Foydali qazilma end

Foydali qazilma end

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167.5 KB

Yonuvchi foydali qazilmalar Yonuvchi foydali qizilmalar «kaustobiolitlar» deb ataladi. Grek tilidan «kaustos» – yonuvchi, «bios» – organik hayot, «litos» –«tosh», ya’ni «kelib chiqishi organik bo‘lgan yonuvchi toshlar» degan ma’noni bildiradi. Ular qattiq (torf, ko‘mir, yonuvchi slanetslar),suyuq (neft) va gaz (tabiy yozuvchi gazlar) holida bo‘lishi mumkin.Yonuvchi foydali qazilmalar yoqilg‘i energetika bazasining asosini tashkil etadi va muhim xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega. Hech qaysi soha yonuvchi foydali qazilmalarsiz faoliyat ko‘rsata olmaydi. Ular kimyo, metallurgiya, energetika sohalari uchun asosiy xomashyo hisoblanadi. Butun dunyoda qazib olinadigan foydali qazilmalarning 85 % yonuvchi foydali qazilmalarga to‘g‘ri keladi. Yonuvchi foydali qazilmalarning asosiy elementlari, ya’ni yonuvchi moddalari uglerod (C) va vodoroddir (H). Ularning miqdori qattiq foydali qazilmalarda 95 %, neft va gazlarda 80–85 % atrofida bo‘ladi. Yonuvchi foydali qazilmalar tirik organizmlar va qsimliklarning hayot faoliyati va qisman chirishi natijasida hosil bo‘ladi. Torf va ko‘mir konlari Bu jinslar o‘z to‘qimalarida quyosh energiyasi ta’siri ostida karbon to‘plagan organizmlardan hosil bo‘lgan. Botqoqliklarni, botqoq vodiylar va suv havzalarini yo‘sin, archagul, qiyoq, qamish, qo‘g‘a, qirq bo‘g‘im, ajriq, buta va daraxtlar (qarag‘ay, qayin, qora olxa va oq qarag‘ay daraxtlari) bosib ketishi natijasida torf hosil bo‘ladi. Bu o‘simliklarning halok bo‘lgan qoldiqlari suv havzasi tagiga cho‘kib, uni to‘ldirib boradi. Bu qoldiqlar kislorod yetishmaganligidan to‘la parchalana olmaydi, ular ko‘mirlanadi. Natijada tarkibida 50–60 %gacha karbon bo‘lgan har xil sifatli torf konlari hosil bo‘ladi.

Torf konining yuqori qavatida, odatda, qalin bo‘lib yo‘sin o‘sib yotadi. Yog‘och uylar qurishda xodalarning orasiga qo‘yish uchun ana shu yo‘sindan foydalaniladi. O‘sib yotgan yo‘sin ostida yo‘sinning yoki boshqa o‘simliklar ning zaif ko‘mirlangan, qo‘ng‘ir tusga kirgan qoldiqlaridan iborat torf yotadi. Bunday yosh torf qo‘lga olib siqilsa, qo‘lga yopishmaydi, qo‘lni iflos ham qilmaydi. U panja oralaridan o‘tib ketmaydi, siqilganda sariq suv chiqadi xolos. Bu binokorlik materiallari (torf – izolatsiya plitalari, issiq va sovuq o‘tkazmaydigan material) ishlab chiqarish uchun, mollarning tagiga solish uchun, axlat o‘ra (kir o‘ra)larini va hojatxonalarni dezinfeksiya qilish uchun eng yaxshi ashyodir (suyuqliklarni yaxshi shimadi va qo‘lansa hidli gazlarni yutadi). Undan pastda, yaxshi ko‘mirlangan, parchalangan o‘simliklardan iborat yetilgan torf yotadi.Uning rangi qoramtir, jigarrang yoki qora bo‘ladi; unda o‘simlik qoldiqlari ko‘rinmaydi; u yopishqoq va qovushqoq bo‘lib, ba’zan uvalanib ham ketadi; qo‘lni iflos qiladi, qo‘lga olib siqilganda panjalar orasidan o‘tib ketadi, ammo suvi yo chiqmaydi yoki undan onda-sonda to‘q jigarrang tusli suyuqlik tomchilari tomadi. Bunday torf g‘ishtga o‘xshatib quyiladi, quritiladi va yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Bunday torf alangasi ravshan bo‘lmaydi, u yallig‘lanadi va ko‘p kul qoldiradi. Agar torfdan chiqadigan kul 10–12 %dan oshmasa, bunday torf birinchi sort, 13–19 % bo‘lsa, ikkinchi sort, 20 %dan ortiq bo‘lsa, yomon sifatli yoqilg‘i bo‘ladi. Yetilgan torf kimyo sanoatida ham ishlatiladi: torfni quruq haydash natijasida yonuvchi gazlar, moylar va torf koksi olinadi. Torf koksi metallar eritishda ishlatiladigan eng qimmatli yoqilg‘idir (unga zararli modda – oltingugurt aralashmagan bo‘ladi).Boltiq buyi mamlakatlari va Rossiyada katta-katta torf konlari juda ko‘p, mayda mahalliy konlar esa undan ham ko‘p.

Qazilma ko‘mirlar botqoq vodiylarida, katta daryolarning quyilish joylari va deltalarida, iliq dengizlarning past qirg‘oqlarida bir zamonlar o‘sgan daraxtlardan hosil bo‘lgan. Bu daraxtlar bosilib ketib,halok bo‘lgan. G‘oyat ko‘p miqdordagi daraxtlar suv ostida qolib, kislorod kirmagani tufayli chiriy olmagan. Bunda yog‘ochlar bakteriyalar faoliyati natijasida alohida bir suratda parchalangan. Bu parchalanish jarayoni millionlarcha yil davom etib, oqibatda, toshko‘mir hosil bo‘lgan.

O‘simliklar turiga va ularning parchalanishi sharoitiga qarab, har xil ko‘mirlar: qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir, antratsitlar hosil bo‘lgan. Bular gilli slanetslar va qumtoshlar orasida joylashgan. Gilli slanetslar va qumtoshlar tarkibida karbonli moddalar bo‘lganligi uchun ularning rangi, odatda, qoramtir bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mir – zich qavat-qavat yoki tuproqsimon yumshoq massa bo‘lib, rangi qo‘ng‘ir, jigarrang, to‘q-kulrang, ba’zan esa, qora bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mir bilan chinni plastinkaga chizilganda, qo‘ng‘ir iz qoladi. Bunday ko‘mirda ba’zan, daraxtlarning ko‘mirlangan shoxlari va hatto tanalari bo‘ladi; qo‘ng‘ir ko‘mirning bunday xili lignit deb ataladi. Qo‘ng‘ir ko‘mir xira, kamdan kam hollarda yog‘langandek yaltirab turadi, qattiqligi 1 dan 2,5gacha; sinish yuzasi tuproqqa o‘xshaydi, qing‘ir-qiyshiq yoki g‘ovak bo‘lib sinadi. Qo‘ng‘ir ko‘mir tarkibida 61 %gacha karbon bo‘ladi; qo‘ng‘ir ko‘mir osonlik bilan o‘t oladi va qattiq tutab yonadi, yonganda nihoyatda qo‘lansa hid tarqatadi. Qo‘ng‘ir ko‘mir yoqilg‘i sifatida ishlatiladi, uni quruq haydash yo‘li bilan parafin olinadi. Toshko‘mir qora tusli, zich tuzilgan, mo‘rt jins bo‘lib, uning sirti ba’zan xira, ammo ko‘pincha smola, shisha yoki yog‘langandek vaipaksimon yaltiroq bo‘ladi. Toshko‘mirning yaltiroq xillarining sindirilgan yeri esa g‘ovak-g‘ovak bo‘ladi. Qattiqligi 2–3gacha. Bu ko‘mir bilan chinni plastinkaga chizilsa, qora iz qoladi. Toshko‘mirning tarkibida 83,5 %gacha karbon bor. U tez o‘t oladi.

Toshko‘mirning ba’zi xillari quruq haydalganda juda ko‘p gaz,qatronsimon moddalar chiqaradi va yumshab, zarralari bir-biriga yopishadi. Natijada xira, mayda donali, yengil va juda qattiq koks hosil bo‘ladi. Bunday ko‘mir «shirali kokslanadigan ko‘mir» deb ataladi va u koks hamda boshqa juda ko‘p mahsulotlar olish uchun ishlatiladi. Toshko‘mirning ba’zi xillari quruq haydalganda koks hosil qilmaydi va mayda poroshok bo‘lib uvalanib ketadi. Ular «shirasiz ko‘mirlar»deb atalib, yoqilg‘i sifatida ishlatiladi.Antratsit qatrondek qora (chinni plastinkaga chizilganda qoldiradigan izi ham qora bo‘ladi), xuddi shishadek, hatto metall kabi yaltiroq, ancha qattiq (qattiqligi 3ga teng) jinsdir. U qo‘lga yuqmaydi; singan joyi g‘ovak yoki notekis donador bo‘ladi; yonishi juda qiyin bo‘lib, qizdirilganda yorilib-yorilib ketadi (spirt lampasi alangasida yon maydi); quruq haydalganda gazlar va koks hosil qilmaydi; tarkibida 91,5 %gacha karbon bo‘ladi, shuning uchun u juda yaxshi yoqilg‘idir. Qazilma ko‘mirlar odatda shaxtalar, shtolnyalar qurish yo‘li bilan qazib chiqariladi va kamdan-kam hollardagina to‘g‘ridan to‘g‘ri ochiq usul bilan qazib olinadi. TORF. O‘simliklarning kam kislorod va ser namlik sharoitida chirishi natijasida hosil bo‘ladigan foydali qazilma «torf» deyiladi. Torf hosil qiluvchi o‘simliklarga mox, qamish, qiyoq va yarim butasimon o‘simliklar kiradi. Daraxtlardan qarag‘ay, yel, qayin ham ishtirok etadi. Bu o‘simlik va daraxtlar bakteriya va zamburug‘lar ish- tirokida chirib torfga aylanadi. Torfning yonish issiqligi 4000 kkal/kg. Torf-izolyatsion material; o‘g‘it sifatida, ammiak, uksus kislotasi, parafin kabilarni olishda ishlatiladi. Torf ko‘mir hosil bo‘lishi uchun dastlabki mahsulot hisoblanadi. Torfning yirik zaxiralari Rossiya va Boltiqbo‘yi davlatlarida joylashgan. Ular dunyodagi torf zaxirasining 60 %dan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Torf qatlamlari cho‘kindi tog‘ jinslari ostida qola boshlashi bilan ko‘mir

hosil bo‘lishi jarayoni boshlanadi. Avval qo‘ng‘ir ko‘mir,so‘ngra toshko‘mir paydo bo‘ladi. Agar torf paydo bo‘lishi uchun bir necha o‘n ming yil sarf bo‘lsa, uning ko‘mirga aylanishi uchun yuz ming, million yillar kerak bo‘ladi.

QO‘NG‘IR KO‘MIR. Qo‘ng‘ir ko‘mirning paydo bo‘lishi 60–70 ° С da kislorodsiz muhitda, uncha chuqur bo‘lmagan joylarda yashaydigan anaerob bakteriyalar ishtirokida ro‘y beradi. Qo‘ng‘ir ko‘mir torfdan katta zichligi, namligining ancha kamligi va o‘simliklarning chirimay qolgan qoldiqlarining yo‘qligi bilan farq qiladi. Qo‘ng‘ir ko‘mirda uglerod miqdori ko‘payib, kislorod kamayadi. TOSHKO‘MIR. Qo‘ng‘ir ko‘mirning toshko‘mirga aylanishi yuqori bosim va 300 ° С atrofidagi harorat ostida kechadi. Shuning uchun toshko‘mir odatda yuz metr va undan qalin tog‘ jinslari qatlami ostida hosil bo‘ladi. Toshko‘mir qo‘ng‘ir ko‘mirdan yanada zich tuzilishi, qora rangi va uglerod miqdorining ko‘payishi bilan farq qiladi.

36-rasm. Ko‘mirning ishlatilishi. ANTRATSIT. Toshko‘mirning yuqori bosim va 500 ° С harorat da o‘zgarishidan hosil bo‘luvchi ko‘mir. Antratsitning zichligi yuqori (1,4–1,7 g/sm 3 ), og‘ir, rangi qora-kul rang, metallsimon yaltiroq bo‘ lib, qattiq (2–2,5). Uzoq muddat o‘z xossasini yo‘qotmay saqlanishi mumkin. O‘z-o‘zidan yonib ketmaydi. Tarkibida uchuvchan komponentlar oz miqdorni (8 %) tashkil etadi. Torfning qo‘ng‘ir ko‘mirga, uning toshko‘mir va antratsitga,antratsitning ba’zan grafitga aylanishi yer po‘stining chuqur qismida,yuqori harorat va katta bosim sharoitida, ya’ni metamorfizm jarayonida kechadi. Bu jarayonda ko‘mirning solishtirma og‘irligi to‘xtovsiz oshib boradi (0,7–1,5gacha). Rangi qo‘ng‘irdan qora, to‘q qoragacha o‘zgaradi. Yaltiroqlik xiradan boshlab metallsimongacha (antratsit- larda) o‘zgaradi. Uglerodning miqdori daraxtda 50 %, torfda 60 %, qo‘ng‘ir ko‘mirda 78 %, toshko‘mirda 92 %, antratsitda 98 %, grafitda 100 % bo‘ladi. Ko‘mirlarning sifatini ko‘rsatuvchi quyidagi ko‘rsatkichlar mavjud: 1. Namligi.

2. Kuli 3. Oltingugurt miqdori. 4. Issiqlik berishi. Ko‘mir qatlamlari bir-biri bilan o‘zaro genetik bog‘langan cho‘kindi tog‘ jinslari orasida qatlamlar ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi.

Cho‘kindi tog‘ jinslari esa quruqlikdan dengiz tomon asta-sekin o‘tiladigan joylarda to‘planadi. U joylarda asosan bo‘lakli cho‘kindi jinslardan argillit, qumtosh, grafit, ba’zi joylarda ohaktosh uchraydi. Bu yotqiziqlar litologik tarkibi bo‘yicha quruqlik va dengiz hamda laguna fatsiyalariga taalluqli hisoblanadi. Ko‘mir zaxiralari yosh bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi: de vonda 0,1 foiz, karbonda – 7,8 foiz, permda – 37,5 foiz, trias-yurada –25 foiz, yura- bo‘rda – 20 foiz, paleogen va neogenda – 64 foiz. Yirik ko‘mir konlari joylashgan hududlar «ko‘mir basseynlari» deb ataladi. Yirik ko‘mir basseynlari, asosan, Rossiyada (Pechora,Moskva ostonasi, Chelyabinsk, Irkutsk), Polshada (Sileziya), Ukrainada (Donbass), Germaniyada (Rur), Fransiyada (Kommantri), Angliya (Uels), AQSH (Pensilvaniya, Appalachi), Xitoyda va Qozog‘istonda (Qarag‘anda, Ekibastuz) joylashgan. Dunyodagi ko‘mir zaxirasining 50 foiz Rossiyada joylashgan. O‘zbekistonda Angren (Toshkent viloyati), Sharg‘un va Boysun (Surxondaryo viloyati) konlari mavjud. Angren kaolin-qo‘ng‘ir ko‘mir koni hisoblanadi Sharg‘un va Boysunda toshko‘mir qazib olinadi. Bulardan tashqari Hisor tog‘larida ko‘mirga istiqbolli maydonlar mavjud. Ular Nimo, Gurud, Panama, Xauz, Fangart, Oqsuv hisoblanadi. Bu maydonlarda hozir baholash va razvedka ishlari amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston ko‘mirlarining barchasi yura yotqiziqlari bilan genetik bog‘langan hisoblanadi. Neft va gaz konlari NEFT suyuq va gazsimon uglevodorodlarning aralashmasidan iborat yog‘simon yonuvchi suyuq foydali qazilma hisoblanadi.Tabiatda eng yengil

(solishtirma og‘irligi 0,7–0,8), yengil (solishtirma og‘irligi 0,8–0,9) va og‘ir (solishtirma og‘irligi 0,9–1,0) neft turlari mavjud. Neft tarkibida erigan gazlar qancha kam bo‘lsa, u shuncha og‘ir bo‘ladi. Neftning rangi odatda to‘q jigarrang yoki qora-ko‘kimtir bo‘ladi. Yonish issiqligi 10500 kkal/kg. O‘rtacha kimyoviy tarkibi: S –82–87 %, H – 11–14 %, O, С , P – 1 % atrofida. TABIIY YONUVCHI GAZLAR. Ular asosan 90 % metan (CH 4 ) gazidan va qo‘shimcha etan (C 2 H 6 ), propan (C 3 H 8 ), butan (C 4 H 10 ) gazlaridan iborat. Yonuvchi gazlar har doim neft tarkibida erigan holda uchraydi va

ko‘pincha neftning ustki qismida to‘planadi va «yo‘ldosh gaz» deb ataladi. U neft bilan birga qazib olinadi. Yonuvchi tabiiy gazlar o‘zi ham mustqil gaz konlarini hosil qiladi. Neft va tabiiy yonuvchi gazlarning hosil bo‘lishi to‘g‘risida dunyo olimlari tomonidan juda ko‘plab fikrlar bayon qilingan. Bular orasida eng keng tarqalgani – ularning organik yo‘l bilan hosil bo‘lishi haqidagi gipotezadir. Uning mualliflari rus olimlari I.M.Gubkin va A.D.Arxangelskiydir. Ularning fikricha, neft va gazlar dengizning sayoz qismlarida, lagunalarda, quruqlikdagi yirik suv havzalarida yashovchi umurtqasizlar, suv o‘tlari va bakteriyalarning yalpi qirilib ketishi natijasida ularning tanasi pelit yoki loyiqa cho‘kmasida to‘planib, uzoq vaqt davomida yuqori harorat va kuchli bosim ostida (yer yuzasidan 5– 8 km chuqurlikda) bakteriyalar ishtirokida organik birikmalarga aylanadi. Organik birikmali loyqa qatlam «neft» hosil qiluvchi yoki «neftli ona jins» deb ataladi. Unda hosil bo‘lgan neft va gaz kuchli bosim ostida g‘ovakli tog‘ jinslari – qumlar, g‘ovak qumtoshlarga o‘tib to‘planib, neft va gaz konlarini hosil qiladi.Tektonik nuqtai nazardan neft va gaz konlari, asosan, anticlinal strukturalarda, gumbazsimon burmalarda to‘planadi. O‘zbekistonda neft va gazga boy bo‘lgan yirik regionlar mavjud.Ular Farg‘ona, Surxondaryo, G‘arbiy O‘zbekiston, Buxoro–Xiva, Ustyurt regionlaridir. Neft konlaridan eng yiriklari Olamushuk, Polvontosh (Andijon viloyati), G‘alcha-Changora (Farg‘ona viloyati), Amudaryo (Surxondaryo viloyati) hisoblanadi. Eng yirik gaz konlari: Gazli, Muborak, O‘rtabuloq, Kandim,Uchkir, Oqqum (Buxoro viloyati), Odamtosh (Qashqadaryo viloyati),Qo‘shtor (Surxondaryo viloyati) hisoblanadi.

Yonuvchi slanetslar Yonuvchi slanetslar» deb gili yoki mergeli bitumlashgan,yengil o‘t oluvchi va tutab yonuvchi jinslarga aytiladi. Ular yonganda ko‘p (40–70%) kul hosil bo‘ladi. Yonuvchi slanetslar tabiatda qatlam shaklida boshqa cho‘kindi jinslar bilan qatlamlanib yotadi. Tarkibidagi organik uglerod modda organik erituvchilarda erimaydi; faqat 360 ° С haroratda qizdirilganda eriydi. Sanoat ahamiyati va paydo bo‘lishi bo‘yicha yonuvchi slanetslar ikki turga bo‘linadi: laguna – dengiz va ko‘l – chuchuk suv genezisli slanetslar. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgani – laguna va dengizda paydo bo‘lgan yonuvchi slanetslar konlaridir.

Ular juda katta maydonlarni (100–100000 km 2 ) egallab yotadi. Bu turdagi yonuvchi slanetslar asosan dengizda yashovchi sodda mikroorganizmlar va turli suv o‘tlaridan paydo bo‘ladi. Yonuvchi slanetslarning yonish issiqligi 2000– 3000 kkal/kg,ba’zan 4500 kkal/ kg ni tashkil etadi. Ular yonganda katta miqdorda kul hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan kul sement, qurilish g‘ishti, sun’iy toshlar va boshqa qurilish materiallari ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Yonuvchi slanetslar elektr quvvati olish uchun yoqilg‘i, kimyo sanoati uchun xomashyo va qurilish materiallari uchun qimmatbaho foydali qazilma hisoblanadi. Tarkibini uglerod (50–80 %), vodorod (8–10 %), azot (5 %),oltingugurt (12–28 %) tashkil qiladi. Quruq haydalganda birlamchi qatron miqdori 30% gacha yetadi. Qatronni quruq haydab, undan aviatsiya benzini, moylovchi yog‘lar, qattiq parafin, turli moylar, ixtiol tiokriolin va gaz olinadi. Gazdan oltingugurt olinadi. Yonuvchi slanetslarning dunyo bo‘yicha zaxiralari asosan AQSH (250 mlrd t), Rossiya (80 mlrd t), Angliya (15 mlrd t), Shvetsiya (10 mlrd t), Boltiqbo‘yi davlatlarida (30 mlrd t) va Qozog‘istonda to‘plangan.

Gidromineral xomashyo Gidromineral («gidro» grek. – suv) xomashyo guruhiga yerosti suvlari hamda tuz va balchiqli ko‘llar kiradi.Yer osti suvlari chuchuk, shifobaxsh, sanoat, termal suvlar turlariga ajratiladi.O‘zbekiston hududidagi barcha yerosti suvlari o‘zining gidrogeologik sharoitiga ko‘ra ikki katta guruhga bo‘linadi: 1. Tog‘ gidrogeologik hududi; 2) Tekislik gidrogeologik hududi. Bir yoki bir nechta bosimli suvli gorizontlar joylashgan hudud «artezian basseyni» deb ataladi. Chuchuk yerosti suvlari Tog‘li gidrogeologik hududda joylashgan yerosti suvlari asosan chuchuk bo‘ladi va ular yoriq-tomirli hamda qatlamli suv turiga kiradi. Tog‘li hudud yerosti suvlari Chotqol, Qurama, Pskom, Ugom,Turkiston, Nurota, Hisor, Zarafshon, Qoratepa, Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘larini o‘z ichiga oladi. Tog‘li hudud yerosti suvlari asosan atmosfera, muzlik va qor-yomg‘ir suvlaridan to‘yinadi. Bulardan tashqari tog‘ orasi cho‘kmalari yerosti suvlari basseynlari mavjud bo‘lib, ular Farg‘ona, Toshkent bo‘yi, Zarafshon, Surxondaryo va Dehqonobod artezian basseynlari hisoblanadi. Ushbu basseynlarda yirik chuchuk suv konlari joylashgan. Ular asosan to‘rtlamchi davr yotqiziqlarida to‘plangan. Qadimgi (bo‘r, paleogen, neogen) yotqiziqlarda esa ko‘proq mineral, termal va sanoat suvlari tarqalgan. Umuman tog‘li hudud yerosti suvlari resursi 4,4 sek/m 3 , minerallashish o‘rtacha 0,5 g/l. Tekislik hududi yerosti suvlari ikkita katta: Sirdaryo va Amudaryo artezian basseynlarini hosil qiladi.

Bunday suvlar daryolar va kanallar suvlarining tog‘ jinslari orasiga sizib o‘tishi natijasida paydo bo‘ladi. Ular asosan bo‘r, paleogen va neogen yotqiziqlari orasida to‘planadi. Bu suvlarning resursi o‘rtacha 3,1 sek/m 3 , minerallashishi esa 1–3 g/l ni tashkil etadi. Umuman, O‘zbekistonda chuchuk yerosti suvlari shahar va qishloqlarni, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarini suv bilan ta’minlashda, cho‘l va sahrolarda yaylov va kichik hududlarda sug‘orish uchun qo‘shimcha suv sifatida hamda chorva mollarini sug‘orish uchun ishlatiladi.

Mineral shifobaxsh suvlar Inson organizmiga shifobaxsh ta’sir etuvchi yerosti suvlariga «mineral shifobaxsh suvlar» deyiladi. Shifobaxsh suvlarning eng kam umumiy minerallashishi miqdori davlat standartlari bo‘yicha 2 g/l dan kam bo‘lmasligi va ayrim elementlarning miqdori quyidagi ko‘rsatkichdan oshmasligi kerak (mg/l ): ammoniy – 2,0; nitratlar – 2,0; vanadiy – 0,4; simob – 0,02; qo‘rg‘oshin – 0,3; xrom – 0,5; uran – 0,5;radiy – 5–10 –10 g/l; margimush – 3,0; ftor – 3; organik moddalar – 30 mg/l. Ayrim yerosti suvlari konlarida minerallashish miqdori 20–30 g/l gacha, tuz miqdori esa 150 g/l gacha (o‘ta sho‘r) bo‘lishi mumkin. Mineral shifobaxsh suvlar harorati 20 ° С dan 50 ° С gacha bo‘lishi mumkin. Tarkibi, xossalari va davolash ahamiyati bo‘yicha shifobaxsh suvlar quyidagi guruhlarga: 1) karbonat angidridli; 2) oltingugurt-vodorodli; 3) brom va yodli; 4) radioaktiv; 5) temirli; 6) margimushli suvlarga ajratiladi. O‘zbekiston hududida 150 ga yaqin mineral shifobaxsh suvlar konlari aniqlangan va har tomonlama o‘rganilgan. Ular joylashgan yerda sanatoriy, kurort va dam olish oromgohlari qurilgan. Shifobaxsh suvlar yurak-tomir, suyak-bo‘g‘in, teri, asab kasalliklarini davolashda keng va samarali foydalaniladi. Karbonat angidritli shifobaxsh suvlar asosan Farg‘ona vodiysining janubi-g‘arbiy qismida keng tarqalgan. Ular bir vaqtda temirli ham hisoblanadi. Temir miqdori 40–66 mg/l ni tashkil etadi. Bunday konlarga Farg‘ona vodiysidagi Arkarshur, Shilbelli, Konturobe, Qorag‘ulja kabilar kiradi. Temirli shifobaxsh suvlarga Turkiston tog‘ tiz- masidagi Qoraqishloq, Fan kabilar kiradi.Oltingugurt-vodorodli shifobaxsh suv konlari Farg‘ona vodiysida: Chimiyonda, Andijonda, Polvontoshda, Olamushukda, Shorsuvda,Xartumda, Surxondaryoda

Uchqizil, Xaudag, Kokayti, Lalmikor, Jayronxonada. Brom va yodli shifobaxsh suv konlari Namangan, Qo‘qon shaharlarida, Chortoq qishlog‘ida joylashgan bo‘lib, ular asosida kurortlar qurilgan.

Radioaktiv suvlar asosan radiy elementining parchalanishidan hosil bo‘lgan radon bilan boyigan suvlardir. Bunday suvlar Angren daryosi yuqori oqimida Arashonbuloq, Farg‘onada Shohimardon, Baxcha, Kattaqo‘rg‘onda Ulus konlarida mavjud. Margimushli suvlar O‘zbekiston hududida yo‘q. Ammo margi mush uchraydigan foydali qazilma konlar hududida shunday suvlar tarqalgan deb hisoblanadi. Shunday istiqboli hududlardan biri – Tosh kent viloyati Burchimullo qishlog‘ida joylashgan Ustarasay vismut koni hisoblanadi.

Tuz va balchiq ko‘llari. Bunday ko‘llar ahamiyati nihoyatda katta bo‘lib, ular birinchidan turli tuzlar (galit, mirabilit) va foydali elementlar – brom, bor, stronsiy kabi muhim kimyoviy xomashyo manbai bo‘lsa, ikkinchidan namakobli suv va balchiqlari bilan juda ko‘plab kasalliklarga, ayniqsa suyak-bo‘g‘im xastaliklari uchun foydali hisoblanadi. Bunday ko‘llar O‘zbekistonda juda ko‘p bo‘lib,faqat Amudaryoning quyilish qismida 20 ga yaqin shunday ko‘llar aniqlangan. Ular Farg‘ona, Buxoro, Qashqadaryo, Sirdaryo va Qizilqumda ham ko‘plab uchraydi. Ulardan eng istiqbolli konlar: Dengizko‘l, Mullali, Og‘itma, Tuzkon, Baliqli, Qorakon, Sultonsanjar, Borsakelmas va hokazolar hisoblanadi. Termal suvlar Termal, ya’ni issiq suvlarning harorati inson tanasi haroratidan yuqori bo‘lgan yerosti suvlari kiradi. Ularning harorati inson tanasi haroratidan boshlab (36 ° С ) 100 ° С va undan yuqori bo‘lishi mumkin.Harorati 75 ° С gacha bo‘lgan termal suvlar shifobaxsh va yod-brom olish uchun ishlatilsa, undan yuqori haroratli 75–100 ° С li suvlarni turarjoy va korxonalarni isitish uchun, 100 ° С dan yuqori haroratli suvlarni energetika sohasida qo‘llash mumkin. Termal suvlarning kuchsiz minerallashgan konlari Toshkent, Farg‘ona, Samarqand mineral suvlari konlari hisoblanadi. Bu konlar suvlarining o‘rtacha umumiy minerallashishi 0,1–2 g/l. Ular 1000–2500 m chuqurlikdan burg‘i quduqlaridan otilib chiqadi. Harorati 40–70 ° С . Mineral tarkibi gidrokarbonat-sulfat-xlorid-natriyli. Oz miqdorda radon bor (4–10 eman/l). Bu suvlarni vanna qabul qilish, ichish va uy-ro‘zg‘or uchun ishlatish mumkin. Kuchli minerallashgan termal suvlar Farg‘ona vodiysida neft izlash quduqlaridan 30000 m chuqurlikdan otilib chiqadi. Minerallashishi 100 g/l. Tarkibi xlorid-natriy kalsiyli. Yod, brom va boshqa mineral elementlar mavjud. Harorati 75%gacha. Bularga: Chortoq, ChustPop, Ayriton,

Qapchig‘ay, Oqmachit, Olamushuk, Xo‘jaobod, Namangan, Qo‘qon va boshqa bir qator konlar kiradi.

Sanoat suvlari Sanoat miqyosida tarkibidan foydali elementlar ajratib olish mumkin bo‘lgan suvlar «sanoat suvlari» deyiladi. Hozirgi vaqtda yerosti suvlaridan yod, brom, osh tuzi, bor, litiy, rubidiy, germaniy, uran, volfram kabi elementlarni ajratib olish yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda bunday yerosti suvlari konlari Farg‘ona, Qashqadaryo, Dehqonobod, Surxondaryo artezian basseynlarida ko‘plab uchraydi. Farg‘ona artezian basseynida, ayniqsa yod va bromli suvlar konlari juda ko‘p joylashgan. Bunday suvlar favvora bo‘lib, sutkasiga 1000 m 3 suv otilib chiqadi. Yod miqdori 20–30 mg/l, harorati 40– 70 ° С . Ular asosan yura, bor, paleogen yotqiziqlari qatlamlari orasida joylashgan. Bu suvlar, asosan, o‘z tarkibida neft hosil bo‘lishi uchun xizmat qiladigan organik moddalarning tog‘ jinslarida erishidan paydo bo‘ladi va neft va gaz konlari hududida uchraydi. Qashqadaryo, Dehqonobod va Qoraqum artezian basseynlarida neft va gaz uchun burg‘ilangan chuqur (2000–3000 m) quduqlardan favvora bo‘lib kuchli mineralashgan suvlar otilib chiqqan. Bu suvlarning har 1 litrida 450– 550 g tuz hamda katta miqdorda yod, brom, bor, stronsiy, kaliy bor. Debiti 1000 sut/m 3 . Masalan, Zevardi (Qashqadaryo) qudug‘idan har sutkada yerosti suvlari bilan CaCl –1800 t, NaCl – 250 t, MgCl – 900 t, brom – 9 t, KCl – 400 t, yod –100 kg chiqadi. Uchqizil, Xaudag, Kokayti, Lalmikor konlarida ham yod 10–30 mg/l, brom – 90–350 mg/l miqdorda uchraydi. Termal suvlar asosida O‘zbekistonda kimyo sanoatining yangi sohasi – yod-brom, tuzlar va elementlarni ajratib olish sanoatini barpo qilish istiqbolli hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997. 2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni. 3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969. 4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Univer- sitet», 1994. 5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallogra- fiya. T. «Universitet», 2004. 6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya. T. «Universitet», 2005. 7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geolog iyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994. 8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni). «Universitet», 2002. 9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000.

Похожие

Metall foydali qazilmalar

Yonuvchi foydali qazilmalar

Geologiya qidiruv ishlari va rudalarni qazib olish

Yer po‘stining tuzilishi va tarkibi

Rudalarni boyitish va ishlov berish