Temir va boshqa birikmalar haqida - Горное дело - Рефераты

Temir va boshqa birikmalar haqida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3470.5 KB

Temir va boshqa birikmalar haqida Reja: 1. Yallig‘ pechda eritishning amaliyoti 2. Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 3. Toshqollarni qayta ishlash 4. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida ashyolar tengligini hisoblash 5. Gazlarni hisoblash

Yuqorida ko‘rib chiqilgan temir-mis sulfidlaridan tashqari, mis boyit masida pirrotin Fe 7 S 8 ham uchrab turadi. Neytral yoki qaytarilish atmosferasida birikma qizdirilsa, 600 0 C dan yuqori haroratda pirit quyidagi kimyoviy reaksiya orqali ajraladi: FeS 2 = FeS + ½ S 2 (5.23) 1000 0 C haroratga yetganda pirit to‘liq ajraladi. O‘sha havo atmo sferasida temir sulfidi (FeS) murakkab birikma bo‘lib, deyarli ajralmaydi. Temir sulfidlari oksidlantiruvchi atmosferada qizdi rilsa, oksid holatigacha oksidlanadi (Fe 2 O 3 – gematit va Fe 3 O 4 – magnetit). Gematit 1560 0 C da eriydi, lekin havo atmosferasida 1350–1380 0 C oralig‘ida yengil ajraladi, ya’ni: 3Fe 2 O 3 = 2Fe 3 O 4 +½ O 2 (5.24) Magnetit murakkab kimyoviy birikma bo‘lib, neytral va oksid lantiruvchi atmosferalarda 1590 0 C da suyuq holatga ajralmasdan, o‘z kimyo viy ko‘rinishini o‘zgartirmasdan o‘tadi. Temir oksidi FeO (vyustit) o‘ta murakkab birikma, neytral atmo sfe rada qizdirilsa, umuman o‘zgarmaydi. Oksidlantiruvchi atmo sferada yuqo ri oksid holatlarga , masalan, magnetit holiga oson o‘tadi. Mis boyitmasida mavjud bo‘lgan rux, qo‘rg‘oshin va boshqa metall birikmalarining o‘zgarishini qisqacha ko‘rib chiqamiz. Rux sulfidi ZnS qisman oksidlanadi, qisman parchalanadi, qisman esa reaksiyaga kirib, erkin metallik holiga o‘tadi:

ZnS + 2ZnO = 3Zn + SO 2 (5.25) Yallig‘ eritish pechida rux jarayon mahsulotlarida quyidagicha taqsim lanadi: shteynga 45,5%; gaz va changga 5,55%, toshqolga 50 %. Mis boyitmasida ko‘pincha qo‘rg‘oshin sulfidi Pb uchraydi. Yallig‘ pechda eritish davrida qo‘rg‘oshin quyidagicha taqsimlanadi: shteynga 30%, toshqolga 59,6 %, chang va gazlarga 10,4 %. Mis boyitmasida ko‘pincha margimush, surma, vismut va kamyob metallar b o‘ ladi. Ularning kimyoviy aylanishlarini batafsil o‘ rganish uchun, birinchi navbatda, jarayon mahsulotlari ichra taqsimlanishlari k o‘ rib chiqi ladi , %: As Sb Bi Toshqolga 54,2 54,0 7,6 Gazga 11,8 16,0 85,4 Chiqish darajasi 66,0 70,0 93,0 Shteynga 34,0 30,0 7,0 Kamyob metallarning taqsimlanishi, %: Cd I n Ge Tl Se Te Shteyn 59 55 33 53 70 62 Toshqol 17 40 54 38 9 18 Chang 24 5 13 9 21 20

Bekorchi va ikkilamchi jins minerallari bo‘lmish kremnezem SiO 2 , glinozem Al 2 O 3 , kalsiy oksidi SaO va boshqalar, deyarli o‘zgarmagan holda, toshqol tarkibiga to‘liq o‘tadi. Qurama tizmasida mis-molibden koni alohida joylashgan, biroq uning yonginasida rux-qo‘rg‘oshinli kon ham bor. Misli ashyolar tarkibida rux ning paydo bo‘lishi bejiz emas. Rux sulfidi yuqori erish haroratiga ega bo‘lib gina qolmay, uning zichligi ham ancha kamdir. Rux ko‘proq shteyn tarkibiga o‘tadi. Shixta tarkibida ruxning ko‘payishi shteyn zichligi ning kamayishiga olib keladi. Toshqol chegarasidagi fazalar oralig‘idagi tarang lik kamayishi ro‘y beradi. Bu o‘z navbatida toshqol tarkibida misning ko‘p roq yo‘qolishiga bog‘liq. Umuman olganda, ruxning shteyn va toshqol ga taq simlanishi misning shteyn, FeO ning toshqol tarkibida ko‘pa yishiga olib keladi. Rux oksid holida jarayonga unchalik salbiy ta’sir ko‘rsatmasa-da, biroq sulfid holidagi ruxning shixta tarkibida ko‘p bo‘lishi toshqolda erigan oltingugurtli birikmalarning ko‘payib ketishi hisobiga rangli metallarning mexanik yo‘qolishi ortib boradi, bu esa misning toshqol bilan ko‘proq tash lanma joyga chiqib ketishiga olib keladi. O‘rtacha 5% gacha rux oqova gaz orqali chang hisobiga uchib ketadi. Olmaliq tog‘-metallurgiya kombi na - ti dagi xomashyo tarkibida qim mat baho metallar: oltin, kumush, kadmiy, indiy, germaniy, talliy, selen, tellur, osmiy, reniy va boshqa rangli va nodir me tal lar mavjudki, ular eritish mobaynida shteyn, toshqol, gaz va chang tar kibiga o‘tib, quyidagicha taqsimlanadi: oltin va kumush zichligi boshqa me tal larga qaraganda ancha og‘ir bo‘lganligi uchun ham asosan shteyn tar ki bi ga o‘tadi. Reniy , asosan , chang tarkibida bo‘lib, oqova gaz bilan uchib chi qadi. Nodir metallardan selen bilan tellurning 65–70% shteynga o‘tsa, 20% atrofida metallar oqova gaz tarkibida uchib ketadi, qolgan gaz miqdori tosh qolga o‘tadi, qolgan metallar: indiy, germaniy, talliy o‘rtacha teng yarmi toshqolda bo‘lsa, qolganlari toshqol va gaz tarkibida bo‘ladi. Bu nodir metallar o‘zi kam bo‘lganligi uchun ham ularni qayta ishlash yoki ajratib olish unchalik yuqori iqtisodiy samara bermaydi. Biroq reniy va osmiylarni nihoyatda kam miqdorda bo‘lsa ham ajratib

olish eng dolzarb muammo lardan biridir. Bu kamyob metallar mustaqil respublikamiz xalq x o‘ jaligiga eng kerakli metallardandir. Unchalik murakkab b o‘ lmagan gidrometal lurgiya usuli bilan har ikkala metalni ham Olmaliq mis eritish zavodida q o‘ shimcha sex ochib, ajratib olish mumkin. Tanlab eritish va oddiy eks traksiya usuli bilan sulfat kislotasi sexidagi texnologik eritmani qayta ishlash unchalik ko‘p kapital mablag‘ talab qilmaydi. Mis eritish mobaynida unga yo‘ldosh bo‘lgan barcha unsurlarni qayta ishlash yo‘li bilan ajratib olish, ularni kompleks qayta ishlash davr talabi ekanligini bugungi bozor iqtisodiyoti ko‘rsatib turibdi. Kon lar tarkibida asosiy metallarning kamayib borishi, elektr va atom texnikasining misli ko‘rilmagan darajada rivojlanishi nodir metal larga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayot ganligidan dalolat bermoqda. Bu borada Olmaliq tog‘-metallurgiya kombi natida ham umidli kompleks tadbirlar rejalashtirilmoqda. Yallig‘ pechda eritishning amaliyoti Yallig‘ pechda yuqori haroratda eriydigan xomashyo moddalari ishla tiladi. Shuning uchun jarayonga nisbatan ko‘p yoqilg‘i sarflanadi. Qat tiq, suyuq (mazut) va tabiiy gaz ishlatilishi mumkin. Mazutning taxminiy kimyoviy tarkibi, %: S r 82,5; N r 10,6; N r 0,3; O r 0,2; S r 3,1; A r 0,3; W r 3,0. Tabiiy gaz tarkibida, %: SN 4 92,0 – 95,3; C m H n 0,4–4,9; N 2 1,3–2,0; SO 0,6; SO 2 0,3–0,4; N 2 S 0,2; N 2 3,0; O 2 0,5. Issiqlik chiqarish qobiliyati mazut niki 38976 kDj/kg, tabiiy gazniki esa 36492 kDj/kg. Yoqilg‘ini ng turi va shaklini tanlashda , asosan , iqtisodiy muammo larning ahamiyati katta. O‘zbekiston sharoitida qattiq yoqilg‘i – ko‘mir kuku ni ishlatilmaydi. Asosan, tabiiy gaz ishlatiladi. Qish davrida, gaz ning yetishmovchilik sharoitida mazut keng ishlatiladi. Yallig‘ pechda , asosan , mazutni ng 40, 100 va 200 markalari ishla ti ladi. Mazutni tanlashda uning tarkibida parafin borligiga ahamiyat beriladi. Chunki parafin

mazutning yopishqoqligini o rtt irib yuboradi va uni yoqishda katta muammolar tug‘diradi. Yallig‘ pechning asosiy yoqilg‘isi – tabiiy gazdir. Gaz pechda 0,07–2,5∙10 5 Pa li ortiqcha bosim bilan beriladi. Ortiqcha beriladigan havoni k=1,00–1,05. Yondirgichlarni ishlab chiqish unumdorligi soatiga 1100 m 3 . Yallig‘ pechlar aniq issiqlik tartibi bo‘yicha ishlaydi. Tartib ning asosiy belgilari: issiqlikning kelishi, bir yondirgichga havoning sar fi, pechning oxirida havoning tortishish kuchi, pechdan chiqayotgan gaz ning tarkibi va pechning ishchi hajmida haroratning taqsimlanishi. Issiqlikning kirib kelishi pechni ng ishlab chiqarish unumdor ligini aniq lov chi omildir. Buni ng belgisi – bir soatda yoqilg‘i ning sarfla nishidir: kg yoki m 3 . Issiqlik yuklamasi quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi: W= Q p H V, kDj/s B unda: Q p H – yoqilg‘ining eng past issiqlik chiqarish qobiliyati, kDj/kg (m); V – bir soatda yoqilg‘ining sarfi, kg yoki m 3 . Har bir pechning issiqlik yuklamasi tajriba orqali aniqlanadi va uning qiymati quyidagi omillar bilan bog‘liq: pechning o‘lchamlari, ishlab chiqarish unumdorligi, gaz o‘tkazish tizimining imkoniyatlari. Agar oqilona issiqlik yuklamasi aniqlanmasa, yoqilg‘ining befoyda sarfi ko‘payadi, gazning tezligi 10 m/s dan ortib ketadi, changning ajralib chiqi shi ortadi va boshqa zararli ko‘rsatkichlari paydo bo‘ladi. Olmaliq zavodida pechning foydali sirt 240 m 3 , issiqlik yuklamasi 218·10 kDj/s, issiqlik kuchlanishi 907·106 kDj(m·s).

Yoqilg‘i hisobida gaz ishlatilsa, chiqayotgan gazning tarkibi, %: SO 2 8 – 9; N 2 O 17,5–18,5; N 2 70–72; SO 2 1,5 – 3,0 bo‘ladi. Pechning dum tomonida harorat me’yorda bo‘ladi, agar gazning haro rati toshqol haroratiga nisbatan 70–100 0 C o‘zgarsa, bu me’yoriy hisob lana di. Zamonaviy pechlarda xomashyo pechning ikki yonida joylashgan maxsus tuynuklar orqali yuklanadi. Devorning yonida joylashgan xom ashyo uni yuqori harorat va eritma ta’siridan saqlaydi. Bunda changning ajra lib chiqishi xomashyoga nisbatan 1,09 % dan ortmaydi. Agar xomashyo tarki bida 14,4 % mis bo‘lsa, chang tarkibida hisob bo‘yicha 8,1 % dan ort maydi. Xom ashyo pechning yonbog‘ida joylashadi. Yonbog‘ning burchagi 45–60 0 bo‘lsa , me’yoriy hisoblanadi. Pechga xomashyoni yuklash tezligi va takrorlanishi uning ishlab chiqarish unumdorligiga bog‘liqdir. Bunda sutkada 1500–2000 t xomashyo qayta ishlaydigan pechlarda bir yuklangan da 200–250 t xomashyo yuklanadi. Qoida bo‘yicha zavodda 6 soatda sme nada 2–3 marta xomashyo yuklanadi. Xomashyoning uzluksiz yuklanishi pechning yaxshiroq ishla shiga olib keladi. Ammo bunda tuynuklardan texnologik gazlarning va issiqlikning chiqib ketishi pechning issiqlik tarkibini o‘zgartiradi va ishlab chiqarish unumdorligini pasaytirib yuboradi. Masalan, Olmaliq zavodida bir smenada 3 marta o‘rniga 4 marta yuklash ishlab chiqarish unumdorligini 10 % ga pasaytiradi. Konverter toshqoli pechda agregatning bosh tomonida joylashgan maxsus tuynukdan nov yordamida quyiladi. Toshqol ozgina oqim bilan quyiladi, chunki bu pechdagi eritmaning harakatlanishiga olib keladi va yonbog‘ning yuvilib ketishiga olib kelishi mumkin. Har bir pech loyihalash davrida suyuq vannaning aniq balandligiga qa rab mo‘ljallanadi. Balandligining ko‘tarilishi pech ishiga sal biy ta’sir ko‘r satadi: unda ishchi hajmi kamayadi, yonbog‘ning issiqlik qabul qilish sirti pasayadi, gazning harakatlanish tezligi ortadi. Qoida bo‘yicha, vanna ni ng umumiy balandligi 90–120 s m bo‘lishi kerak. Vannaning baland ligi shteyn va toshqollar ning balandligiga

bog‘liqdir. Shteyn eritmasining baland ligi uni halokat holatida oqib chiqishi va magnetitning pech tubida paydo bo‘lishi bilan aniqlanadi. Vannaning balandligi eritma bosimini orttirib , g‘isht oralig‘i orqali suyuq eritma oqib chiqishiga olib kelishi mumkin. Balandlikning pasayishi toshqolning harorati kamayishi va pechning pasti ga magne titni ng cho‘kishiga olib keladi. Shuning uchun shteynni ng eng yuqori baland - ligi 60 sm, pasti esa 25–30 sm ni tashkil qilishi kerak. Tosh qol ning oqilona me’yo riy balandligi 40 – 60 sm ni tashkil etsa, jarayon yax shi boradi. Toshqol pechdan maxsus tuynuk orqali chiqariladi. Toshqolda mis ning isrofgarchiligini kamaytirish uchun toshqolning yuqori qatla midan 10–100 mm pastroqda joylashgan eritmani chiqarish kerak. Pech dan toshqol eni 2–5 sm bo‘lgan oqim bilan chiqariladi. Shteyn pechdan max sus shpur va sifon yorda - mida chiqariladi. Shteyn vaqti-vaqti bilan kon ver ter larning ishlashiga bog‘liq bo‘lgan holda chiqariladi. Shuning uchun h am 5.3-rasmda ko‘rsatil ganidek, YaQP va konverter oralig‘i rasm dagidek uzoq emas. Suyuq eritmalar osilgan ko‘tarma kran orqali, har ikkala pechga cho‘mich orqali (rasmda o‘rtada) quyiladi. 5.3-rasm. Olmaliq mis eritish zavodining yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi va konverteri oralig‘i aks ettirilgan. Rasmdagi cho‘mich orqali olingan suyuq shteyn konverterga, suyuq konverter toshqoli esa yallig‘ eritish pechiga quyiladi.

Yallig‘ pechning me’yoriy ishlashi uning texnikaviy nazoratiga bog‘liq. Nazorat issiqlik tartibini, moddalarning tarozida tortilishi, dastlabki xomashyo va mah sulotlarning kimyoviy tahlili va bir necha boshqa ko‘rsatkichlarni aniqlaydi. Boyitma, flus, konverter toshqoli, aylanma materiallar va jarayon mahsulotlari kimyo viy tahlil qilinadi. Smenali namunalar Cu, Fe, S, SiO 2 , CaO larga tahlil qili - nadi: konverter toshqoli misga, toshqol Cu, Fe, SiO 2 va CaO larga tahlil qili nib, tarkibi aniqlanadi. Sutkalik namunalar quyida kimyoviy birikmalarga alohida tahlil qilinadi: boyitma – Cu, S, SiO 2 , CaO, Al 2 O 3 ; fluslar – SiO 2 , Fe, CaO, Al 2 O 3 ; shteyn Cu, Fe va S aylanuvchi qator mahsulotlar – Cu, Fe, SiO 2 , S, Al 2 O 3 ; toshqol – Cu, Fe, SiO 2 , CaO, Al 2 O 3 , MgO. Zarurat bo‘lganda boshqa birikmalar ham aniqlanib turadi. Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar Har qanday metallurgik korxonaning ish faoliyati texnik-iqti sodiy ko‘rsatkichlar bilan baholanadi. Asosiy ko‘rsatkichlar: solish tirma eritish qobi - liyati, solishtirma yoqilg‘ining sarfi, suyuq eritish jarayo nida mahsulot larning chiqishi, misning shteynga ajratib olish dara jasi, quvvat, suv va olovbardosh g‘ishtlarning 1 t xomashyoga sarfi va hokazo. Solishtirma eritish qobiliyati zamonaviy yallig‘ pechlarda 4,5 – 6 t/m 2 sutka davomida o‘zgaradi. Yallig‘ pechlar turli yoqilg‘ilar bilan ishlaydi. Jarayonga sarfla nadigan issiqlikni baholash uchun solishtirish shartli yoqil g‘ining sarfi bilan baholanadi. Shartli yoqilg‘i hisobida 7000 kkal/kg (29400 kDj/kg) organik modda qabul qilingan. Yallig‘ pechda shartli yoqilg‘ining sarfi o‘rtacha miqdorda 1 t xomashyo - ga 110 dan 290 kg gacha o‘zga radi. Bunday katta oraliq xomashyo ning sifati, ishlab chiqarish tartibi, mahsulot larning sifati, eritma va gazni ng harorati va boshqa o‘zgaruvchan omillarga bog‘liq.

Yallig‘ pechda o‘tadigan jarayonda misni shteynga ajratib olish dara jasi 95,0 – 99,5 % ni tashkil qiladi. Misning toshqol bilan isrof gar chiligi 1,5–2,6 % ni tashkil qiladi. Misning gaz bilan isrof garchiligi 0,5–1,5 % oralig‘ida bo‘ladi. Elektr quvvati sarfi 1 t xomashyoga uncha katta emas 15–25 kvt·s 1 t xomashyoga o‘tga chidamli olovbardosh g‘ishtning sarfi 0,14 kg ni tashkil qiladi. Ishlab chiqarish korxonasining umumlashtirilgan ko‘rsatkichi – bu mah su - lotning tannarxidir. Mis sanoatida umumiy sarf-xarajatlar ning 40–60 % xomashyoga tegishlidir, boyitish jarayoniga 20–40 % va metallurgik qayta ishlashga 20–30 % atrofida bo‘ladi. Olmaliq mis eritish zavodida yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida eritish sarf- xarajatlarining tuzilishi o‘rtacha quyidagichadir, %: yoqilg‘i – 26; quvvat sarfi – 53; ishchilar maoshi – 5; sex sarflari – 7; dastgohning ekspluata ts iyasi – 9; jami – 100. Toshqollarni qayta ishlash Metallurg olimlarimizning fikricha, tarkibida 0,7–1,0 % misi bor toshqolni qayta ishlash ruda tarkibidagi misni ajratib olishdan ancha arzonga tushadi. Raqam va dalillarga murojaat qilinsa, 1 tonna metall, xususan, mis olish uchun kamida 1000 tonna tog‘ jinsini qazib olish, 300–400 tonna rudani kamida 0,1 mm yiriklikda maydalab, boyi tish kerak bo‘ladi. Eritish pechiga kelsak, 1 tonna metall olish uchun 10–30 tonna toshqol tashlanma joyga 1150–1200 0 C haroratda

suyuq holda chiqarib tashlanadi. Uning tarkibida misni 0,5 % dan kamaytirishning shu kungacha deyarli iloji yo‘q. Iloji bo‘lsa ham, eritish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi [25, 26]. Demak, shunday yangi texnologiya yaratilishi kerakki, toshqol tarki bi dagi nafaqat mis, balki boshqa metallar, hatto temir ham ajratib olish metal lurgiya sanoatida katta bir burilish bo‘lgan bo‘lar edi. Tosh qol tarkibida mis ning asosiy qismi sulfid va elementar holatda joylashgan, desak, qolgan qismi erigan holda bo‘lishi Moskva texnologiya universiteti olimlari V.A.Vanyukov, V.Ya.Zaysev, V.P.Bistrovlar boshchi ligida o‘rganilgan. Sulfid va metall holi dagi misni ajratib olish mumkin bo‘lganligi uchun ham quyidagi usullar ishlab chiqilgan: - gidrometallurgiya; - flotatsiya; - pirometallurgiya va boshqa turli aralash usullar. XXI asr boshida tarkibida rangli va nodir metallar kam bo‘lgan toshqol va chiqindilarni qayta ishlash asosiy muammolardan biri bo‘lib qoldi. Juda ko‘p tavsiya etilgan toshqollarni qayta ishlovchi texnolo giyalar sanoat miqyosida to‘liq ishlatilmayapti. Faqat flotatsiya usuli bilan boyitishgina ishlatilmoqda. Rossiyada professor V.A.Romenes rahbarligida ROMELT jarayoni “Novolipesk” kombinatida sanoat miqyosida tatbiq qilingach, metallurgiya sanoatida katta burilish yasaldi. Bu jarayon asosan yangi usul bo‘lib, tarkibida temiri yuqori bo‘lgan chiqindilarni kokssiz qayta ishlab, cho‘yan olishga mo‘ljallangan. ROMELT ancha oddiy bo‘lib, unda asosan “Vanyukov pechi” jarayoni asos qilib olingan. Tarkibida temiri bor xomashyo temirli boyitma shlam, okalin, temir chiqindilari va unga ohaktosh, ko‘mir qo‘shilib, qayta ishlanadi va qaytarilish jarayonida suyuq temir va uglerodli yarim mahsulot olinadi. ROMELT–bu jarayon bugungi kunda ishlab turgan oddiy cho‘yan olish texno lo giyasiga qaraganda quyidagi afzalliklar bilan farq qiladi:

- qimmat bo‘lgan koks ishlatilmaydi va uning o‘rniga ancha arzon bo‘lgan ko‘mir ishlatish mumkin, tabiiy gaz kam sarflanadi; - tarkibida temiri bor xomashyoni har qanday holatda tayyorgar liksiz pechga yuklash mumkin. Temir va misning cho‘yan tarkibiga o‘tish foizi yuqori, ya’ni 60–90%. Kichik hajmdagi pechni qurish va ularni ishlatish qulay. Atrof-muhitni ifloslantirmaslik darajasi yuqori va chang chiqishi kam. Pechdan chiqayotgan oqova gaz harorati to‘la sovutiladi. Vanyukov pechi tinim siz ishlaydigan jarayonlar turkumiga kirib, uning asl mohiyati tarkibida kislorodi yuqori bo‘lgan havo bilan biqirlab, toshqolli suyuq vannada tarkibida temiri bor ashyolar birikmasining tinimsiz erishi va qaytari - lishidir. Biqirlash quyidagi barcha jarayonlar bosqichi qaytari lishini, mahsulotning hosil bo‘lishini va uning chiqishini tezlash tiradi. Hosil bo‘lgan cho‘yan vannaning tubiga cho‘kib, vaqti-vaqti bilan pechdan chiqarilib turilsa, hosil bo‘lgan toshqol ham ikkinchi tomondan chiqarib turiladi. 1984-yil ushbu kombinatda, ya’ni “Novolipesk” metallurgiya kombi natida temir rudalaridan po‘lat eritish sanoatining changidan ham da har xil qirindilaridan cho‘yan eritib olish texnologiyasi qayta sinab ko‘rilgach, Yaponiyaning “Ninnon stil” va AQSHning “Kayzer injiri” firmalari ROMELT litsenziyasini sotib oldi. Ushbu taklif qilingan texnologiya yordamida tarkibida rangli va qora metallar bor chiqindilarni qayta ishlash natijasida nafaqat temir, balki mis va boshqa metallarni, toshqollarni qayta ishlash natijasida esa har xil qurilish materiallari – toshqol, toshli mahsulot, sement va boshqa mahsu lotlar ajratib olish nazarda tutilgan edi. Mis eritish zavodining toshqol lari va flusni qattiq holatda 45 mk.m. va undan yuqori bo‘lgan o‘lchamda hech qanday tayyorgarliksiz Vanyukov pechida eritish mumkin. Namlik deyarli ta’sir qilmaydi. Yoqilg‘i sifatida suyuq uglevodo rodlar, tabiiy gaz yoki ko‘mir ishlatish mumkin. Vanyukov pechidagi jarayon ni ikki kamerali bo‘limda o‘tkazib, ularda oksidlovchi va qaytaruvchi jarayonlarning borishi pechga yana bir qulaylikni keltiradi.

Natijada uglerodli yoqilg‘ilarning SO, H 2 va O 2 to‘liq yonishi natijasida oksidlovchi chegarada shixta aralashmasining erishi ro‘y beradi. Jarayonning juda tez borishi toshqol, cho‘yan, oqova gaz tarkibi hamda eritmadagi haroratning tez o‘zgarishiga olib keladi, chunki qattiq moddalarning erish vaqti bor-yo‘g‘i 15–20 minut bo‘lib, tayyor mahsulot ajralib chiqadi. Shuning uchun bu jarayonni tezkor boshqarish talab qilinadi. Oqova gaz kam chiqadi, shuningdek, changning chiqishi ham 1,5% atrofida bo‘ladi. Kerakli bo‘lgan haroratni 1400–1500 0 C atrofida doimiy ta’min lash hamda to‘xtovsiz yuklanayotgan ashyolarni eritish uchun ener getik ko‘mir ishlatiladi. Eritmaning yaxshi aralashishi uchun doimiy purkash yaxshi natija beradi. Moskva texnologiya universiteti “Rangli va nodir metallar metallur giyasi” kafedrasi olimlari professor V. P. Bistrov boshchiligida pechga biroz o‘zgartirish kiritib, ikki kamerali pechda ikki bosqichli toshqollarni qayta ishlash mumkinligini har tomon - lama to‘liq nazariy va amaliy jihatdan asoslab berishdi. Bu jarayonni mis eritish zavodi toshqollari bor har qanday zavod va korxonada qo‘llash hamda qo‘shimcha temirga boy po‘lat yoki cho‘yan olish mumkin. Pechning birinchi qavatining o‘zida erish zonasining oksidlovchi tartibi PO>10–9, qaytarilish zonasida esa PO<<10–9 atm. Qaytarilish zonasida quyidagi asosiy kimyoviy jarayonlar ro‘y beradi: C + ½ O 2 = CO (5.26) Fe 2 O 3 →Fe 3 O 4 →FeO→Fe (5.27) FeO+CO = Fe +CO 2 (5.28) FeS+CaO=FeO+CaS (5.29) S+2O 2 = 2SO 2 (5.30) (FeO) +C = { Fe}+CO (5.31)

Birinchi zonadan ikkinchi zonaga yuqori oksidlovchi - qayta riluv chi potensial bilan harakat qilayotgan oqova gazlar aralashib, pechdan to‘g‘ri qozon sovutkichga uzatiladi. Tarkibida o‘rtacha quyidagilar: SO–32,4; H 2 O–56,1; N 2 –9,1; SO 2 –1,3 va hokazolar mavjud. Olingan tayyor mahsulot, agar u misli ch o‘ yan b o‘ lsa, S–3,4%; C u –2%; S i –1%; Fe– 0,3–0,4%. Vanyukov kompleks majmuini qurish uchun kerak bo‘lgan asosiy uskunalar quyidagilar: - shixta aralashmasini uzatuvchi tizim , tabiiy gaz, kislorod va havo uzatuvchi tizim , uzunligi 11 m, kengligi 2–4 m bo‘lgan Vanyukov pechi; - qozon sovut k ich; - elektr suzgich; - yengil suzgich; - havo tortkich; - texnologik jarayonni boshqarish avtomatik tizimi. Toshqollarni qayta ishlashga tayyorlash haqida ko‘pgina ilmiy izlanishlar olib borilmoqda [27, 28].

Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida ashyolar tengligini hisoblash Quruq boyitmaning ratsional tarkibi 100 kg uchun hisobla nadi [29, 30]. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi va kislorodli-mash’alli eritish pech larida bir xil xomashyo – boyitma q o‘ llaniladi. Shuning uchun yuqo rida gi kislo rodli- mash’alli pech uchun hisoblangan aralash boyitma larning ratsional tarkibi 3.4- jadvaldagi k o‘ rinishdadir. Chang chiqish miqdorini aniqlash Zavoddagi ma’lumotlarga k o‘ ra, yallig‘ qaytaruvchi eritish pechlari amaliyotda misning changga o‘ tishi 0,85–0,6% ni tashkil etadi. U 0,5% deb qabul qil inadi . Quyida 5.1-jadvalda chiqib ketuvchi gazlar bilan chiqib ketayotgan changning ratsional tarkibi keltir ilgan . Changning foizlik tarkibi quruq aralash boyitmaning foizlik tarkibiga mos tushadi. Boyitmaning har bir birikma miqdoridan shu komponentning changga olib ketilgan miqdorini ayirib, jarayonda ishtirok etuvchi boyit maning tarkibi va miqdori ol inadi (5.2-jadval). Shteyn tarkibini aniqlash Misning shixta tarkibidan shteynga o‘tish daraja ko‘rsatkichini V.I.Smirnovning formulasidan topiladi: y a shba U   100)(

Bunda, U – shixtani yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida eritganimizda ajralib chiqqan mis, %; 5.1-javdal 100 kg boyitmani qayta ishlashda hosil bo‘lgan changning ratsional tarkibi Birik - ma lar Miq - dori Cu Fe S O 2 SiO 2 CaO Hoka zo CuFe S 2 0 ,2469 0,0855 0,0751 0,086 3 CuS 0,0143 0,0095 0,004 8 FeS 2 0,1355 0,0631 0,072 4 Fe 2 O 3 0,0243 0,0169 0,00 74 SiO 2 0,0245 0,02 45 CaO 0,0029 0,00 29 Hokaz o 0,516 0,051 6 Jami 0,5 0,095 0,1551 0,163 5 0,00 74 0,02 45 0,00 29 0,051 6

5 . 2 -jadval Changning chiqishi hisobga olingan holdagi jarayonga keltiriluvchi boyitma miqdori Birik - ma lar Miqdor i Cu Fe S O 2 SiO 2 Ca O Hoka zo CuFe S 2 49,139 6 17,0 14 14,955 3 17,16 9 CuS 2,8443 1,89 05 0,953 8 FeS 2 26,966 8 12,553 9 14,41 2 Fe 2 O 3 4,8262 3,3757 1,45 0 SiO 2 4,8755 4,87 5 CaO 0,57 71 0,577 1 Hokaz o 10,27 05 10,27 0 Jami 99,5 18,9 05 30,88 49 32,53 6 1,45 0 4,87 5 0,577 1 10,27 0

a – shixta tarkibidagi misning miqdori,%; b – 1 tonna shixtani qayta ishlashda ajralib chiqadigan toshqol miqdori. Amaliyotda bu son 0,5–0,8 tonnani tashkil etadi. sh – misning toshqoldagi tarkibi. Bu foiz taxminan shteyn tarkibidagi mis foizidan 0,01 ga teng. Ya’ni 25% shteyn olsak, 25∙ 0,01 = 0,25% toshqol tarkibidagi misning miqdori b o‘ ladi. u – kuyindi, eritish jarayoni mobaynidagi qaytmas y o‘ qotishlar. Bu 0,5% ga teng (ammo bundan yuqori emas). Shunda, U – 98% b o‘ ladi. Unda shteyn tarkibida mis miqdori 100 kg boyitmadan 19 ∙ 0,98 = 18,62 kg ni tashkil etadi. 100 kg quruq boyitmaga mos keluvchi shteyn miqdori: kg. Zavoddan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, shteyn tarkibi quyidagicha: Cu–25%, Fe–44%, S–25% va hokazo. Shteyn tarkibida mis Cu 2 S ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Cu 2 S miqdori: kg yoki 31,3070 %. Cu 2 S tarkibida S: kg yoki 6,3070 %3175,23 08,127 14,159 62,18  6975,4 14,159 06,323175,23  48,74 25100 62,18 

FeS miqdori undagi oltingugurt bo‘yicha aniqlanadi. FeS tarkibida oltingugurt: 25-6,3070=18,6930 % kg. FeS miqdori: kg = 51,2569 % FeS tarkibida temirning miqdori: kg = 32,5639 % Fe 3 O 4 miqdori undagi temir bo‘yicha topiladi. Fe 3 O 4 tarkibida temir: 44-32,5639=11,4361 % kg. Fe 3 O 4 tarkibida kislorodning miqdori: kg = 3,1608 %9225,13 100 48,746930,18  1761,38 06,32 91,879225,13  2536,24 91,87 85,55 1761,38  5176,8 100 48,47 4361,11  3542,2 55,231 64 5176,8 

5.3-jadvalda shteynning ratsional tarkibi va miqdori keltirilgan.M iqdori % 31,3070 51,2569 14,5969 2,8392 100 kg 23,3175 38,1761 10,8718 2,1146 74,48 H okazo % 2,8392 2,8392 kg 2,1146 2,1146 O 2 % 3,1608 3,1608 kg 2,3542 2,3542 S % 6,3070 18,693 25 kg 4,6975 13,9225 18,62 Fe % 32,5639 11,4361 44 kg 24,2536 8,5176 32,7715 Su % 25 25 kg 18,62 18,62 5.3-jadval Shteynning ratsional tarkibi va miqdori

Birik- m alar Cu2S FeS Fe2O 3 H okazo Jam iKonverter toshqolining ratsional tarkibini hisoblash Konverter toshqolidagi SiO 2 va Fe 3 O 4 miqdori aniqlanadi. Kon ver ter toshqolidagi Fe 3 O 4 va SiO 2 miqdorining shteyndagi mis miq dori bilan bog‘liqlik grafigidan foydalaniladi. Konverterga shteyn bilan kelib tusha digan magnetit, toshqol bilan chiqib ketadigan magne tit miqdoriga teng, deb taxmin qilinadi. Berilgan tarkibga 25% misi bo‘lgan shteyn uchun konverter tosh qolidagi Fe 3 O 4 va SiO 2 ning balans miqdori 15% va 26% ni tashkil etadi. Konverter toshqolidagi Fe 3 O 4 miqdori shteyn tarkibidan 15% yuqori deyilsa, toshqol tarkibidagi Fe 3 O 4 ning haqiqiy miqdori topiladi. 15∙1,15=17,25% Fe 3 O 4 ning bunday tarkibiga, asosan, konver ter toshqolidagi SiO 2 miqdori grafik bo‘yicha taxminan 24% ni tashkil etadi. Konverter toshqoli tarkibidagi mis miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik grafi gidan aniqlanadi: shteyn uchun konverter toshqolidagi mis miqdori tax minan 2,5% ni tashkil etadi. Konverter toshqolidagi mis Cu 2 S ko‘ri nishda. Bunday konverter toshqoli tarkibidagi mis miqdori: %. Konverter toshqolidagi FeS miqdori bilan shteyn tarkibidagi FeS orasidagi bog‘liqlik aniqlanadi: berilgan shteyn tarkibidagi 51,26% FeS miqdoriga konverter toshqolidagi taxminan 9,5% FeS miqdori to‘g‘ri keladi. Konverter toshqoli 131,3 1,127 16,159 5,2 

tarkibidagi hokazolar miqdori flusdagi ikkinchi darajali komponentlar miqdori bilan aniqlanadi. Kvarsli flusning (75%) berilgan tozaligidan kelib chiqqan holda konverter toshqolidagi hokazolar 6% deb qabul qilinadi. Konverter toshqolidagi FeO miqdori ular orqali aniqlanadi: 100-(17,25+24+3,131+9,5+6)=40,12%. Toshqol tarkibidagi temirning FeO ko‘rinishdagi miqdori: %. Konverter toshqolidagi FeS ko‘rinishdagi temirning miqdori: %. Konverter toshqolidagi temirning umumiy miqdori: 31,1853+12,4821+6,0354=49,6534 % . Konverter toshqolining tarkibi quyidagicha, %: Cu 2 S – 3,131 1853,31 85,71 85,55 12,40  0354,6 91,87 85,55 5,9 

Fe 3 O 4 – 17,25 SiO 2 – 24 FeS – 9,5 FeO – 40,12 hokazo – 6 (C u =2,5%, Fe=49,7028 %). 5.6.2. Konverter toshqoli va shteyn miqdori 100 kg mis boyitmasidan 74,48 kg mis shteyni o linadi . Konver t o rlash mobaynida shteyn tarkibidagi barcha temir konverter toshqoliga o‘ tadi, de yilsa , 74,48 kg shteyn tarkibidagi toshqol miqdori top iladi : kg. Konverter toshqoli yallig‘ qaytaruvchi eritish pechiga quyil ganida, unda mis va temir sulfidining muallaq qismlari ajralib chiqadi. Konverter toshqolidan shteyn va yallig‘ qaytaruvchi eritish pechiga o‘tadigan misning miqdori, odatda, hamma konverter toshqolidagi misning 70–80% ni tashkil etadi. Konverter toshqoliga o‘tuvchi misning miqdori 80% deb qabul qilinadi va pechdagi konverter toshqolidan ajralib chiqadigan sulfid lar berilgan boshlang‘ich shteyn tarkibiga to‘g‘ri keladigan shteyn tarki bini hosil qiladi.9343,65 7028,49 44 48,74 

Pechdagi 65,9343 kg konverter toshqoli qayta ishlanganida hosil bo‘ladigan shteyn miqdori topiladi: k g . Olingan shteyndan toshqol tarkibi aniqlanadi: k g . Bu toshqoldan shteyn olinadi: kg. Bu shteyndan toshqol: kg ni tashkil etadi. Yana bu toshqoldan shteyn: kg ni tashkil etadi. Bundan toshqol kg bo‘ladi.2747,5 25,0 025,0 9343,65  6695,4 7028,49 44 2747,5  3736,0 25,0 025,0 6695,4  3307,0 7028,49 44 3736,0  3736,0 25,0 8,0025,0 3307,0   0234,0 7028,49 4402646,0 

Jami bo‘lib, 100 kg boyitmadan quyidagi miqdorda shteyn olinadi: 74,48+5,2747+0,3736+0,02646=80,1548 kg. Bu shteyndan quyidagicha toshqol olinadi: 65,9343+4,6695+0,3307+0,0234=70,9579 kg. 80,1548 kg shteynda Fe 3 O 4 miqdori: 80,1548 ∙ 0,145969 =11,7001 kg. 70,9579 kg konverter toshqolidagi Fe 3 O 4 miqdori: 70,9579.0,1725=12,2402 kg. Eritish jarayonida hosil bo‘lgan shteyn va konverter toshqolining ratsional tarkiblari 5.4, 5.5-jadvallarda keltirilgan.

5.6.3.Tashlandiq toshqolni hisoblash Tashlandiq toshqol tarkibidagi alohida birikmalar miqdori hisoblanadi: Cu 2 S Parchalanish (disso ts ia ts iya) reaksiyasi natijasida: 2CuFeS 2 → Cu 2 S+2FeS+0,5S 2 (5.32) M iqdori % 31,3070 51,2569 14,5969 2,8392 100 kg 25,0941 41,0848 11,7001 2,2758 80,1548 H okazo % 2,8392 2,8392 kg 2,2758 2,2758 O 2 % 3,1608 3,1608 kg 2,5335 2,5335 S % 6,3070 18,6930 25 kg 5,0554 14,9833 20,0387 Fe % 32,5639 11,4361 44 5.4-jadval Eritish jarayonidagi shteynning ratsional tarkibi

kg 26,1015 9,1666 35,2681 Su % 25 25 kg 20,0387 20,0387 Birik- m alar Cu2S FeS Fe2O 3 H okazo Jam i M iqdori % 3,1317 17,25 40,1193 24 9,5 6 100 kg 2,2215 12,2402 28,4678 17,0299 6,741 4,2575 70,9579 H okazo % 6 6 kg 4,26 4,26 SiO 2 % 24 24 kg 17,0299 17,0299 O 2 % 4,7697 8,9340 13,7019 kg 3,3832 6,3394 9,7226 S % 0,6307 3,4646 4,0953 kg 0,4475 2,4584 2,9059 5.5-jadval Eritish jarayonidagi konverter toshqolining ratsional tarkibi

Fe % 12,4821 31,1853 6,0354 49,7028 kg 8,857 22,1284 4,2826 35,268 Su % 2,5 2,5 kg 1,774 1,774 Birik- m alar Cu2S Fe3O 4 FeO SiO 2 FeS H okazo Jam iSu 2 S miqdori: kg . Parchalanish reaksiyasi natijasida: 4SuS→2Su 2 S+S 2 (5.33) Su 2 S miqdori: kg . Konverter toshqoli bilan 2,2215 kg S u 2 S yuklanadi: Tashlandiq toshqol tarkibiga o‘ tadigan S u 2 S:3674,2 6,954 14,15928443,2    3069,21 51,1832 14,1591396,49   

21,3069–2,3674 –2,2215–25,0941=0,8017 kg. 5% Su 2 S tashlandiq toshqol quyidagi reaksiya bo‘yicha oksidlanadi: S u 2 S+1,5O 2 →S u 2 O+SO 2 (5.34) H osil bo‘lgan S u 2 O miqdori: k g . (Su=0,0320 kg) (O 2 =0,004 kg) k g kislorod sarf bo‘ l a di. SO 2 ning hosil bo‘lish miqdori: kg. Su 2 S qoladi:0,8017∙0,95=0,7616 kg (Su=0,6082 kg, S=0,1534 kg). Toshqol tarkibi undagi mis bo‘yicha aniqlanadi. Toshqol tarkibidagi mis miqdori 0,45 kg. Bundan toshqol miqdori: kg.0121,0036,0 1,143 325,1  0360,0 14,159 08,1438017,005,0  2647,142 14,159 08, 1278017,0 45,0 100  

FeS, FeO, Fe 3 O 4 Pechda (5.32) reaksiya bo‘yicha: kg hosil bo‘ladi. Parchalanish reaksiyasi (5.8) bo‘yicha: 2FeS 2 →2FeS+S 2 (5.35) kg. Konverter toshqoli bilan 6,741 kg Fe kelib tushadi. Hammasi bo‘lib eritish jarayoniga: 23,5402+19,7603+6,741=50,0415 kg. Shteyn bilan chiqib ketadi: 41,0848 kg Fe. Pechda qolgan FeS: 50,0415 – 41,0848 = 8,9567 kg. H osil bo‘lgan FeS miqdorining bir qismi pechda yuqori temir oksidlari bilan oksidlanadi. FeS oksidlanish reaksiyasi hisobla nadi va bu bilan yuqori temir7653,19 97,119 91,879668,26  5402,23 51,183 91,871396,49 

oksidlari tengligi tekshir iladi . Konverter toshqoli bilan 12,2402 kg Fe 3 O 4 chiqib ketadi. Tashlandiq toshqol tarkibidagi Fe 3 O 4 miqdori (topshi - riq b o‘ yicha) 6%. Bundan tashlandiq toshqol tarkibidagi Fe 3 O 4 miqdori top iladi : k g . Hammasi bo‘lib pechdan: 11,7001–8,5359=20,236 kg Fe 3 O 4 chiqib ketadi. Pechdagi reaksiya bo‘yicha: 10Fe 2 O 3 +FeS →7Fe 3 O 4 +SO 2 (5.36) 20,236–12,2402=7,9958 kg . Shu reaksiya bo‘yicha Fe 2 O 3 qaytariladi: k g . FeS oksidlanadi: kg . Hosil bo‘ladi: kg SO 25359,8 100 62047,142  8781,7 755,231 7,15910 9958,7    4337,0 755,231 91,879958,7   3160,0 755,231 06,649958,7  

Qaytarilgan Fe 2 O 3 miqdoriga boyitma va fluslardagi gematit ning umumiy miqdori ham kiradi. Boyitmadan tashqari (5.36) reaksiya bo‘yicha 3,19 kg boshqa manbalardan qo‘shimcha keltirilgan (fluslardan). Qolgan temir FeS 8,9567–0,4412=8,5155 kg. Reaksiya bo‘yicha oksidlanadi: 2FeS+3O 2 →2FeO+2SO 2 (5.37) Hosil bo‘lgan FeO miqdori: kg . Oksidlanishga sarf b o‘ ladigan kislorod miqdori: k g . Hosil bo‘lgan SO 2 miqdori: kg . CaO: tashlandiq toshqol tarkibiga boyitmadan 0,5771 kg o‘tadi. SiO 2 : b oyitmadan toshqol tarkibiga 4,8755 kg o‘tadi. Konverter toshqoli bilan 17,0299 kg o‘ tadi. H ammasi bo‘lib tashlandiq toshqol tarkibiga 4,8755+17,0299=21,9054 kg o‘ tadi. 9598,6 91,87 85,715155,8  6496,4 91,872 3235155,8    2052,6 91,87 06,645155,8 

H okazolar: Boyitma bilan yuklanadi: 10,2705 kg. Konverter toshqoli bilan yuklanadi: 4,2575 kg. Shteyn bilan chiqib ketadi: 2,1146 kg. Tashlandiq toshqol tarkibiga o‘ tadi: 10,2705+4,2575–2,1146=12,4134 kg. Fluslar tarkibi hisobla nadi . Tashlandiq toshqol tarkibi asosiy toshqol hosil qiluvchilar b o‘ yicha hisobla nadi : kg % FeO 35,4276 61,1769 SiO 2 21,9054 37,8266 CaO 0,5771 0,9965 Jami 57,9101 100 Fluslar tarkibi hisoblanganida toshqol tarkibini quyidagi berilgan topshiriq bo‘yicha hisoblashga rioya qilinadi, ya’ni FeO–38%, SiO 2 –36%, Σ CaO, Al 2 O 3 – 11,25% va hokazolar. Bundan SiO 2 miqdori (toshqoldagi) hokazolarsiz 36% ni tashkil etishi kerak. Asosiy toshqol hosil qiluvchilar bo‘yicha SiO 2 miqdori 40%, FeO miqdori 45% va CaO, Al 2 O 3 –15% deb qabul qilinadi. Fluslar tarkibiga: Kvarsli ruda tarkibi: 73%–SiO 2 , 6%–Al 2 O 3 ,1%–CaO va hokazolar (10% Fe 2 O 3 va hokazo). Ohaktosh SaO–50%, SiO 2 –4% va hokazolar, 3% FeO hisoblanadi. x – deb kvarsli flus, y – deb ohaktoshli flus belgilanadi.

Asosiy toshqol hosil qiluvchilar 5.6-jadvalda tuzilgan. 5.6-jadval Toshqol hosil qiluvchilar miqdori Materiallar FeO (kg) SiO 2 (kg) Al 2 O 3 , CaO Boyitma va konverter toshqoli 35 ,427 6 21,9054 0,5771 Kvarsli flus 0,73x 0,07u Ohaktoshli flus 0,03x 0,07u 0,5u Toshqol hosil qiluvchilar jadvali asosida tuzilgan toshqol tarkibi bo‘yicha sistemalar tengligi hisoblanadi: Bu tenglikni yechib, x =12,746 kg , u = 21,1018 kg ekan ligi top iladi . 12,746 kg kvarsli flus tarkibida: ух у SiO FeO 40 45 04,073,09054,21 03,04276,35 2     у хO Al 155, 0 73, 05771,0 32     FeO 35 4276  0 03 у,, 45

12,746 ∙ 0,73=9,30458 kg SiO 2 12,746 ∙ 0,06=0,76476 kg Al 2 O 3 12,746 ∙ 0,01=0,12746 kg SaO 12,746 ∙ 0,1=1,2746 kg Fe 2 O 3 12,746 ∙ 0,1=1,2746 kg hokazolar bor. 21,1018 kg ohaktoshli flus tarkibida esa: 21,1018 ∙0,5=10,5509 kg SaO 21,1018 ∙0,04=0,844072 kg SiO 2 21,1018 ∙0,03=0,633054 kg FeO 21,1018 ∙ 0,1=2,11018 kg Fe 2 O 3 21,1018 ∙ 0,33=6,963594 kg hokazolar bor. Fe 2 O 3 ning kvarsli va ohaktoshli flus tarkibidagi miqdori: 1,2746+2,11018=3,38478 kg . Bu Fe 2 O 3 miqdoridan (5.36) reaksiya bo‘yicha 3,19 kg qaytariladi. Qolgani o‘zgarishsiz toshqol tarkibiga o‘tadi: 3,38478 – 3,19 = 0,19478 kg Fe 2 O 3 Tashlandiq toshqol tarkibida: SiO 2 =21,9054+9,30548+0,844072=32,05405 kg. FeO=35,4276+0,633054=36,06065 kg. CaO=0,5771+0,12746+10,5509=11,25546 kg.

C u 2 O=0,0360 kg. C u 2 S=0,7616 kg. F e 3 O 4 =8,5359 kg. F e 2 O 3 =0,19478 kg. Al 2 O 3 =0,76476 kg. H okazolar =20,4904 kg. H ammasi=110,31 kg. Hisoblanganlar 5.7-jadvalga kiritiladi. Gazlarni hisoblash Yallig‘ qaytaruvchi eritish texnologik jarayonining gazlari , bizning misolimizda, oksidlanish va parchalanish reaksiyalari orqali (5.32) reaksiya bo‘yicha hosil bo‘ladigan S 2 : kg.M iqdori % 0,69 0,0326 29,0581 10,2035 32,8326 7,7381 0,6933 0,1765 18,5753 100 kg 0,7616 0,0360 32,054 11,255 36,060 8,5359 0,7647 0,1947 20,490 110,31 H okazo % 18,58 18,582925,4 51,1832 06,32 1396,49   5.7-jadval Tashlandiq toshqolning ratsional tarkibi va miqdori

kg 20,491 20,491 A l2O 3 % 0,694 0,694 kg 0,767 0,767 SaO % 10,204 10,204 kg 11,255 11,255 SiO 2 % 29,058 29,058 kg 32,05 32,05 S % 0,1387 0,1384 kg 0,1534 0,1534 O 2 % 0,0036 7,418 2,139 0,053 9,614 kg 0,004 8,0303 2,3593 0,0585 10,4520 Fe % 25,4142 5,5993 0,1235 31,137 kg 28,03044 6,1766 0,1362 34,34324 Cu % 0,55 0,02 0,58

kg 0,6082 0,0320 0,6402 Birik- m alar Cu2S Cu2O SiO 2 CaO FeO Fe3O 4 A l2O 3 Fe2O 3 H okazo Jam i(5.33) reaksiya bo‘yicha: kg S 2 . (5.34) reaksiya bo‘yicha: kg S 2 . Hammasi bo‘lib S 2 miqdori: 4,2925+0,4769+7,2064=11,9758 kg. Elementar S 2 kislorod bilan oksidlanadi: S 2 +2O 2 → 2SO 2 (5.38) Hosil bo‘ladi SO 2 : kg .9292,23 12,64 06,642 9758,11   4769,0 6,954 12,64 8443,2   2064,7 97,1192 12,64 9668,26  

Sarf bo‘ladigan kislorod miqdori: kg. (5.34) reaksiya bo‘yicha 0,0161 kg SO 2 hosil bo‘ladi. (5.36) reaksiya bo‘yicha 0,3160 kg SO 2 (5.37) reaksiya bo‘yicha 6,2052 kg SO 2 Hammasi bo‘lib: 23,9292+0,0161+0,3160+6,2052=30,4665 kg SO 2 hosil bo‘ladi. Yoki nm 3 (5.34) reaksiya b o‘ yicha sarf b o‘ ladigan kislorod: 0,0121 kg ; (5.37) reaksiya b o‘ yicha 4,6496 kg ; (5.38) reaksiya b o‘ yicha 11,9534 kg ; H ammasi bo‘lib: 0,0121+4,6496+11,9534=16,6151 kg yoki nm 3 kislorod sarf bo‘ladi. 9534, 11 12 ,64 64 9758,11  6433,10 12,64 4,22 4665,30  6306,11 32 4,22 6151,16 

Jarayonning dastlabki ashyolar tengligi Yuqorida qilingan hisoblar 5.7-jadval asosida dastlabki ashyolar tengligini umumlashtiruvchi jadval keltiriladi (5.8-jadval). Bu jadval texnologik jarayonda yoqilg‘ining yonishini e’tiborga olmasdan olib borilgan jamlovchi hisob, deb hisoblanadi.

5.8-jadval 100 kg uchun YaQE pechidagi dastlabki ashyolar tengligi Materia l- lar va mah - sulot- lar Cu Fe S O 2 SiO 2 CaO Al 2 O 3 Hoka - zo Miqdo ri Y U KLANDI Boyitm a 19 31,04 32,7 1,457 9 4,9 0,58 10,3 22 100 Kenver ter toshqol i 1,774 35,26 8 2,905 9 9,722 6 17,0 29 4,25 75 70,957 9 Kvarsli flus 0,897 5 0,383 1 9,30 45 0,127 4 0,76 5 1,27 46 12,746 Ohakto sh-li flus 1,968 1 0,775 2 0,84 41 10,55 0 6,96 36 21,101 8 Kisloro d 16,61 5 16,615 1 Jami 20,774 69,17 4 35,60 59 28,95 4 32,0 78 11,25 8 0,76 5 22,81 7 221,4 OLINDI

Shteyn 20,038 35,26 81 20,03 87 2,533 5 2,27 58 80,154 8 Tashlandi q toshqol 0,6402 33,74 68 0,106 11,45 63 32,0 54 11,2 55 0,76 47 20,4 90 110,31 Chang 0,095 0,155 1 0,163 5 0,007 4 0,02 45 0,00 29 0,05 16 0,5 SO 2 15,24 75 15,21 9 30,466 5 Jami 20,774 69,17 35 35,60 59 28,95 4 32,0 79 11,2 58 0,76 47 22,8 17 221,4 Yoqilg‘ini hisoblash Yoqilg‘i sifatida Gazli gaz konidan olib keltirilgan tabiiy gazlar berilgan. Tabiiy gaz tarkibi: CH 4 –92,8%, C 2 H 6 –5,1%, C 4 H 8 –0,4%, C 4 H 10 –0,2%, CO 2 –0,4%, N 2 –1,1% . N amlik miqdori 25 g/m 3 =w. Ishchi gaz uchun quruq gaz miqdori hisoblanadi: % . % .0096,90 25214,0100 8,92100 25214,0100 100 4 4        CH CH H  9467,4 25214,0100 1,5100 62    H HC

%. %. %. % . %. Yoqilg‘i yonishi uchun nazariy havo miqdori: , m 3 /m 3 . Bunda: U=21% - havodagi kislorod miqdori, 194,0 25214,0100 2,0100 104    H HC 388,0 25214, 0100 4,0100 2     CO H 0669,1 25214,0100 1,1100 2    H OH 0068,3 25214,0100 03,1100 25124,0 2    H O H U HCn m L B nm наз    ) 4( 388,0 25214,0100 4,0100 83    H HC

Yoqilg‘i yonishi uchun amaliy havo miqdori: Bunda: α=1,1 L amal =1,1∙9,5492=10,5041 m 3 Gaz yonishidagi mahsulotlar miqdori; m 3 /m 3 : =[CO 2 H +CH H 4 + Σ (mC m H H n )]∙0,01 0,388+90,0096+(2∙4,9467+3∙0,388+4∙0,194)]∙0,01=1,0223 m 3 /m 3 . d n - quruq havoning namligi, g/sm 3 ; d n =0 (290,0096+3 ∙ 4,9497+4 ∙ 0,388+5 ∙ 0,194+30068) ∙ 0,01=2,0039 m 3 /m 3 .2V  V 2  OHV 2 01,0])100([ 2 2  amal N LUNV /3089,801,05041,10)]21100(0669,1[ 2 mmV N  01,0)1( 2  naz O LUV Lназ              388,0)2 3( 9467,4 4 6 2 0096, 90)1 1( . 5492,9 21 194,0 4 10 4 3m        3 3CO CO N

Gaz yonishining umumiy mahsulotlari: V yon =1,0223+2,0039+9,3089+0,2005=11,5356 m 3 Yonuvchi gaz mahsulotlarining tarkibi: % ; % ; % ; 3 /2005,001,05492,9)11,1(21 2 mm O  V 3 22 22 O N OHyo n VVVVV  CO 3715,17100 5356,11 0039,2 2  ON VCO yonCO 8621,8100 5356,11 0223,1 1002 2  7381,1100 5356,11 2005,0 2  O V

Yonish mahsulotlarining zichligi: kg /m 3 . Gazsimon yoqilg‘ining yonish issiqligi: Yoqilg‘i yonishining ashyolar tengligi 5.9-jadvalda keltirilgan . Yonish haroratining maksimal nazariy harorati:     1004,22 32281844 2 222 ONOHCO 2389,1 1004,22 7381,1320283,72283715,17188621,844     СV QQQ t yonyon par fiz н naz    tСVtСQ хkhavo yonfiz           H H H H pH H C H C H C CH Q 10 4 8 3 6 2 4 4, 283 218 3, 152 6, 85 3 / 2835, 8583 0068,3 82,4 194,0 m kkal               4, 283 388,0 218 9467,4 3, 152 0096, 90 6, 85 82,4 2 H O H p

Q fiz = 0,4 ∙25–0,311∙10,50415∙25 = 91,6698 kkal. Q par = 2600 ∙ a ∙ kkal. Oqova gazning harorati taxminiy t naz =1850 0 C qabul qilinib, H 2 O va SO 2 parchalanishiga ketadigan issiqlik topiladi. Grafikdan 1850 0 C haroratda parsial bosim ga teng. a= 0,022 ;b= 0,08 Q par = 2600 ∙0,022 ∙2,0039–3000 ∙0,08∙1,0223=359,98 kkal. ΣV yon S yon alohida gaz birikmalarining issiqlik sig‘imi bo‘yicha topiladi. ΣV yon S yon = 1,0223∙0,5806+2,0039∙0,4575+8,3089∙0,3521–0,2005∙0,3726 = 4,53923. 25 хyon tваt . 4,0 C 2 3000 OH VbV  2 1,01,0 22  OH ва СO COyon 0 yon

t naz =(8583,2835+91,6698+359,98) : 4,53923 = 1990 0 C Shunday qilib, t naz qiymati oldin qabul qilingan qiymatdan unchalik farq qilmaydi va tugallangan hisob harorati, deb qabul qilish mumkin. Yoqilg‘ining yonishi hisoblarining yakunida 100 kg boyitma yoki 133,8478 kg qattiq shixta uchun gazlar sarfi topiladi. 5.9-jadval Yoqilg‘i yonishining gazsimon materiallar tengligi Kelib tushdi Gazlar Butun h ajmi, m 3 Og‘irligi bo‘yicha, kg CH 4 C 2 H 6 C 3 H 8 C 4 H 10 CO 2 N 2 H 2 O 90 , 0096 4,9467 0,388 0,194 0,388 1,0669 3,0068 64,2926 6,6250 0,76214 0,5023 0,76214 1,3336 2,6162

Havo O 2 N 2 220,5861 829,8239 315,123 1037,2798 Jami 1150,41 1429,3 Olindi CO 2 H 2 O N 2 O 2 102,23 200,39 830,89 20,05 200,8089 161,0278 1038,6128 28,8429 Jami 1153,56 1429,3 =0,0131627 ming m 3 = 13,1627 m 3 . )330310800( ... xtVtVQ qm X r rch xxp H o'rsonoxir    X     )13005356,11330504125,103102835,8583800( 6,2528701,0

100 kg boyitma uchun gazsimon yoqilg‘i va havoning ratsional tarkibi haqida 5.10-jadval tuziladi. 100 kg boyitmani qayta ishlashdan olgan gazli qorishma va yoqilg‘ining yillik ratsional tarkibi 5.11-jadvalda keltirilgan. Yallig‘ qaytaruvchi eritish jarayonining to‘liq ashyolar tengligi 5.12-jadvalda keltirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995.

Похожие

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Avtogen jarayon haqida umumiy tushuncha

Pirometallurgik usul

Rangli metall boyitmalarini kuydirish

Ekzogen konlar