Metall foydali qazilmalar - Горное дело - Рефераты

Metall foydali qazilmalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

419 KB

Metall foydali qazilmalar Reja: 1. Qora metallar 2. Temir konlari 3. Sanoat tiplari 4. Surenota ma’danli maydoni 5. Sanoat tiplari

Hozirgi vaqtda foydali qazilma konlaridan 70 dan ortiq metallar ajratib olinib, iqtisodiyotning turli sohalarida ishlatilmoqda. Metallarni eritib qayta ishlovchi sohalar qora va rangli metallurgiya hisoblanadi. Qora metallurgiya asosiy qora metallaremir,marganets, xrom ma’danlarini qayta ishlaydi.Rangli metallurgiyada asosiy rangli metallardan (mis, rux, qo‘rg‘oshin, aluminiy, qalay, surma, vismut, simob) tashqari asl, kamyob,tarqoq va turli qotishmalari uchun maxsus metallar eritib olinadi. Metall ma’danlar monometalli (temirli, xromli, oltinli), metallic (qo‘rg‘oshin-rux, mis-molibden, surma-simob) va polimetalli bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik metall konlarida kamyob va tarqoq elementlar uchrashi xos bo‘lib, ularni ajratib olish qazib olinayotgan xomashyoning qimmatini oshiradi. Qora metallar Temir konlari. Sof temir – kulrang oqish rangdagi yaxshi cho‘ziluvchan, elektr toki va issiqlikni yaxshi o‘tkazadigan metall. Temirning klarki 4,65, erish harorati 1534 ° С , qaynash harorati 3200 ° С , solishtirma og‘irligi 7,88. Qazib olinadigan temirning 90 % cho‘yan ishlab chiqarish uchun, cho‘yanning 90 %i esa turli po‘latlar ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi. Tarkibida 2,5 %dan 4 %gacha C (uglerod) bo‘lgan temir cho‘yan hisoblanadi; agar C miqdori 0,2 %dan 1,5 %gacha bo‘lsa «po‘lat» deb yuritiladi. Qozonlar, isitish batareyalari, isitish pechlari cho‘yandan tayyorlanadi. 2005 yili ma’lumotlariga qaraganda dunyodagi temir ma’danlarining tabiiy zaxirasi 160 mlrd t atrofida; ularning asosiy qismi (71%) Rossiyada (25 mldr t), Braziliyada (23 mlrd t), Avstraliyada (15mlrd t), Ukrainada (30 mlrd t) va Xitoyda (21 mlrd t). qolgan qismi Qozog‘iston (8,3 mlrd t) AQSH (6,9 mlrd t), Hindiston (6,6 mlrd t),Shvetsiya (3,5 mlrd t), Venesuela (4,0 mlrd t), Kanadada, Eron va JARda joylashgan. Temirning dunyo bo‘yicha umumiy resursi 8000 mlrd t deb baholanadi. Bir yilda dunyoda 1mlrd 320 mln t temir eritib olinadi. Temir qazib olish bo‘yicha Braziliya birinchi o‘rinda turadi (300 mln t).

Temir 450 ga yaqin mineral hosil qiladi; ammo sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgani 10–12 ta (4-rasm):

magnetit gematit siderit Fe 3 O 4 -72,4 % Fe Fe 2 O 3 -70 % Fe FeCO 3 -48,3 % gidrogotit (limonit) HFeO 2 -62,9 % Fe gyotit FeO 2 · H 2 O – 52,0-62,9 % Fe magnomagnetit (Mg, Fe)O· Fe 2 O 3 24-38 % ·Fe.

Temir ma’danlari ularning tarkibidagi metallning miqdoriga qarab boy, o‘rta va kambag‘al turlariga ajratiladi. Tarkibida temir 50 %dan ko‘p bo‘lgan ma’danlar boy, 40–50 % bo‘lsa o‘rta, 25–40 % temir bo‘lganlari kambag‘al, 17–19 % temir bo‘lganlari juda kambag‘al hisoblanadi. Dunyo bo‘yicha qazib olinadigan temirning 68 %ga yaqini boy ma’danlarga, 20 %ga yaqini o‘rta ma’danlarga, qolgani esa kambag‘al va juda kambag‘al ma’danlarga to‘g‘ri keladi.

4-rasm. Temirning asosiy minerallari. Sanoat tiplari. Temir konlari barcha genetik tiplarda uchraydi. Biroq, bulardan cho‘kindi, vulkanogen-cho‘kindi, kontakt-metasomatik va metamorflashgan konlar muhim sanoat ahamiyatiga ega. Rossiyadagi Kursk magnit anomaliyasi (KMA) Yer sharidagi eng yirik temir ma’danli provinsiyalardan biri hisoblanadi. KMA hududi 90 ming km 2 bo‘lib, Kursk va Belgorod shaharlari atrofidajoylashgan. Uning 400 Ч 150 km o‘lchamli markaziy qismi amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Maydondagi temir ma’daniga boy qadimgi metamorfik jinslar qalinligi yer yuzasidan 80–100 m chuqurlikda o‘rtacha 50–80 m, ayrim joylarda 300 m ni tashkil qiladi. Tarkibida 26–38 % Fe bo‘lgan kvarsitlar kambag‘al ma’dan hisoblanadi. Kvarsitlarning yuqori nurashga uchragan qismi esa boy hisoblanadi. Bu(razrez KMA) qismda temir miqdori 54–65 %ni tashkil qiladi. O‘zbekistonning temirga bo‘lgan bir yillik ehtiyoji 1,8 mln tonnani tashkil etadi. Buning 600 ming tonnasi qora metallar chiqindilari va lom hisobiga va 1,2 mln tonnasi import hisobiga qondiriladi. Respublikamizda temirning 200 ga yaqin kichik kon va ma’dan namoyonlari mavjud bo‘lib, qadim-qadimda bu yerlarda temir eritib olingani arxeologlar tomonidan aniqlangan. Bunday joylarga Shimoliy Nurota, Boysun tog‘lari, Chotqol-Qurama regioni kiradi.

Hozirgi paytga qadar mufassal o‘rganilib razvedka qilingan obyekt Surenota ma’danli maydoni sanaladi. Surenota ma’danli maydoni. Bu maydon Surenota tog‘ cho‘qqisida joylashgan bo‘lib, ma’muriy jihatdan Toshkent viloyati Bo‘stonliq va Parkent tumanlari chegarasida joylashgan. Ma’danga yaqin aholi punktlari – Parkent shahri (7–8 km) va Kumushkon posyolkasi. Maydonda temir ma’danini qadimda qazib olinganligini bildiruvchi karyer ko‘rinishidagi eski lo‘mlar uchraydi. 1959–62-yillarda olib borilgan geologiya-qidiruv ishlari natijasida maydonda G‘arbiy, Sharqiy, Qo‘tirbuloq, Dalniy, To‘rtqora, Oqberdi, Laylakxona va Surenota uchastkalari aniqlanib o‘rganilgan. Surenota ma’danli maydonidagi temir ma’danining bashoratli resursi 90 mln t, bor elementi ma’dani resursi 0,5 mln t, magniy elementi ma’dani resursi esa 35– 50 mln t deb hisoblangan. Ma’danda temir ma’danlashishi uch tipga ajratiladi: 1) gematit-limonitli. Bu tipga ma’dandagi Qo‘tirbuloq va Pochasyorbuloq ma’dan namoyonlari kiradi. 2) skarn-magnetitli. Bu tipga Zapadno‘y, Vostochno‘y, Laylakxona va Surenota uchastkalari kiradi.. 3) kvars-gematitli tipga esa To‘rtqora va Oqberdi uchastkalari kiradi. Qo‘tirbuloq uchastkasida ma’danlashish 250 m kenglikda 5 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, o‘rta devonning jivet yarusi terrigenkarbonatli jinslari orasida linza shaklida yotadi. Temir miqdori 24 %dan 62,7 %gacha boradi. Ma’dan tarkibi limonit-gematitli. Skarn – magnetitli tipga mansub uchastkalardan eng keng o‘rganilgani Zapadno‘y hisoblanadi. U Surenota tog‘i markaziy qismida, intruziv jinslar bilan karbonatli jinslar kontaktiga joylashgan. Bu yerda cho‘kindi jinslar metasomatik o‘zgargan, brusit jinslariga aylangan. Uchastkadagi ma’dan tarkibi magnetitli bo‘lib, pirit, xalkopirit, vismutin ham uchraydi.

Temirning o‘rtacha miqdori 38,5 %, mis – 0,1 %, kobalt – 0,002 foiz, vismut – 0,005 %. Uchastkaning bashoratlangan resursi – 15 mln t temir ma’dani.

Marganets konlari Sof marganets – oqish kulrang kumushsimon metalldir. Marganets temir va misga nisbatan qattiqroq, lekin mo‘rt. Marganetsning klarki 0,1, erish harorati 1244 ° С , qaynash harorati 2027 ° С , solishtirma og‘irligi 7,4. Qazib olinadigan marganetsning 95 %dan ortiqrog‘i metallurgiyada maxsus po‘latlar tayyorlashda qo‘llaniladi. qolgan qismi esa elektr batareyalar ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida, shisha ishlab chiqarishda, payvandlash elektrodlari ishlab chiqarishda qo‘llaniladi (6-rasm). Marganetsning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 5,2 mlrd t, shu jumladan, 4 mlrd t JARda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 9 mln 790 ming t marganets ma’dani qazib olinadi. Shundan 2 mln 200 ming tonnasini JAR ishlab chiqaradi. Hamdo‘stlik mamalakatlaridan Ukraina yiliga 720 mln t qazib oladi.Marganets 100 ga yaqin mineral tarkibiga kiradi, biroq ulardan ozchiligi sanoat ahamiyatiga ega hisoblanadi:

Pirolyuzit Manganit Psilomelanm Braunit Rodoxrozit MnO-69,5 % Mn Mn 2 O 2 H 2 O- 62,5 % Mn MnO ·MnO 2 · H 2 O-45–60 % Mn Mn 2 O 3 -60–69 % Mn MnCO 3 -40–45 % Mn

Rodonit MnSiO 3 -32–41 % Mn Gausmanit Mn 3 O 4 -65–72 % Mn Sanoat tiplari Marganets ma’dani konlarining sanoat tiplari turli genetik guruhlarga mansub bo‘lib, ulardan marganetsning asosiy zaxirasi va uni qazib olish bo‘yicha cho‘kindi va nurash konlari asosiy tip sanaladi. O‘zbekistonda marganetsning sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan konlaridan vulkanogen-cho‘kindi va eksfiltratsion turlari mavjud bo‘lib,ularga Samarqand viloyatidagi Dovtosh va Taxtaqoracha hamda Markaziy Qizilqumdagi Alisoy konlari kiradi.

Taxtaqoracha marganets koni Qoratepa tog‘lari shimoliy-sharqiy qismining shimoliy yon bag‘rida, Samarqand shahridan 40 km janubda, Samarqand-Kitob avtoyo‘lidan 1 km masofada joylashgan. Kon hududida 52 ta ma’dan namoyoni aniqlangan bo‘lib, ular 5 ta uchastkaga birlashtirilgan. Konning VqS1 qS2 toifasi bo‘yicha zaxirasi 174 m chuqurlikkacha hisoblangan bo‘lib, 1 mln 691 ming t ni tashkil etadi. Marganetsning o‘rtacha miqdori 15,67 %.

Marganetsning ma’danlashishi quyi silurning asosan kremniyli va ohakli slanetslari bilan genetik bog‘langan. Mahsuldor gorizont subkenglik yo‘nalishida 8 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, qalinligi 100–300 m, yotish burchagi 50–80°. Ma’dan tanalari shakli linza va qatlam ko‘rinishida bo‘lib, yondosh jinslar bilan mos holda yotadi. Marganetsning asosiy ma’dan hosil qiluvchi minerallari: pirolyuzit, psilomelan, braunit, gausmanit, vernadit kompleksidan iborat(5-rasm). 5-rasm. Marganetsning asosiy minerallari. 6-rasm. Marganetsning ishlatilishi. 1-Traktor zanjirlari. 2-Mineral o‘g‘it. 3-Aviatsiya. 4-Kimyo sanoati. 5-Tegirmon va maydalash. 6-Elektrotexnika. 7-Metallurgiya. 8-Temir yo‘l.

Xrom konlari Sof xrom kumushsimon oq rangdagi yaltiroq, oddiy sharoitda deyarli o‘zgarmaydigan metalldir. Uning klarki 0,008, erish harorati 1890 ° С , qaynash harorati 2327 ° С , solishtirma og‘irligi 7,2. Ishlab chiqariladigan xromning 50 %ga yaqini metallurgiyada zanglamaydigan, kislotalar va issiqlikka chidamli bo‘lgan maxsus po‘latlar ishlab chiqarish uchun, 40 %ga yaqini issiqqa chidamli materiallar (2100 ° С gacha) ishlab chiqarishda, kolgan 10% kimyo sanoatida, xususan, teri oshlashda va to‘qimachilik sanoatida bo‘yovchi modda sifatida qo‘llaniladi. Tabiatda xromning 30ga yaqin minerali bor. Ularning ichida xromshpinelitlar nomi bilan yuritiladigan 4–6 mineral xrom ma’dani bo‘lib xizmat qiladi (7-rasm). Ular qo‘yidagilar: magnoxromatit(Mg, Fe) Cr 2 O 4 xrompikotit(Mg, Fe)(Cr, A1) 2 O 4 oxromit(Fe, Mg)(Cr, A1) 2 O 4 xromitFeCr 2 O 4 Xromning dunyo bo‘yicha resursi 12 mlrd.t deb baholanadi. Shundan 95 % Qozog‘iston va JARda joylashgan. Xrom ma’dani 2005 yilda dunyo bo‘yicha 18 mln t hajmda qazib chiqarilgan. Shundan 8 mln t ni JAR, 3 mln 300 ming t ni Qozog‘iston, 3 mln t ni Hindiston qazib chiqargan. Bu 79,4 %ni tashkil qiladi. Xrom konlari magmatik genezisga ega bo‘lib, o‘ta asosli jinslar massivlari bilan uzviy bog‘langan. Bu massivlar ko‘pincha uzunasiga cho‘zilgan poyaslarni hosil qiladi. Rossiyaning Ural tog‘lari sharqiy yon bag‘rida (Kempersay qishlog‘i yonida) joylashgan ana shunday poyaslardan birida, o‘ta asosli jinslar – peridotit va dunitlarning 1200 km 2 yuzaga ega bo‘lgan massivida Kempersay xrom konlari guruhi yuzaga kelgan. Ma’dan tanalari tomirlar, linzalar ko‘rinishida bo‘lib,Sr 2 O 3 miqdori 60 %ga yetadi. Konda xromit to‘plamlari asosan intruziv massivning yuqori qismida joylashgan bo‘lib, magmaning qoldiq qismining kristallashishi davrida paydo bo‘lgan deb hisoblanadi.

Xromning dunyodagi yirik konlari qatoriga JARdagi Bushveld, Rodeziyadagi «Ulug‘ dayka» kabi magmatik konlari ham kiradi. 7-rasm. Xromning asosiy minerallari. 8-rasm. Xromning ishlatilishi. 1-qotishmalar olishda, 2-maxsus po‘latlar, 3-podshipniklar, 4-elektr jihozlari, 5-bo‘yoqlar, 6-charm sanoatida, 7-bo‘yoq va ximikatlar.

Titan konlari Sof titan-oq rangdagi kumushsimon yaltiraydigan metall. Titanning klarki 0,45, erish harorati 1660 ° С , qaynash harorati 3000 ° С , solishtirma og‘irligi 4,5. Titan, Al, Mg, Fe, Cr, Cu, Mo, W kabi elementlar bilan qotishmalar hosil qilish xususiyatiga ega. Bunday qotishmalar nisbatan yengilligi va po‘latlarga nisbatan mustahkamligi bilan ajralib turadi. Titanning qotishmalari samolyotda, raketada, zirx ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Undan tashqari titan oksidi oq buyoqlar tayyorlashda, plastmassa, linoleum tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Titan 80ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari:

rutil ilmenit loparit TiO 2 –60 % Ti FeTiO 3 –32 % Ti (Na,Ce,Ca)(Nb,Ti)O 3 – 23,5 Ti

titanomagnetit 2–6 % TiO 2 Dunyo bo‘yicha ilmenitning zaxirasi 2005 yilda 650 mln. T.ni tashkil etgan. Uning 200 mln t – Xitoyda, 130 mln.t Avstraliyada, 85 mln t – Hindistonda, 63 mln t – JARda to‘plangan. 2005 yilda dunyo bo‘yicha 5,16 mln t titan minerallari qazib olingan. Uning asosiy qismi Avstraliya, JAR, Kanada, Xitoy, Norvegiya, AQSH, Ukraina va Hindistonda ishlab chiqarilgan. Titan elementi «koinot elementi» deb ham ataladi. Sababi – u temirdan ikki hissa yengil, ancha mustahkam bo‘lib, havo ta’sirida yuzasida hosil bo‘luvchi yupqa parda uni korroziyadan to‘la saqlaydi. Titandan yasalgan avtomat stansiyalar, Oyga uchuvchi kemalar, sun’iy yo‘ldoshlar mutlaq vakuum holatidagi qattiq sovuq va yuqori darajadagi issiqqa bardosh beradi. Kosmik apparatlar devorlari koinotda ulkan tezlikda uchib yurgan jinslar zarbasiga uchraydi, kosmik radiatsiya ta’siriga duch keladi. Shunday noqulay sharoitlarga chidash bera oladigan element faqat titan hisoblanadi. Boshqa elementlar bunday sharoitda «qaynab» bug‘lanib ketadi yoki o‘z atomlarini yo‘qotib, fizik-mexanik xossalarini o‘zgartirib yuboradi.Amerikaning «Apollon», «Chelenjer» va Rossiyaning «Buran» kabi kosmik kemalarida 60 tonnadan ortiq titan ishlatilgan. Apparatlardagi kimyoviy faol moddalar titandan yasalgan idishlarda saqlanadi, 200 atmosfera bosimidagi havo silindrlari faqat titandan yasaladi. Oyga tushirilgan «Apollon» moduli ham titandan yasalgan.

Suvda suzuvchi kemalarning disklari va boshqa qismlari, o‘ta chuqur (15– 20 km) burg‘ilash ishlarida ishlatiladigan quvurlar yasashda titandan foydalaniladi. Titan ma’danining dunyo bo‘yicha sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan to‘plamlari sochma va magmatik konlar bilan bog‘liqdir. Titanmagnetit ma’danli yirik konlaridan biri Rossiyada – Janubiy Ural tog‘larida joylashgan Kusinsk, JARda – Bushveld konlaridir.

Kusinsk koni asosli jinslar – gabbro va ularning metamorfizmga uchragan turi – amfibolitlarda shakllangan bo‘lib, dayka tanalaridan iborat. Ma’dan tanalari kengligi 0,3–1,5 km va uzunligi 100 km ga yetadigan zonani tashkil etadi. Chuqurligi 700–900 m gacha boradi. Ma’danning mineral tarkibi 90–95 %gacha ilmenit va magnetitdan iborat. Bulardan tashqari gematit, leykoksen, rutil, pirit, xalkopirit, xlorit, apatit, granat uchraydi. Ma’dan tarkibida 50–55 % temir, 10–20 % titan oksidi, 1–2 % xrom oksidi, marganets, oltingugurt va vanadiy uchraydi. Titanning O‘zbekistondagi konlari va ma’dan namoyonlari 2 genetik tipga (magmatik va sochma) mansub. Titan O‘zbekiston xomashyo bazasida sanoat ahamiyatiga ega emas. O‘zbekistondagi magmatogen konlarga misol tariqasida Qoraqalpog‘istonning Sultonuvays tog‘larining shimoliy yon bag‘rida joylashgan Tebinbuloq konini keltirish mumkin. Kon 1937-yilda Ya.S.Vasnevskiy tomonidan ochilgan bo‘lib, 8 km 2 maydonni egallaydi. Kon hududida o‘ta asosli jinslar – piroksenit, tebinit, goribidit va peridotitlar keng tarqalgan. Ma’danlashish ilmenit- titanomagnetitdan iborat bo‘lib, kengligi 100–400 m, uzunligi 2,5 km gacha cho‘zilgan zonadan iborat. Ma’dan tarkibi: 80–95 % magnetit; 3–15 % ilmenit; 5 % gematit va 1 % xalkopirit, pirit va pirrotindan iborat. Titan miqdori 4,75 %ni tashkil qiladi va sanoat talabiga javob bermaydi. Magmatik konlar uchun titanga konditsiya talablari 5 %ni tashkil qiladi. Titanning yirik sochma konlari Rossiya, Hindiston, AQSH,Braziliya va Avstraliyada joylashgan bo‘lib, ular hozirgi va qadimgi qirg‘oqbo‘yi – dengiz va allyuval yotqiziqlarda uchraydi. Bu yerdagi qum otqiziqlarida ilmenit, magnetit, rutil, sirkon, monatsit va boshqa minerallar uchraydi. Sochma qumlar 100–150 km gacha 20–60 m kenglikda joylashgan bo‘lib, mahsuldor qatlam qalinligi 2–4 m ni tashkil etadi. Titan minerallarining miqdori 10 dan 60 %gacha, ba’zan 80 %ga yetadi.

O‘zbekistonda rutil-sirkon-ilmenitli sanoat tipiga mansub titanning sochma konlari Orol dengizining g‘arbiy qirg‘oqlarida, yuqori oligotsen-miotsen yotqiziqlarida tarqalgan. Konning uzunligi 50 km, kengligi 35–200 m, mahsuldor qatlam qalinligi 0,4–1,8 bo‘lib, foydali minerallar (ilbmenit, rutil, sirkon) o‘rtacha miqdori 4,5 kg/m 3 ni tashkil qiladi. Hozirgi paytda bu ko‘rsatkich sanoat talablariga javob bermaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997. 2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni. 3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969. 4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Universitet», 1994. 5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallografiya. T. «Universitet», 2004. 6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005. 7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geolog iyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994. 8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni).«Universitet», 2002. 9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000.

Похожие

Yonuvchi foydali qazilmalar

Rangli metall boyitmalarini kuydirish

Foydali qazilma end

Qora va rangli metall qotishmalari

Qora metall rudalariga ishlov berish