Yer po‘stining tuzilishi va tarkibi - Горное дело - Рефераты

Yer po‘stining tuzilishi va tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Yer po‘stining tuzilishi va tarkibi Yer po‘sti sayyoramizning eng yuqori qattiq qobig‘ini tashkil etadi va murakkab relyef tuzilishiga ega. Quruqlik relyefida tog‘lar va tog‘ tizmalari, past tog‘liklar, tepaliklar hamda tekisliklar ajratiladi. Yer po‘stining qalinligi okean ostida 5–8 km, quruqlikda esa 20–70 km ni tashkil etadi. Yer po‘stining yuqori qismini tashkil etuvchi jinslarning tarkibi va xossalari to‘g‘risida tabiiy ochilmalar, tog‘ lahimlari hamda burg‘i quduqlari kernidan olingan namunalar bo‘yicha ma’lumotlar olish mumkin. Lekin yer po‘stining ancha chuqur gorizontlari va ular ostidagi qobiqlar haqida faqat geofizik, aniqrog‘i seysmik tadqiqotlar asosida fikr yuritish mumkin.Yer po‘stining taxminan 13 km chuqurlikgacha bo‘lgan qismida Mendeleyev davriy jadvalining 90 ta elementi aniqlangan. Qolgan elementlar (masalan ameritsiy, kyuriy va boshqalar) yer po‘stida ma’lum emas. Yer po‘stining kimyoviy tarkibini aniqlashda F.V.Klark, V.I.Goldshmidt, V.I.Vernadskiy, A.Ye.Fersman, A.N.Vinogradovning xizmatlari katta. 1889-yilda amerikalik olim F.V.Klark tog‘ jinslarining kimyoviy tahlillaridan 6000 ga yaqinini to‘plab, litosferaning o‘rtacha tarkibini hisoblaydi.1939-yilda rus olimi A.Ye.Fersman elementlarning yer po‘stidagi yoki biror-bir tizimdagi (masalan, Yer shari, Quyosh atmosferasi va h.k.) foizlardagi o‘rtacha miqdorini «kimyoviy elementlarning klarki» deb atashni taklif qilgan. Klark o‘lchovi elementlarning geokimyoviy tomonlarini o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Quyida yer po‘stida eng ko‘p klarkga ega bo‘lgan kimyoviy elementlar keltiriladi:

1. Ki sl or od 49,138. Magniy 2,35

2. Kremniy 26,009. Vodorod 1,00

3. Aluminiy 7,4510. Titan 4. Temir 4,2011. Uglerod 5. Kalsiy 3,2512. 6. Natriy 2,4013. Fosfor 7. Kaliy 2,3514. Marganets 0,61 0,25 0,20 0,12 0,10

Mana shu 14 element litosferaning 99,51 %ni tashkil etadi,qolgan barcha elementlarning og‘irligi uning atigi 0,49 %ga teng.Kislorod, kremniy va aluminiy yer po‘stining asosiy qismini (82,58 %) tashkil etganligi sababi – bu elementlar barcha keng tarqalgan tabiiy birikmalar tarkibida uchraydi. Fizik xossalari va tarkibi bo‘yicha yer po‘stini umumiy tarzda uchta qatlamga bo‘lish qabul qilingan: cho‘kindi, granit va bazalt.Eng yuqori cho‘kindi qatlam cho‘kindi jinslardan iborat bo‘lib,uning qalinligi okeanlar tubida 0,3–0,4 km ga yaqin, qit’alarda esa 10–25 km ga yetadi. Granit qatlam asosan granit va fizik xossalari unga yaqin bo‘lgan gneys va kristalli slanetslardan iborat. Uning okeanlar ostidagi qalinligi 2–5 km ga yetadi, qit’alarda esa 10 km dan 40 km gacha boradi.Bazalt qatlamining qalinligi okeanlar tubida 3–7 km ga borsa,qit’alarda 10–35 km ga yaqin. Ma’dan hosil qiluvchi jarayonlar Ma’danli konlar quyidagi asosiy yo‘llar bilan hosil bo‘ladi: 1. Magmaning sovib kristallashishidan. Magma – yer qobig‘ining ostki qismida joylashgan cho‘g‘dek quyuq xamirsimon tog‘jinslari qotishmasidir. Tabiatda ayniqsa silikatli magma keng tarqalgan bo‘lib, u kon hosil bo‘lishida katta ahamiyatga egadir. Uning tarkibida kremniy, turli metall va metalmas elementlar, shu jumladan o‘ta qizigan bug‘lar hamda HF, H 2 S, HCl, CO, CO 2 va boshqa gazlar bor. Bunday uchuvchi moddalar magmaning eruvchanligini va kristallashishini osonlashtiradi. Cr,TI, apatit va boshqa foydali qazilma konlari shunday hosil bo‘ladi. 2. Alumosilikat magmaning o‘z tarkibidan ko‘p miqdorda kremniyni yo‘qotishi (atrof jinslarga berishi) natijasida. Uning aluminiyga boyib qolishi korund konlarining hosil bo‘lishiga olib keladi. 3. Magmadan ajralib chiqqan suyuqlik va gazlarning atrof jinslar bilan almashinuv reaksiyalariga kirishuvi natijasida. Metasomatoz deb ataluvchi bu hodisa W, Mo, Cu, Zn, Pb va boshqa metall konlarining hosil bo‘lishida muhim o‘rin tutadi. 4. Har xil tarkibdagi gaz, suv va qattiq moddalarning yer qobig‘idagi g‘ovakliklarda uchrashib reaksiyaga kirishishi natijasida W,Sn, Mo, Cu, As, Bl va boshqa elementlar minerallarining tomchilangan va tomirsimon hosilalari bunga misoldir. 5. Yuqoriga ko‘tariluvchi gaz va suvlar tarkibidagi erigan moddalarning harorat va

bosimining pasayishi natijasida qattiq mineral sifatida ajralib kristallashishidan; mis, qo‘rg‘oshin, rux, simob kabi rangli va boshqa metallar minerallari shunday hosil bo‘ladi.

6. Minerallarning ochiq bo‘shliqlarda kristallashishidan. Bunday jarayon uchuvchi moddalarning uzoq vaqt davomida bo‘shliqlarda turib qolishi va sokin sharoitda asta-sekin mineralga aylanishidan kelib chiqadi. Bu tog‘ billuri, island shpati, flyuorit, kinovar, antimonit, aragonit va boshqa minerallarning druzali hosilalari misolida keng tarqalgan hodisadir. 7. Qattiq birikmalardan ajralish natijasida. Bu jarayon sochma konlarning hosil bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Olmos, oltin, platina, kassiterit, volframit va boshqa minerallarning sochilma konlari ana shunday vujudga keladi. 8. Oksidlanish muhitida barqaror birikmalarning to‘planishi natijasida. Fe, Mn, Al va ba’zi boshqa metallar konlari vujudga keladi. 9. Nurash mahsulotlarining g‘ovak jinslar ichidan sizilishi natijasida. Cu, U, Ge, magnezit kabi foydali qazilmalarning ba’zi konlari shunday hosil bo‘ladi. 10. Bug‘lanish va to‘yinish natijasida. Suv havzalarining bug‘lanib to‘yingan eritmalarga aylanishi tufayli cho‘kindiga o‘tgan moddalar Na, K, Mg va boshqa tuz konlarini hosil qiladi. 11. Kolloid eritmalardan cho‘kindiga o‘tish natijasida. Fe, Mn,Al larning cho‘kma konlari daryolarning kolloid eritmali chuchuk suvlari bilan dengizning sho‘r suvlari qo‘shilishi natijasida koagulyatsiyalanib (ivib) hosil bo‘ladi. 12. Tirik organizmlarning hayot faoliyati natijasida. Ko‘mir,neft, gaz, fosforit, oltingugurt, diatomitlar, chig‘anoqlar, guano va boshqa foydali qazilma konlari shunday hosil bo‘ladi. 13. Turli jinslarning yuqori bosim sharoitiga duch kelishi va tarkibidagi foydali birikmalarning zichlashib, konsentratsiyasining ortishi yoki qayta krisstallashishi natijasida. Bu hodisa myetamorfizm deb ataladi. Fe, Mn, Au, marmar, kvarsit kabilar shunday konlar hosil qiladi. Ma’danning tuzilishi va hosil bo‘lishi bosqichlari Foydali qazilma konlarining hosil bo‘lishi jarayonlarini o‘rganishda ma’danning tuzilishini tavsiflovchi strukturaviy va teksturaviy xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Ma’danning bu xususiyatlari undan foydali elementlarni ajratib olish texnologiyasini tanlash va to‘g‘ri ishlab chiqishga yordam beradi. Ma’dan qazib olingandan keyin maxsus texnologik usullar yordamida undan foydali

qazilma minerallari ajratib olinadi. Foydasiz qoldiq esa kerak bo‘lguncha to‘planib yotaveradi. Ma’dan minerallari zarralarining shakllari, o‘lchamlari va o‘zaro joylashish munosabatlari uning strukturasini tashkil qiladi. Ma’dan strukturasi ma’lum ma’noda uning hosil bo‘lishi jarayonini aks etdiradi. Masalan, magmaning qotishi jarayonida harorat, bosim va boshqa omillar me’yorida bo‘lsa, strukturasi tekis donador bo‘ladi. Agar magmaning tarkibida uchuvchi moddalar ko‘p bo‘lib, uning harakatchanligi yuqori bo‘lsa, kristallari yirik bo‘ladi, kamharakat moddalari esa mayda krisstallar hosil qiladi va natijada notekis donador struktura hosil bo‘ladi. Metamorfizm jarayonining yo‘nalishi o‘zgaruvchan bosim sharoitida kechib o‘tgan holda minerallar odatda varaqsimon struktura hosil qiladi; plastinkalar esa kristallashish vaqtida ustun bo‘lgan bosim yo‘nalishiga ko‘ndalang yo‘nalishda shakllanadi. Qotish jarayoni qandaydir bir zarra yoki boshqa markaz atrofida asta-sekin rivojlansa, ketma-ket haraqatlardan iborat zonal struktura vujudga keladi va hokazo. Strukturalar ularni keltirib chiqargan jarayon nomi bilan ham atalishi mumkin. Tarkibi, shakli, o‘lchamlari va strukturasi bo‘yicha har xil bo‘lgan minerallarning o‘zaro joylashishi ma’danning teksturasini belgilaydi. Shuning uchun ma’dan strukturasi ko‘pincha mikroskop ostida aniqlansa, uning teksturasini qurolsiz ko‘z bilan ham bemalol o‘rganish mumkin. Ma’danning teksturasida uning shakllanishi jarayonini ko‘rsatuvchi belgilar iz qoldiradi. Teksturalar yaxlit, sidirg‘a, dog‘simon, hollanma, tomirli, yo‘l-yo‘l, kuyasimon, kukunsimon, tangasimon, kurtaksimon, druzali kabi shu ma’danning tashqi tuzilishini tavsiflovchi so‘zlar bilan ifodalanadi. Masalan, likvatsion konlardagi mis va nikelning sulfidlaridan iborat ma’danlar ko‘pincha yaxlit, tomchilangan, tomirsimon- tomchili, ba’zan brekchiyasimon teksturalarda namoyon bo‘ladi. Jinslarning darzliklari ichida tinimsiz harakatda bo‘lgan suvdagi eritmalar pirovardida tomirsimon teksturalar ko‘rinishida shakllanadi va hokazo. Ma’danlarning struktura va teksturalari ularning shakllanish tarixida kechib o‘tgan bosqichlarni, ya’ni etap va stadiyalarini o‘rganish imkonini beradi. Bir jarayon (masalan, magmatik, gidrotermal, nurash va hokazo)davomida hosil bo‘lgan minerallar va tog‘ jinslari ana shu jarayon nomi bilan (magmatik etap, gidrotermal etap va hokazo deb) nomlanadi.Bir etap davomida ma’danlashish jarayoni tektonik jonlanish davrlari bilan bir necha martalab bo‘linishi, ya’ni almashinib turishi mumkin. Ana shunday tektonik yoki o‘rnini bosuvchi buzg‘unchi harakatlarning biri bilan ikkinchisi orasida o‘tgan davr ichida hosil bo‘lgan minerallar majmuasi ma’danlashish stadiyasini tashkil qiladi.

Ma’dan konlari birgina stadiya davomida hosil bo‘lgan bo‘lsa, oddiy, bir necha stadiya davomida hosil bo‘lgan bo‘lsa, «murakkab konlar» deb ataladi. Masalan, O‘zbekistonda keng tarqalgan skarnsheelit konlarida 10dan ortiq stadiya ajratilgan. Stadiyalar bir-biridan eski minerallarning yangilari bilan kesilishi yoki eskilarning yangilari bilan sementlashishi asosida ajratiladi.

Ma’dan tanalari shakllari Yer po‘stida foydali qazilmalar turli shakllarni hosil qilib yotadi. Ularning shakllari quyidagi to‘rtta yirik guruhga ajratiladi: 1) Izometrik – bo‘yi, eni va qalinligi bir-biriga yaqin; 2) plitasimon – ikki o‘lchami yaqin va uchinchi o‘lchami kam; 3) quvursimon – bir o‘lchami uzun, ikki o‘lchami kam; 4) murakkab tanalar. 1. Izometrik shakldagi ma’dan tanalariga quyidagilar kiradi: ma’danlashish massivi – ma’danli minerallar yalpi tarqalgan; shtokverk – ko‘pincha turli tomonga cho‘zilgan va o‘zaro kesishuvchi ma’dan tomirlari va tomirchalari to‘plami. Bu ma’danli tomirlar ko‘pincha tog‘ jinslari orasida mavjud tektonik darzliklarda joylashadi. Bular cho‘kindi jinslar oralarida va intruziv jinslarning shiplarida va oralarida joylashadi. Bu shakl qalay, volfram, molibden,mis, oltin konlari uchun xosdir. Shtok – ma’dan shakllarining izometrik ko‘rinishida bo‘lib,xrom, mis va ba’zan polimetall konlarida uchraydi. Uya shakli – odatda uncha katta bo‘lmagan, ko‘ndalang kesimi 10 m largacha bo‘lgan minerallar yig‘indisiga aytiladi. Bu ma’dan shakllari o‘ta asosli magmatik jinslar oralarida yuzaga keladigan platina va mis-nikel hamda nordon intruziv jinslar oralarida yuzaga keladigan pegmatit konlarida uchraydi. 2. Plita ko‘rinishidagi ma’dan shakllari bir necha turlarga ajratiladi. Qatlam shakl – ikki parallel tekislik bilan chegaralangan tog‘ jinslari oralarida joylashadi. Bu qatlamlar uncha qalinlikka ega bo‘lmasada, uzoqqa cho‘zilgan bo‘ladi. Linza – ma’dan uyumlari linzaga o‘xshash bo‘lib, asta-sekin uzoqlashgan sari qalinligi kamayib boradi. Tomirsimon shakllar – tog‘ jinslari oralarida darzlik va yoriqlarda ma’dan minerallarining to‘planishi tufayli hosil bo‘ladi. Tomirsimon ma’dan shakllari mavjud tektonik yoriqlarning katta-kichikligiga bog‘liq bo‘lib, bir necha santimetrdan bir necha metrgacha bo‘ladi.

Tomirsimon ma’dan shakllari sodda va murakkab ko‘rinishlarda bo‘lib, narvonsimon, to‘rsimon, ba’zan otning dumiga o‘xshash holatlari ham uchraydi. 3 . Quvursimon shakllar – silindr shakliga o‘xshash bo‘lib, yer yuzasidan chuqurga qarab yo‘nalgan bo‘ladi. Bu shakldagi ma’dan konlarining chuqurligi bir necha yuz metrdan, bir necha kilometrgacha bo‘lishi mumkin. 4. Murakkab shakllar. Bunday shakllar odatda quvursimon va tomirsimon ma’dan tanalarining aralashmasidan iborat bo‘ladi.

Foydali qazilma konlari tasnifi Yer po‘stidagi foydali qazilma konlarini aniqlash, o‘rganish va qazib olish uchun ularni bir tartibga solib, guruhlarga ajratish lozim bo‘ladi. Bunda ularning bir qator xususiyatlarini hisobga olgan holda tasniflanadi. Ma’lumki, tabiatda uchraydigan konlar turli sharoitlarda yuzaga keladi. Konlarni tasniflashda turli omillar inobatga olinadi: 1. Morfologik omil. Bunda ma’danlarning shakllariga qarab hamda tog‘ jinslari oralarida joylashishini inobatga olgan holda turlarga ajratiladi.

2. Texnologik omil. Bunda konlarning ma’dan tarkibiga hamda elementlarning xalq xo‘jaligida ishlatilishiga qarab tasniflanadi. 3. Genetik omil. Konlarning hosil bo‘lishi sharoitlariga qarab tasnif tuzish.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997. 2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni. 3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969. 4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Univer-sitet», 1994. 5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallografiya. T. «Universitet», 2004. 6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005. 7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994. 8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni).«Universitet», 2002. 9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000. Qo‘shimcha 1.Вахромеев С.А. Месторождения полезных ископаемых. М. «Недра», 1979. 2. Смирнов В.И. Геология полезных ископаемых. М. «Недра», 1982. 3.Геология и полезные ископаемые Узбекистана. «Университет», 1999. 4. Вольфсон Ф.И. и др. Главнейшие типы рудных месторождений. М. «Недра», 1975. 5. Татаринов П.М. Месторождения твердых полезных ископаемых. М. «Недра», 1975.

Похожие

Yer qobig’ida neft va gaz tarqalishining asosiy xususiyatlari

Tarqoq metallar

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish

Kimyo sanoati va qishloq xo‘jaligi uchun xomashyo

Tabiiy gazni tarkibi, fizik-kimyoviy xususiyatlari