз, нафси ёмонлиги сабабли у ўзининг жонига ўзи зомин бўлади. Достонда ҳам ўтинчи чол сандиқни бозорга олиб боради. Лекин у содда, камтарин,

бировнинг ҳақига кўз олайтирмайдиган, ҳалол меҳнати эвазига кун кўрадиган инсон сифатида ёш китобхонда катта таассурот қолдиради. «Эл олдида очай деб, - Ёмон бўлса қочай», - деб. Чолнинг психологиясида, хатти-ҳаракатларида худбинлик, манфаатпарастликдан асар йўқ. Унинг подшо томонидан чопиб ташланиши болаларда ҳоким синфга қарши нафрат ҳисларини уйғотади. Албатта, бу ҳол Ойгулнинг қаҳр-ғазабини қўзғайди. Ойгулнинг ички кечинмаларини, руҳий ҳолатини, ҳис-ҳаяжонини, ўй-хаёлларини психологиясини очишда бу эпизод ҳам характерлидир. Лекин ўтинчи чол билан Ойгул ўртасидаги диалогда асарнинг бадиий қимматига путур етказадиган: «Агар сандиқни ёрсанг, Омон-эсон чиқарсанг, Сенинг қизинг бўлурман, Жуда ҳам бой қилурман» сингари мисралар ҳам бор. Қаҳрамоннинг бу сўзларига ҳеч нарса асос бўлолмайди. Бундай ўйлаб кўринг-а, ўзи бир қашшоқ қулнинг қизи бўлса, унда чолни севинтирадиган, бойитадиган олтин ҳам, зари ҳам йўқ-ку?! Ахир реалистик санъатнинг тасвир объекти хақиқат. Асарнинг таъсир кучи, эстетик аҳамияти, бадиий ифодаси ана шу жиҳатни қай даражада акс эттириш билан белгиланади. Тўғри, эртакда қиз ўтинчи чолга ваъда беради, бу - ҳақиқатга яқин гап. Чунки у малика бўлганлиги сабабли ўзининг қимматбаҳо тақинчоқларини назарда тутиб гапирган эди. Ойгулнинг энг ноёб хислати – инсонпарварлик. У инсон ва унинг қадрини улуғлайди, инсонни таҳқирлашига, топталишига қарши бош кўтаради.

Ундаги ўзлигини англаш ва миллий уйғонишни ўамид Олимжон муҳит ва шароитдан келтириб чиқаради. Ойгул характери зиддиятлар, курашлар жараёнида тобора пишиб етилиб боради. Унинг қалбини чулғаб олган чўғ, ички потенциал куч унга тинчлик бермайди. Сусамбилдек гўзал юртни барпо қилган баҳодир қиз эндиликда хон устига юриш қилади. Отаси, бесабаб қирилган қуллар қасдини олади. Тахтга қул Тарлонни ўтқазади. Шоир Ойгул характерини юксак маҳорат билан чизади. У бизнинг кўз ўнгимизда оддий, камтарин, жафокаш қиздан воқеалар жараёнида афсонавий қаҳрамон даражасига кўтарила боради. Масалан, биз унинг Жамбил ўлкасига юришини кузатиб кўрайлик: Яшнаб мисоли бир гул, Отларнинг туёғида Ер-кўкни овозаси Дарвозалар бўлди кул, Тутиб кетганда Ойгул, ўар тўп қўйган чоғида Жамбилнинг дарвозаси, Саройлар қулаб буткул, Очилмади. Шунда ул Зўр қўшин кириб борди. Дарғазаб қилич солди, Савалаб уриб берди. Дарҳол қайтариб олди: Жамбилнинг хон, беклари Қулфлар шарақ-шарақ Қуён бўлиб қочдилар. Ўйнаб очилиб кетди, Чуқурлар, ғорлар сари Зулфинлар худди тупроқ Қучоғини очдилар. Бўлиб сочилиб кетди. Бу кучли, юксак маҳорат намунасидаги тасвир Ойгулнинг шашти, ғайрати билан мос тушади. Натижада орзу-умиди, курашининг тимсоли, эл паноҳи бир бутунлигича китобхон кўз ўнгида гавдаланади. Ойгулни эл севади, ардоқлайди. Ватан ва халқ олдидаги хизматлари унинг кўксини тоғ қилади. ўамид Олимжон бу образни жозибали, халқ меҳр- муҳаббатига лойиқ қилиб яратишда унинг халқ қалби билан ҳамоҳанг руҳий

дунёсини кўрсатиш билан бирга қизнинг гўзал ташқи портретини чизиш орқали ҳам эришади: Ойгул туриши билан Сарой чарақлаб кетди. ўамма ёқ бўлиб равшан, Уйлар ярақлаб кетди. Ой деганда юзи бор, Кун деганда кўзи бор, Бир гўзал қиз қаршида Бебаҳо эди жуда. Қалдирғоч қошларидан, Тўниб қарашларидан, ўаёт сочилар эди, Гуллар очилар эди... Ой деган юзи бор, Кун деганда кўзи бор. Гўзал, доно Ойгулни, - Бу барно баҳор гулни Эл севар эди жондан. Лирик ва эпик поэзияда тобора тажриба ҳамда маҳорати ошиб борган ўамид Олимжон 30-йилларнинг охирларига бориб, яна оғзаки ижод материаллари асосида «Семурғ ёки Паризод ва Бунёд» (1939) эртак-достонини яратади. Маълумки, туркий халқлар оғзаки ижодида йигит олдига шарт қўйиш анъанаси бор. Халқнинг традицион бу удуми жуда қадимийдир. Бунинг илк намуналарини Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» асаридаги қўшиқларда кўрамиз. Девондаги мана бу тўртликда худди шу руҳ ифодаланган:

Туркон қотин қутингга Текур биздан бир қўшуғ. Айғил: сизнинг табуючи Ўтнур яна бир тобуғ. Севги-садоқат, мардлик ва жасорат тараннум этилган аксарият ўзбек эртак ва достонларида маъшуққа ошиқнинг мард, пок ният, халқпарварлигини синаш мақсадида шартлар қўяди. Шуниси характерлики, бундай шартларни кўпинча худбин, мутакаббир, бадаҳлоқ шоҳ ва шаҳзодалар, ғирром полвонлар эмас, балки кал, гадо, чўпон, йўловчи йигит, донишманд шаҳзода, халқ эъзозлаган эрлар, яна оддий меҳнаткаш халқ вакиллари мардонавор бажарадилар. ўамид Олимжоннинг «Семурғ ёки Паризод ва Бунёд» эртак- достонида ҳам биз ана шу халқ анъанасини кўрамиз. Халқ оғзаки ижодига реалистик муносабатда бўлган шоир унга ижодий ёндошади, фольклор сюжетини реал ҳаёт ҳақиқати билан боғлаб тасвирлашга эришади. Асарда тасвирланишича хон қизи турмушга чиқиш учун шарт қўяди, унинг шартини оддий чўпон Бунёд бажаради. Лекин қиз йигитнинг оддий кишилардан эканлигини билгач, унга турмушга чиқишни ўзига муносиб кўрмайди. Бунёдни йўқотиш ниятида баҳодир йигитни табиат, инсон душмани бўлмиш ёвуз дев билан олишишга юборади. Девни енгиб қайтса, тўйга рози эканлигини айтиб айёрлик қилади: Кун ботарди бир ёвуз Андомига қарарсан. Дев бор эмиш, ялмоғиз. Ўртангизда жанг бўлур, Одамга душман эмиш, Икки олам танг бўлур, Қон эмиш унга емиш. Шуни жангда ўлдирсанг, ўар мусибат, ҳар офат, ўаётини сўндирсанг, ўар бир мудҳиш касофат, Қўлинг билан одамзод Барча жабру жафолар, Балодан бўлса озод,

ўамма дарду балолар, Девни ўлдириб агар, Ўшандан келар эмиш... Қайтиб келсанг безарар, Икки ою икки йил, Шу куни тўй бошлармиз, Юрсанг маҳкам боғлаб бел ¢ам-ғуссани ташлармиз. Маконига борарсан, Семурғ номли афсонавий қуш ҳақида халқ кўплаб эртак ва достонлар яратган. Фольклор асарларида бу қушнинг инсонга дўстлиги ғоятда қизиқарли ва жозибадор тасвирланади. «Қаҳрамон», «Айиқ полвон», «Ялтиллама сопол товоқ», «Кенжа ботир» каби эртакларда биз Семурғни яхшилик символи, инсоннинг доимий мададкор дўсти сифатида тасвирланганлигини кўрамиз. «Ялтиллама сопол товоқ» эртагида Семурғ образи хийла завқли ва мукаммал чизилган. Боладан (эртакнинг бош аҳрамони – М.Ж.) синглиси «Ойнаи жаҳоннамо»ни топиб келишни сўрайди. Бола йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, бир боққа етиб келганида кун кеч бўлиб қолади. «Бола ўша боғда бир катта чинорнинг тагида ётиб ухлаб, бир вақт кўзини очиб қараса кун ёришиб қолибди. Ўрнидан туриб ўтирса тепасидаги чинорнинг устида парранда боласининг чийиллаган товуши эшитилибди... Ўтирган жойидан туриб дарахтнинг тепасига қараса, бир катта аждар дарахтга чирмашиб чиқаётибди. Бола ердан бир тошни олиб аждарга отибди. Тош бориб аждарга тегибди. Аждар дарҳол тушиб болани домига тортибди, бола дарров ёнидан қиличини олиб, тикка ушлаб аждарнинг оғзига кириб кетибди. Қилич аждарни икки нимта қилиб ташлабди. Бола аждарнинг терисидан бир камар қилиб белига боғлабди. Бир Семурғ қуш келиб бояги чинорга қўнибди. Боласини санаб қараса, бугун болалари бут, камаймабди. Семурғ болаларига қараб: «Э, болаларим, бугун аждар келмадими, ҳаммангиз саломат қолибсиз», деб сўрабди. - Э, она, мана бу тагимизда ётган йигит бизни аждардан қутқариб қолди, - дейишибди.

Шундан сўнг Семурғ бола билан дўст тутиниб, уни узоқ манзилга – «Ойнаи жаҳоннамо»ни олиб келишига кўмаклашибди. Елкасида кўтариб олиб бориб келибди. ўамид Олимжон «Семурғ ёки Паризод ва Бунёд» достонида халқ оғзаки ижодидаги бундай анъанавий символистик қуш образидан усталик билан фойдаланади. Семурғ мақсад йўлида мардоновор интилаётган Бунёдга ёрдам қўлини чўзади, унга руҳий дадиллик, куч-қувват, ғайрат бағишлайди. Афсонавий қаҳрамон Бунёд яхшиликнинг ашаддий душмани, даҳшатли девни йўқотишга отланар экан, бу мушкул ишни муваффақиятли адо этиш, зафар билан қайтиш ниҳоятда хавфли эканлигини жуда яхши ҳис этади. Лекин унинг руҳида элга бахт бермоқ ҳисси ҳукмрон: Одамларга бахт бермоқ, Бахтлиларга гул термоқ Элдан шиорим бўлди, Номус ва орим бўлди. Бунёд ана шу юксак идеали учун ҳам кучли ва енгилмасдир. Мана шу олийҳиммат, шу юксак гуманизм унга куч-қудрат, енгилмаслик, қаҳрамонлик, жасорат, зафар бағишлайди. Бунёд халқ учун, эл-юрт учун қўлига қилич олган, мардлик, жасорат камарини белига боғлаган. Бунёднинг даҳшатли дев билан мардонавор олишиши ҳаққоний, адолат кучлари ҳамиша қабоҳат ва зулмат кучлари устидан ғалаба қозонажаги муқаррар тарзда тасвирланади. Эл-юртни ёвуз душман босиб олганда йигитлар курашга қандай матонат билан отлансалар, Бунёд ҳам дев билан ана шундай жасорат билан жанг қилади. Чунки дев қонхўр. У инсонларга мудҳиш офатлар келтиради, «уни кўрган ҳар чаман, тез бўлар экан хазон». Достонда димоғдор, ўзига ортиқча оро берган, мол-мулкка мукассидан кетган Паризоднинг Бунёдни алдаши, риёкорлик кўрсатиши, чўпонга эмас, балки вазирга турмушга чиқиши тенгсизлик приципи асосига қурилган

ижтимоий тузумнинг табиатига мос равишда ҳаққоний тасвирланган. Юқорида эслатиб ўтганимиздек, халқда тенг-тенги билан деган гап бор. Бу гапни шоир Паризод тилидан жуда ўринли ва ишонарли қилиб берган. Шоирнинг таърифига ҳеч қандай изоҳнинг ҳожати йўқ: Чўпонни севолмадим, Кўнглим тугунда эди... ўеч кўнгил қўёлмадим. Қанча ботир бўлсанг ҳам, ¢урбатга қорганимнинг, Зўр баҳодир бўлсанг ҳам, Девга юборганимнинг Тўшагинг хас деб билдим, Сабаби шунда эди, Аслингни паст деб билдим. Бу ерда шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, қаҳрамон характерининг бир бутун яхлитлигича майдонга келиши мукаммал, таъсирли, ҳаяжонли, ҳаётий чиқишида хон образи катта роль ўйнаган. Достондаги хон образи анча ҳаётий чиққан. Чунки асарда у бир ота сифатида тасвирланади. балоғатга етган қизи турмушга чиқмай, уйда ўтириб қолгач, ота қаттиқ ташвишга тушади: у ўз қизини турмушга чиқиб уйли-жойли бўлиб, ўзидан тинчиб кетишини истайди. Худди шу ниятда у Бунёднинг ким эканлигини ҳам (аҳмоқми, песми, безорими) суриштирмай, унга ўз тулпорини беради. Кўриниб турибдики, хон ва Семурғ образлари Бунёд образининг баъзи қирраларини очиб беришда асосий воситалардан ҳисобланади. Бунёддаги олижаноб фазилатлар хон ва айниқса, унинг қизи Паризодларнинг ёвуз нияти ва интилишларига қарши кураш жараёнида янада бўрттириброқ кўрсатилади. Бунёд яхшилик ва олижаноблик тимсоли. Шунга кўра ёвуз кучларни енгишда тулпор ва афсонавий қуш Семурғ катта ёрдам беради. Бу рамзий образлар Бунёд характерининг тобланишида жуда катта ижобий стимул бўлган. Буларсиз Бунёд афсонавий қаҳрамон даражасига кўтарила олмас эди, албатта. Асар охирида Бунёд образи тобора реалистик тус ола боради. Паризод билан юзма-юз келганда у энди ижтимоий тенгсизликка

дуч келади. Бу тенгсизлик ҳар қандай ёвуз кучдан кўра хатарли эканини, унга қарши курашга қўли қисқалик қилишини фахмлайди. Лекин шоир Паризод ва хонни халқнинг қаттиқ нафратига ҳавола қилади. Асарнинг ғоявий-эстетик қиммати ҳам ана шунда намоён бўлади. Достонда халқ мақоллари, таъбир ва бирикмаларидан, жонли тил, бадиий-тасвирий воситаларидан шоир усталик билан фойдаланган. Халқ орзу- умиди, юксак идеаллари мароқли тасвирланган. Шундай қилиб, ўамид Олимжоннинг бу достонлари ўзининг жуда катта таълим-тарбиявий аҳамияти билан бирга, айни чоғда фольклор материалларининг, халқ эртакларининг болалар достончилигида чуқур таъсирини кўрсатади. Зотан, ўамид Олимжон «Ойгул билан Бахтиёр», «Семурғ» каби эртак-достонларида гўё халқнинг ўз материали ва ипаги билан янги сўзана тикади. Ўз қалбини, замондошларининг қалбини, ҳозирги давр руҳини ва халқнинг кураш йўлини халқ ижоди тори орқали ифодалайди. Бу ерда яна бир нарсани таъкидлаб ўтиш лозим. Ўтган асрнинг 30- йилларида ўзбек болалар адабиётида ўамид Олимжоннинг бундай асарларидан руҳланиш, санъаткорлик мактабидан ўрнак олишда «Ойгул билан Бахтиёр», «Семурғ ёки Паризод ва Бунёд» достонларидаги улкан ютуқ адабиётимизда қутлуғ бир анъана яратади. Аксарият ўзбек болалар шоирлари ўамид Олимжондан ўрганиб, у бошлаган анъанани давом эттириб, халқ оғзаки ижодига қайта-қайта мурожаат этадиган, ҳатто, баъзан воқеликдан олинган сюжетлар асосида яратилган достонларда ҳам фольклор услубига эргашадиган бўлдилар. Буни биз Султон Жўранинг «Зангори гилам», «Қалдирғоч», Адҳам Раҳматнинг «Дум», «Ботир эчки», «Қалдирғоч илон ва бешиктерватар», Зафар Диёрнинг «Бургут», «Янги эртак», «Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса», Қуддус Муҳаммадийнинг «Қўнғизой билан Сичқонбой», «Сандал ва печка» каби эртак-достонлари мисолида кўришимиз мумкин. Мазкур асарларда ҳаётни аниқроқ куйлаш тараннум этилади. ўар бир достон муҳит ва шароитдан келиб чиқиб характер яратиш масаласи бугунги

талаблар даражасида ҳал этилади. Чунончи, тожик халқ эртаги «Зангори гилам» асосида Султон Жўра «Зангори гилам» эртак-достонини яратади. Албатта, Султон Жўра эртакка ижодий ёндошади, унинг халқчиллигини оширишга интилади. Шоир қаҳрамон характерини очишда эртакдаги муҳит ва шароитни бир оз ўзгартиради, ҳаёт ҳақиқатидан келиб чиқиб иш кўради, баъзи деталларни олиб ташлайди, қўшимча образлар ихтиро қилади, ўз достонига реалистик руҳ бахш этади. Масалан, эртакда уч киши - Раҳим, хотини ва унинг қизи харакат қилади. Султон Жўра буни ўзгартириб, фақат битта Раҳимнинг бой даласида эртаю кеч ишлашини, ҳақ-нонни кам олиб келиши ва шу туфайли хотини ва қизи очликдан мадори кетганлигини таъкидлайди. Яна эртакда акс эттирилган (Раҳимнинг бувисидан мерос бўлиб қолган) гилам деталини ижодий ўзлаштириб, «етти онадан мерос» қолган деб бўрттириб тасвирлайди. Бундан ташқари, эртакда Раҳим оч-йўқчиликнинг олдини олиш учун бойнинг даласидан тупроқ, буғдойзоридан буғдой, ариғидан эса сув сўрайди. Бу эса, асарнинг мазмунига бирмунча салбий таъсир қилар эди. Султон Жўра буни бошқачароқ йўсинда, яъни: Тупроқ келтириб тунда Мадори қолмай шунда Эшик олдига солди Ва пича ҳордиқ олди. Сўнгра бориб у тағин Юлиб буғдой бошоғин Ерга сепди бир оз дон... Шунда роҳат сезди жон. Юриб ой ёруғидан, Бориб бой ариғидан, Келтириб кўзада сув, Бу «ер»ни суғорди у, -

деб ҳаққоний тасвирлайди. Эртакда Раҳимни зиндондан бойнинг ўзи халос қилса, достонда шоир Мамат образини ижод чўққисига кўтаради. У ўзи каби оғир меҳнатдан силласи қуриган Раҳимни зиндондан озод қилади, уни қочириб юборади. Шоир Раҳим чолнинг тоғу тошдаги ҳаёт лавҳасига ҳам аниқлик киритади. «Унинг олдига кийиклар келиб, сут берардилар». Табиийки, кийик ҳамма жойда ҳам учрайвермайди, буни тўғри ҳис қилган Султон Жўра кийик ўрнига ёввойи эчкиларни қўллаши реалроқ чиққан. Эртакда бойдан қочиб кетган Раҳим чол тоғда ҳеч нарсани ўйлаб-нетмай ҳаёт кечираверади. Фақат бир мартагина бургутдан ердаги ҳаёт тўғрисида сўрайди: - Ерда нималар бўлаяпти. Ерда одамлар ҳали борми? - ўа, бор, - деди бургут. Аммо улар ўзро уруш қилиб, бир-бирини ўлдиришяпти. Бу гапларни эшитган Раҳим қувониб кетади, чунки у яқин орада дунёда одам зоти бутунлай қолмайди деб ўйлаган эди. Шоир эртакдаги бундай руҳий тушкунлик, умидсизликни бошқачароқ, турмушга яқинроқ ҳолда акс эттиради: Дебди: «Энди олдим дам, Бироқ дилда ғазаб, ғам. Маҳкам боғлайин белни, Бориб йиғай оч элни. ўамма ёққа солиб донг, Бойга қарши қилай жанг»! Бироқ турай деганда Бошига бир тош тушди Ётиб қолди шунда чол, ўол кетди, ҳуши учди...

Кўриниб турибдики, пичоқ бориб суякка қадалди, унинг юрак-бағри ғам- алам, қасос ўти билан тўла. Шунинг учун у ҳаётда ўзи каби эзилган, жабрдийдаларни ёнига йиғмоқчи, ҳаммаси жам бўлиб, бирлашиб бойга қарши жанг қилмоқчи эди. Лекин илож бўлмайди, қарилик, бунинг устига ногаҳон бир тошнинг бошига тушиб кетиши унинг эзгу-ниятини чипакка чиқаради. Лекин шунда ҳам бойларга қарши кураш унинг юрак тўридан мустаҳкам жой олганлигини халқ бойни йўқ қилганидан сўнг, тоғдан тушгач, кўз ёши билан айтган қуйидаги сўзидан ҳам билиб олса бўлади: - Нега йиғламай, қизим, Ўша кунларда сизнинг Ёнингизда бўлмабман, Бирга кураш қилмабман... Шоир қаҳрамоннинг ана шундай жуда мураккаб шароитда характерининг шаклланишини, поғонама-поғона ўсиб боришини, бойга қарши жангларда эл қатори у билан олишмаганлигини ўзига сўзлатиш билан асарнинг таъсир кучини оширади. С.Жўра асарни болаларбоп бўлишига эришиш мақсадида кичкинтойларнинг руҳига мос тушадиган лавҳалар яратади. Раҳимнинг қизига ҳам Қорасоч (эртакда қизнинг исми йўқ - М.Ж.) деб ном қўйиши достоннинг таъсир кучини оширган. Бу образ орқали шоир ўтмишда хўрланган, ҳақ-ҳуқуқсиз хотин- қизларнинг кейинги бахтли ҳаётларини қаламга олади, уларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуққа эга бўлиб, раҳбарлик даражасига кўтарилиб қолганликларини зўр эҳтирос билан куйлайди. Айниқса, гўзал мамлакатнинг рамзи бўлиб қолган гилам тасвирининг болалар дидига мос равишда, уларни тўлқинлантирадиган даражада шеърга солади:

Унга ҳаво ранг тоғлар, Ям-яшил шинам боғлар, Феруза, шиша осмон, Ва осмонда нур сочган – Ой ва юлдузларнинг бари, Ипак билан гуллари, Солинганди бирма-бир... Хуллас, гилам кўп асл. Болалиги алла-қўшиқ, мақол, масал, топишмоқ, эртак, достон эшитиш билан ўтган Уйғун ҳам ижодда тез-тез халқ оғзаки ижодига мурожаат қилиб туради, болалар учун ажойиб-ғаройиб асарлар ёзиб беришга интилади. Биз буни унинг «Ёлғончининг жазоси» номли эртак-достони мисолида янада равшан кўрамиз. Шоир асарнинг халқчиллигини, замонавийлигини ошириш, қаҳрамоннинг ички оламини, руҳий дунёсини, хатти-ҳаракатларини батафсил ёритиб бериш, достоннинг болалар савиясига, истагига мослаш учун анча куч, ижодий меҳнат сарфлаган. Юқоридаги кўриб ўтганимиз эртак-достонларда шоирлар халқ оғзаки ижоди асарлари – фольклордан фойдаланганлигини айтиб ўтган эдик. Энди шоир Уйғун эса фақат фольклордан ижодий фойдаланибгина қолмай, балки ёзма адабиётдан – устоз Навоийдан ҳам таъсирланганлигини, унинг ижодидан илҳомланганлигини кўрамиз. Бир сюжет: фольклорда Навоий ва Уйғун ижодида пишиб, тобланади. ўар қайсиси ўз салмоғи, аҳамияти ва бадиий қимматига эга. Алишер Навоий ҳам халқ оғзаки ижодидаги «Ёлғончи»ни шундайлигича шеърга солиб қўя қолмайди. Балки ундан ижодий фойдаланади. Эртакнинг кераксиз жойларини олиб ташлайди. Масалан: «Бир ҳазилкаш ҳар куни кечаси ўз уйининг томига чиқиб олиб: - Қўшнилар, ёрдам беринглар, уйимга ўт тушди, деб бақирар экан». Бу мазмун Алишер Навоийда бошқачароқ усулда берилади, - у, Бор эмиш аввал замонда бир киши,

Доимо ёлғончилик қилган иши. Бир куни уйин ўт олган эмиш, «Қутқаринг» деб дод-вой солган эмиш, - дейиш билан шоир ёлғончининг фақат кечасигина ёлғондан бақиришини эмас, умуман ҳаётда ёлғончи, ифлос одам эканлигини очиб ташлайди. Бу мазмун Уйғунда яна ҳам тароватли, ҳаётий чиққан. Шоир юқоридаги бир парча характеристикага ижодий ёндошади, воқеани реалроқ акс эттиришга, кичик мазмундан каттароқ хулосани келтириб чиқаришга уринади ва ўз ниятига эришади. Бу ерда яна шу нарсани ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, эртакда ҳам, Алишер Навоийда ҳам қаҳрамоннинг исми, унинг ички олами, жойнинг номи қаламга олинмайди. «Ёлғончининг жазоси»да эса «Каттақўрғон томонда» деб жойнинг номига аниқлик киритилса, қаҳрамонга Холвой деб исм қўйилади, бундан ташқари, у оддий одам эмас, балки ичи қора, зиқна, хасис бой бир кимса сифатида берилади. Холвой характеристикаси бу билан якунланмайди. Шоир Холвойнинг типик характерини яна ҳам мукаммалроқ чизишга уринади ва унинг жирканч башарасини, беўхшов қилиқларини очиб ташлайди. Эртак ва шеърда қаҳрамоннинг ҳар куни тунда бақириши, одамларни алдаши берилади. Уйғун бунга ҳам ижодий муносабатда бўлади. Холбой «Ишонмасдан чўпонга ўзи боқарди қўйни». Ана шундай қўй боқиб юриб, бир куни эрта тонгда жуда зерикиб кетади, қизиқчилик қилиш йўли билан одамларни лақиллатмоқчи бўлиб: - Дод, келинглар, келинглар, Югиринглар, елинглар! Қўйимга тегди бўри, Қўйнинг қуриди шўри! – деб бақиради, додлайди. Кўриниб турибдики, шоир ўз қаҳрамонини ҳар куни бақиртирмоқчи эмас. Одамларни бир марта қаттиқ алдадингми, тамом, сафдан чиқасан, улар сенга иккинчи ишонишмайди, деб гапнинг тўғрисини айтиб қўя

қолиш унинг бирдан-бир мақсади эканлиги сезилиб турибди. ўақиқатан ҳам шундай бўлади. Одамлар Холвойнинг ҳам шундай дод-фарёдини эшитгач, ширин уйқуларини бузиб «қўлга таёқ олишиб, чопиб, чарчаб-толишиб» ёрдамга етиб келадилар. Лекин бой қувончини сезган оломон ундан қаттиқ хафа бўлади. Бошқа куни қўйларига чиндан бўри текканида Холвой ҳар қанча бақириб-чақирмасин, ҳеч ким унга ёрдамга келмайди. Бўрилар ҳатто, бойнинг ўзини ҳам еб қўйишига оз қолади. Алданган халқ эртаси куни бу воқеани кўриб, Холвойга ачинмайди. Аксинча: Зарарларинг кўп бўпти, Ажаб бўпти, хўп бўпти! Ёлғончига шу сазо, Ишига лойиқ жазо! деб таъна тошини ёғдирдилар. Уйғун ичи қоралик, бойлик кетидан қувиш, ёлғончилик кишига яхшилик, бахт, шодлик олиб келмаслигини ўзининг кенжатой дўстларига завқ- шавқ билан ҳикоя қилиб беради. Адабиётимиз тарихидан аёнки, бир сюжетда бир нечта киши асар ёзиши мумкин. Масалан, биз Н.Ганжавий, ў.Деҳлавий, А.Жомий ва А.Навоийларнинг «Хамса»сини, М.Гулханий, ў.Ниёзий ва А.Авлонийларнинг «Тошбақа билан чаён» ҳақида ва бошқа асарларни назарда тутмоқдамиз. Лекин қизиғи шундаки, кейинги асар олдинги яратилганига нисбатан жозибалироқ, мухтасарроқ чиқиши керак. Мабодо шунга ўзида комил ишонч бўлмас экан, энг яхшиси бу мавзуга тегмаслик лозим. Биз бу гапларни Олимжон Холдорнинг «Ёлғончи чўпон» эртак-достонига буриш мақсадида келтираётирмиз. «Ёлғончи чўпон»нинг тили содда, мазмун ҳам анча жозибали чиққан. Шунга қарамай, у биз кузатган асарларни тўлдирмайди, бойитмайди, болалар учун янгилик бермайди, уларни бадиий-эстетик томондан завқлантирмайди, нимагадир даъват этмайди, бошқача қилиб айтганда, ёзма адабиётга эътибор

бермаган. Эртакдаги қаҳрамонни ёш чўпон образида болаларбоп қилиб бермоқчи бўлган, аммо асар китобхон кутган даражада чиқмай қолган. «Ёлғончининг жазоси» (Уйғун), «Ёлғончи» (А.Навоий)да ёлғончининг феъл- атвори ишончли чиққан. «Ёлғончи чўпон»да бола образи ва унинг бақириб- чақиришида ҳаётийлик йўқ. Шоирнинг таъкидлашича, у ҳар куни одамларни алдайди, улар устидан кулади. Юқоридаги асарларда қаҳрамонлар эрта тонгда, тунда (ҳамма мириқиб ухлаб ётган бир пайтда) бақирадилар. «Ёлғончи чўпон»да эса воқеа купа-кундузи содир бўлади. Наҳотки, «бўрими ёки айиқ» қўйларга ҳужум қилмаётганлигини, бола уларни алдаётганлигини одамлар кўришмаса! Демак, «қўлларида тош, тўқмоқ, кетмон, ўроқ ва чўқмоқ» кўтариб келган кишиларнинг барчаси ожиз экан-да, деган хулоса келиб чиқади. Хуллас, «Ёлғончи чўпон»да замонавийлик сезилмайди, давримиз нуқтаи назаридан ишланмайди. Халқ оғзаки ижодидаги чинакам давр, мазмун бузиб кўрсатилади. Бу ерда яна бир нарсани таъкидлаб ўтишга тўғри келади. Фольклор билан мусобақалашиш, ундан ижодий фойдаланиш мумкин. Лекин зинҳор уни юлиб-юлқиб фойдаланиб, кўр-кўрона тадқиқ этиб бўлмайди. Халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш адибдан катта санъаткорликни талаб этади. Фольклордан ижодий фойдаланиш, истаганча шеърга солиш мумкин, биз бунга қарши эмасмиз, бироқ асослаш керак, унга давримиз нуқтаи- назаридан қарашимиз ва шу йўл билан қадимги эпик қўшиқни сира бузмаслигимиз керак. Чунки у халқ мулки, бойлиги ҳисобланади. Халқ - олтин қидирувчи билан баб-баробардир. У энг қимматли, энг гениал нарсаларни танлайди, уларни талай ўн йилликлар давомида пардозлаб, асрайди ва ўзи билан олиб боради. «Ёлғончи чўпон»дагидек ҳолни бошқа бир қатор эртак-достонлар мисолида кўриш мумкин. Масалан, «ўар нарсанинг вақти бор» (Мардонқул Муҳаммадқулов), «Чинор» (Толиб Йўлдош), «Меҳрол» (Шуҳрат), «Бургут» (Зафар Диёр), «Унутган ўғил» (Пўлат Мўмин), «Қорахон ва унинг отбоқари Толибёр ҳақида эртак» (¢айбулла Асадуллаев), «Олов ва сув эртаги» (Сайёр) каби ўнлаб эртак-достонлар бунга ёрқин мисолдир.

Кўпчилик асарларда эртаклар жўнгина шеърга солинади, холос. Унга ижодий ёндошиш, замон руҳига, бугунги кунимиз талабларига буриб юбориш ҳодисаси сезилиб турмайди. Баъзи шоирлар эртакларни жўнгина шеърга солиб қўйишса, баъзилар унга ижодий муносабатда бўлмоқчи, ўз ёнларидан ҳам айрим деталларни қўшмоқчи бўладилар-да, бироқ уддалай олмайдилар. Натижада эртакдаги латофат, гўзаллик, ҳақиқий ҳаётий элементлар тушиб қолади. Қарабсизки, «илҳом» билан бунёд этилган достон эртакдагидек жозибали чиқмайди, ўз оригиналлигини йўқотади. «Искандар Зулқарнайн» (М.Шайҳзода), «Қўнғизой билан Сичқонбой» (Қ.Муҳаммадий), «Дум» (А.Раҳмат), «Адолат» (А.Мухтор), «Алла билан Жалла» (П.Мўмин), «Човкар», «Илоншоҳ ва унинг амалдори ари ҳақида эртак», «Эшак нега ҳанграйди?» (Қ.ўикмат), «Сирли қаср» (Т.Илҳомов) сингари эртак-достонлар ўзбек болалар адабиётида катта ўрин тутади. Маълумки, ўтмишда яратилган халқ эртакларининг асосини афсоналар ва шу афсоналарда ифодаланган халқнинг орзу-умидлари ташкил этади. Ўтмишдаги орзулар ҳозирда рўёбга чиққан мамлакатимизда эртакларнинг характери ҳам ўзгарди. Атоқли болалар шоири Қуддус Муҳаммадийнинг «Қўнғизой билан Сичқонбой» асари ҳам ана шундай янги эртаклардандир. «Қўнғиз бикач» эртагида Қўнғиз турмушга чиқиш орзусида эр ахтариб йўлга чиқади. «Неча ой, неча кун йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, бир саҳрода кетаётганда, бир мол боқиб юрган подачига дуч келибди. Подачи: - ўа, Қўнғиз бикачойим қаёққа? - Эрга теккани кетаяпман. - Эрга тегсангиз, менга тега қолинг. - Хўп, сенга тегаман. Аччиғинг келса, нима билан урасан? - Қўлимдаги мол ҳайдайдиган таёғим билан ураман. Бу гапни эшитган бикач кеккайиб: - Сарви кавиш, санама жувон. Гул-гул кўйлак, гулама жувонман. Сенга тегиб калтак егунча, итга тегай, - деб йўлида кетаверибди».

Ўз йўлида чўпондан ҳам шу жавобни эшитиб, кетаётганида Сичқонбойга дуч келади. Сичқонбой уни думи билан силаб олиб юришга ваъда беради. Қўнғиз бикачнинг Сичқонбой билан турмуш қуришлари, бахтли ҳаётлари ҳақида ҳикоя қилинади. Талантли болалар шоири Қуддус муҳаммадий бу эртакни қайтадан ишлаб, уни «Қўнғизой билан Сичқонбой» деб номлайди, замонга мослаштиради, хотин-қизлар ҳуқуқларини поймол қилиш ҳоллари танқид остига олинади. Қуддус Муҳаммадий халқ оғзаки ижоди билан атрофлича қуролланган шоирлардан биридир. У бир неча вақт Ислом Шоирга адабий котиб бўлиб ишлайди. Шоирнинг халқ оғзаки ижодини ўрганишда, албатта, Ислом шоирнинг таъсири кучли бўлгани шубҳасиздир. «Қўнғизой билан Сичқонбой» достонида шоирннг халқ оғзаки ижодидан унумли фойдаланганлиги асарнинг ҳар бир мисрасида сезилиб туради. Достон бош қаҳрамони Қўнғизойга капалак, чигирткалар ошиқ-маъшуқ эканлар. Аммо омбор мудири, муттаҳам, бир неча бор уйланган писмиқ Сичқонбой улардан ўзғурлик қилади. У қизнинг кўнгли бор-йўқлигига қарамай, холаси Каламушнинг ёрдами билан Қўнғизойнинг қариндош-уруғларини роса қўрқитиб, қизни хотинликка олади. Тўйдан сўнг Қўнғизойнинг қора кунлари бошланади. Уни кундошлари, қайнонаси, эри азоблайдилар. Охирида бу азобларга бардоши қолмаган Қўнғизой ўз уйига, қариндошлари ёнига қочиб кетади. Аммо Сичқон уни ўғриликда айблаб, яна уйига қайтариб келади. Азобларга тоқати қолмаган Қўнғизой яна озодликка интилади, бу сафар у қариндошлари ёнига эмас, балки ўрмонга қочади. Ўрмон унинг жонига оро киради: Унда дарахтлар-гуллар, Сайрар қушлар, булбуллар, Сувлар шарқираб оққан,

Шамоли жонга ёққан Капалак, ниначилар, Кутиб олишди хурсанд, Қўнғизга ёрдамчилар Бўлишиб бир тан, бир жон Гулғунча очди қучоқ, Бағридан бериб қўноқ. Ўрмонда Қўнғизойнинг бахти очилди. У кўнгил берган Болари билан бахтиёр ҳаёт кечира бошлайди. Мана шу ҳолатларнинг ҳаммаси характерли эпизодларда ишонарли тасвир этилган. Асардаги турмуш икир-чикирлари, тўй манзараси ва ситамгар Сичқон чангалидан қутулган Қўнғизой билан Боларининг тўйи тамоми янгича ҳусн, кўрк кашф этади. Уларнинг тўйлари тамом ўзгача, у эски, оғир, ортиқча одатлардан ҳолидир. Ўрмонда ҳар тоифа дўстлик рамзи сифатида тўйда хизмат қилади, ҳеч ким четда қолмайди. Маълумки, болалар ҳайвонлар дунёсига жуда катта қизиқиш билан қарайдилар. Айниқса, улар ҳақида эртак ва ҳикоялар болаларда табиий завқ уйғотади. Шунинг учун ҳам достондаги Қўнғизой билан Сичқонбой ҳамда Боларилар саргузашти болалар дилига жуда яқин. Бунинг устига шоир сюжетни эртак шаклида баён қилиш орқали унинг халқчиллик руҳини янада кучайтирган, халқ эртакларига хос бошланма, хотима, воқеалар баёни асарни болалар учун ўқимишли қилган. Албатта, достон камчиликлардан ҳоли эмас. Унда примитив, оддий фактнинг қуруқ баёнидан иборат мисралар ҳам мавжуд. Лекин шунга қарамасдан шоирнинг бу достони унинг бошқа қатор адабий эртаклари каби халқ оғзаки ижодининг болалар адабиётига салмоқли таъсирини кўрсатувчи бир ҳужжат сифатида характерлидир. Кўриб ўтганимиздек, шоирларимиз халқ эртакларини шеърга солар эканлар, уларнинг мазмунини тубдан ўзгартирмайдилар, балки қайта

ишлайдилар ва унга ижодий муносабатда бўладилар ҳамда тарбиявий аҳамияти жиҳатидан давримиз талабларига мос асарлар дражасига кўтарадилар. ўамид Олимжон, Ойбек, ¢айратий, Зафар Диёр, Султон Жўра, Қуддус Муҳаммадий, Шукур Саъдулла, Илёс муслим, Адҳам Раҳмат, Паризод Муҳаммадиёрова, Пўлат Мўмин, ўткир Рашид, Қудрат ўикмат, Миразиз Аъзам, Турсунбой Адашбоев, Анвар Обиджон, Тўлан Низом, Эргашев Раимов, Абдураҳмон Акбар, Сафар Барноевлар замонга мос, фан ва техникани, ахлоқ ва одобни, ўлка, «оқ олтин» ва унинг кишиларини, аъло ўқиш ва касб-ҳунар танлашни, мадҳ этувчи қатор адабий эртаклар муаллифлари сифатида кенг китобхонлар оммасига маълум ва машҳурдирлар. «Қалдирғоч» (Султон Жўра), «Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса» (Зафар Диёр), «Сандал ва печка», «Олтин дарахт», «Адашган бола қиссаси» (Қуддус Муҳаммадий), «Газполвон», «Кеча, Бугун ва Эрта ҳақида эртак», «Лўппи пахта, Ёмғир ва Шамол ҳақида Эртак» (Пўлат Мўмин), «Жумбоқ» (Шукур Саъдулла), «Равшан ва айиқча» (Ўткир Рашид), «Пахтаой» (Тўлқин Илҳомов), «Кўк чакмонли йигитча» (М.Расулов), «Жўхориполвон» (Султонбек Қўқонбеков) сингари адабий эртакларимизнинг мазмунини бугунги қайноқ ҳаётимиз ташкил этади. ўар бир адабий эртакда табиат подшоси – инсон мадҳи қаламга олинади. Яна бир нарсани таъкидлаб ўтиш лозимки, бу асарларнинг барчасида кичкинтойларнинг дил сўзлари янграб туради. Айниқса, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари уларни тўлқинлантиради, ҳаяжонга солади, намунали ўқишга, хулқ-одобда бошқаларга ўрнак бўлишга, катталар меҳнатига қизиқиш ва унинг қадрига етишга ҳар доим туртки бўлиб туради. Кези келганда яна бир нарсани зўр мамнуният билан эслаб ўтиш лозимки, яратилган адабий эртаклар орасида болаларни ўқишга, илм олишга, илм шайдоси бўлишга чорловчи Тўлқин Илҳомовнинг «Сирли қаср» достони алоҳида ажралиб туради. «Сирли қаср»да бир она-боланинг беғам, беташвиш бахтли ҳаёт кечиришлари кийик овида боланинг сирли қаср қаршисидан чиқиб қолиши

билан ўзгарди. Сирли қаср қулфлоғлик бўлади. У болага аввал олтин калитни топиб келиб, сўнгра очишни, ўзида ажойиб сирларни сақлаётганлигини – илм- фан қасри эканлигини айтади. Довюрак йигитча олтин калитни топиш, илм- фан дурдоналаридан баҳраманд бўлишга астойдил бел боғлайди. Йигитча йўл юрибди, юрса ҳам мўл юрибди каби мисраларда, эртаклардаги: йўл юрибди – йўл юрса ҳам мўл юрибди каби ибораларни қайта ишлаб, асарга сингдирганлиги, йигит сўзидан арслон изидан қайтмас халқ мақолини: арслон қайтмас изидан, йигит қайтмас сўзидан деб қайта ишлаб, асар ғоясига сингдириши: ақл ёшдамас, бошда: қолган ишга қор ёғар дейиши эртак қимматини оширган, уни ўқимишли, китобхон қалбига тез етиб боришини таъминлаган, таъсир кучини оширган. Олтин калитни топиш осон бўлмай, балки бу йўлда анча хавф-хатарли йўлларни босиб ўтиш, йигитчадан мардлик ва жасоратни талаб этар экан. Аммо бола бунга азм-қарор қилиб йўлга чиқибди. даҳшатли бўрон турибди. Йигитча билан бўрон ўртасида кучли жанг бошланиб кетибди. Бола кўксини бўронга қалқон қилиб уни мардлик билан енгибди. Йигитча йўлида давом этибди. Бу галл унинг қаршисидан бир қиз – уй париси чиқибди. Аммо йигит бу ёвуз душманни енгишга аҳд қилибди. Чунки унинг қалбини фақат ўқиш, илм-фанни эгаллаш ғояси чулғаб олган экан-да. Шунинг учун бола жимжилоғини кесибди-да унга туз сепибди. Кўздан уйқу қочиб душман устидан ғолиб чиқибди. Эртаклардаги сингари унинг йўлини учинчи душман – ёвуз аждар Танбал тўсади. У олтин калитни қидириб келганларнинг барчасини нобуд қилган экан. Йигит даҳшатли аждар билан шердай олишади, уни енгади. Бола қирга чиқиб, олтин сандиқни очиб, қўлига олтин калитни олиб: Игнада қудуқ қазиб, Топган гавҳарим сенсан. Юрак билан шеър ёзиб, Битган дафтарим сенсан! –

дейди ҳаяжонга тўлиб. ўа, илм олиш игна билан қудуқ қазишдек мураккаб эканлигини муаллиф китобхон онгига ана шундай сингдиради. Шундай қилиб, ўзбек болалар адабиётида халқ оғзаки ижодининг бир бўлаги бўлмиш адабий эртак йилма-йил, поғонама-поғона, асрма-аср ривожланди, ўсди. Ойгул, Бахтиёр, Бунёд, Раҳимдек мукаммал образлар оламга келди. Хулоса қилиб айтганда, бой ва рангба-ранг халқ оғзаки ижоди асарлари мустақил мамлакатимизнинг кенжа авлодини юксак ғоялар руҳида тарбиялашда ўзига хос мактаб ролини ўтамоқда.

Похожие

Эртак

Урта асрларда европа халклари маданияти

Анъанавий маданият

Топишмоқ

Шарқ уйғониш даври маданияти